Holokost sahifasining manbasini koʻrish

{{Boshqa manolari|Holokost|Holokost|Holokost (maʼnolari)}}
'''Holokost''' ({{lang-en|holocaust}}, {{lang-grc|{{unicode|ὁλοκαύστος}}}} — „qurbonlik“):
* qisqa maʼnosi — [[Ikkinchi jahon urushi]] vaqtida<ref name="gramota">Opredelenie, kotoroe dayot [http://nnm.ru/blogs/chelsees/s_a_kuznecov_-_bolshoy_tolkovyy_slovar_russkogo_yazyka/ BTS] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120907013516/http://nnm.ru/blogs/chelsees/s_a_kuznecov_-_bolshoy_tolkovyy_slovar_russkogo_yazyka/|date=2012-09-07}} (sitiruetsya po [[грамота.ру]]): [http://www.gramota.ru/slovari/dic/?word=%F5%EE%EB%EE%EA%EE%F1%F2&all=x Xolokóst] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170807022257/http://www.gramota.ru/slovari/dic/?word=%F5%EE%EB%EE%EA%EE%F1%F2&all=x|date=2017-08-07}}. — [http://www.chtivo.ru/chtivo=3&bkid=10612.htm Bolshoy tolkoviy slovar russkogo yazika] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090629222217/http://www.chtivo.ru/chtivo%3D3%26bkid%3D10612.htm|date=2009-06-29}}. Sost. i gl. red. S. A. Kuznesov. SPb., Norint, 1998—2009, 1536 s.</ref> [[Uchinchi reyx|Germaniya]]da, uning ittifoqdoshlarini va bostirib olgan hududlarda yashagan [[yahudiylar]]ni taʼqib qilganlar va ularni qirib tashlaganlar<ref>Holokost yillarida [[Uchinchi reyx siyosiy-territorial ekspansiyalashi|Germaniya oʻzida]] [[:de:Ostmarkgesetz|Avstriya]], [[General-gubernatorlik (Uchinchi reyx)|Polsha]], [[Galitsiya distrikti]], [[Reixskomissariat|Reixskomissariatlar]] [[Reixskomissariat Ostland|Ostland]], [[Reixskomissariat Ukraina|Ukraina]] va boshqalar. Toʻliq [[Uchinchi reyx maʼmuriy-hududiy tuzilishi|Uchinchi reyx maʼmuriy-hududiy tuzilishini]] qarang</ref>; [[Natsional-sotsializm]] [[Uchinchi reyx|Germaniyada]]gi [[Yevropa yahudiylarini halokati|Yevropa yahudiylarini taʼqib va yoʻq qilish]] va [[1933]]—[[1945]]-yillardagi [[Kollaboratsionizm Ikkinchi jahon urushida|kollaboratsionizm]]<ref name=education>[http://www.holocausttaskforce.org/education/guidelines-for-teaching/what-to-teach-about-the-holocaust.html?lang=en What to Teach about the Holocaust] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110726153203/http://www.holocausttaskforce.org/education/guidelines-for-teaching/what-to-teach-about-the-holocaust.html?lang=en |date=2011-07-26 }}; est [http://www.holocausttaskforce.org/education/guidelines-for-teaching/what-to-teach-about-the-holocaust.html?lang=ru chernovik perevoda] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110726153155/http://www.holocausttaskforce.org/education/guidelines-for-teaching/what-to-teach-about-the-holocaust.html?lang=ru |date=2011-07-26 }}.</ref>. [[Armanlar genotsidi|Usmoniylar imperiyasidagi armanlar genotsidi]] bilan [[XX asr]]dagi eng belgili [[genotsid]]lardan biri<ref>{{maqola|muallif=Романовский Н.В.|sarlavha=Лики этнократии|yoʼllanma=http://elibrary.ru/download/37019174.pdf|nashr=Россия и современный мир|nashriyot=Институт научной информации по общественным наукам РАН|yil=2000|chiqshi=3|bet=128|issn=1726-5223}}</ref>.
* toʻliq maʼnosi<ref>Marcuse Harold. Holocaust Memorials: The Emergence of a Genre (angl.) // The American Historical Review. — University of Chicago Press, 2010. — Vol. 115. — P. 53-89. — ISSN 0002-8762. — DOI:10.1086/ahr.115.1.53</ref> — natsistlik Germaniyada natsistlar tomonidan boshqa etnik va ijtimoiy guruhlarini taʼqib va yoʻq qilganlar ([[Buyuk Vatan urushi kezidagi sovet harbiy asirlari|sovet harbiy asirlari]], [[polyaklar]], yahudiylar, [[Loʻlilar genotsidi|loʻlilar]], [[Gomoseksuallik Uchinchi reyxda|gomoseksual erkaklar]], [[Masonlik|masonlar]], [[T-4 oldirish programmasi|kasal va nogironlarni]] va boshqalarni)<ref name=UNO>{{Veb manbasi|url=http://www.un.org/russian/sg/messages/2009/holocaustremembrance09.shtml|title=Holokost xalqaro xotirlash kuni sababi maktub yoʻllash|last=[[Pan Gi Mun]]|date=27-yanvar 2009-yil|accessdate=2009-11-22|quote=Bugun biz koʻplab natsistlar tomonidan oʻldirilgan qurbonlarini hurmat qilamiz — yahudiy xalqining birdan uch qismini va boshqa besonsiz qurbon boʻlganlarni, — ular shafqatsiz kamsitishlarga, mahrum boʻlishlarga, vahshiylik va oʻlimlar qurboni boʻlib mubtalo boʻldilar|archiveurl=https://www.webcitation.org/619A8dmKz?url=http://www.un.org/russian/sg/messages/2009/holocaustremembrance09.shtml|archivedate=2011-08-23}}</ref><ref>[http://books.google.de/books?id=7c2LHlpdMfAC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Dictionary of Genocide] ([http://books.google.de/books?id=7c2LHlpdMfAC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false str. 190—191]), <blockquote>'''Holocaust'''. The English-language term that has been most closely identified with the nearly successful attempt … to exterminate the Jews of Europe. <br />…<br />In the 1980s and 1990s the term ''Holocaust'' also began to be used by various scholars (e.g., historian Sybil Milton) and organizations (e.g., the United States Holocaust Memorial Museum) to describe the Nazis' attempt to exterminate other groups, specifically, the Roma and Sinti and the mentally and physically handicapped.</blockquote></ref><ref name="encgen176">[http://books.google.de/books?id=8Q30HcvCVuIC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Encyclopedia of Genocide] ([http://books.google.de/books?id=8Q30HcvCVuIC&pg=PA176&dq=Another+case+concerns+the+Slavic+populations+of+the+Soviet+Union&hl=ru&ei=ZxcsTpezBdHxsgbe_v2oBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=snippet&q=holocaust%20nazi%20genocide%20against%20slavs&f=false str. 176]), <blockquote>As Simon Wiesenthal, a survivor of Auschwitz, long ago observed, „The Holocaust was not only a matter of the killing of six million Jews. It involved the killing of eleven million people, six million of whom were Jews.“ Wiesenthal spoke on the basis of what was then the best available evidence. Today, some 50 years later, the only correction to be made to his statement lies in the fact that we now believe his estimate of 11 million was far too low. The true human costs of Nazi genocide may come to 26 million or more, 5 to 6 million of whom were Jews, a half million to a million or more of whom were Gipsies, and the rest mostly Slavs. Only with these facts clearly in mind can we comprehend the full scope of the Holocaust and its real implications."</blockquote></ref>.

== Soʻzning etimologiyasi ==
Ingliz soʻzi ''"holocaust"'' [[Bibliya tarjimalari|lotin]] [[Bibliya]]dan oʻzlashtirilgan (lotin shaklida ''holocaustum'' qoʻllanadi, ''holocau(s)toma'' va ''holocaustosis'' bilan birgalikda), bu soʻz esa grek tilidan kelib chiqqan hamda Bibliya shaklida ὁλόκαυ(σ)τος, ὁλόκαυ(σ)τον „butunlay yondiriladigan“, „qurbonlikni batamom kuydirish, yondirilish qurboni“, ὁλοκαύτωμα „yondirilish qurboni“, ὁλοκαύτωσις „yondirish qurbonligiga olib kelish“; oʻzbek tilida bu soʻz oʻzlashtirib olingandir va bu soʻz oʻzbek tilida XX asrdan boshlab qoʻllanish boshlandi, ammo bu soʻz kamdan kam oʻzbek tilida uchraydi.

[[Ingliz tili]]da bu atama ''"holocaust"'' va bu soʻz [[1910-yillar]]dan boshlab qoʻllanishni boshladi (dastlabkida bu soʻz [[Usmoniylar imperiyasidagi]] boʻlgan [[Arman genotsidi]] va [[Rossiya imperiyasida fuqarolar urushi kezidagi yahudiylar qirgʻini]]), hozirgi maʼnoda esa natsistlar yahudiylarni qirgʻin qilishi — [[1942]]-yildan boshlab. Ommabop tarqalish [[1950]]-yildan boshladi, [[Tinchlik boʻyicha Nobel mukofoti]] sovrindori [[Eli Vizel]] yozgan kitoblari sababli. Sovet matbuotida [[1980-yillar]]dan boshlab paydo boʻladi, dastlabdan „[[rus tili|rus.]] xolokaust“ (oʻz. „holokaust“) soʻzi ishlatilgan, keyinchalik hozirgi koʻrinishda, ingliz tallafuzi taqlidiga oʻzgardi.

Zamonaviy ingliz tilida bosh harf bilan (''"'''H'''olocaust"'') soʻz natsistlar yahudiylarni qirgʻin qilgan maʼnosida ishlatiladi, kichik harf bilan esa ('''''h'''olocaust'') — boshqa maʼnolarda. Ayrim manbalar bu atamani hozirda faqatgina yahudiylar Ikkinchi jahon urushida genotsid boʻlgani boyis ishlatiladi va ayrim tarixiy voqelarda belgilash uchun katta harf bilan yoziladi<ref>Kitob:Uroki Xolokosta: istoriya i sovremennost. V. 3 |Basin Ya. Z.|K voprosu o definitsiyax Xolokosta|uh030101|8}}</ref>.

== Holokost alomatlari ==
[[Fayl:Some of the bodies being removed by German civilians for decent burial at Gusen Concentration Camp, Muhlhausen, near Linz, Austria.jpg|thumb|200px|Ayrim mahbuslarning jasadlari [[Mauthauzen (konsentratsion lager)|Mauthauzen konsentratsion lagerida]], Avstriya. Mahbuslarni tosh qonida ishlashlari majbur boʻlganlar, kuchsiz boʻlmaganicha ishlaganlar va kuchsiz holatida ularni oʻldirishganlar]]
# [[Yevropa]] yahudiylarini ataylab oldirishganlar, shu sabab u yerda 60 % yahudiylar<ref>American Jewish Committee, [http://ajcarchives.org/AJC_DATA/Files/1946_1947_2_Formatter.pdf Harry Schneiderman and Julius B. Maller, eds.] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101212142501/http://ajcarchives.org/AJC_DATA/Files/1946_1947_2_Formatter.pdf |date=2010-12-12 }}, [http://ajcarchives.org/AJC_DATA/Files/1946_1947_13_Statistics.pdf ''American Jewish Year Book,'' Vol. 48 (1946—1947)] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101212142724/http://ajcarchives.org/AJC_DATA/Files/1946_1947_13_Statistics.pdf |date=2010-12-12 }}, Press of Jewish Publication Society of America, Philadelphia, 1946, page 599</ref> yaʼni dunyo yuzidagi yahudiylarning uchdan bir qismi qirgʻin qilingan<ref name=UNO/>;
# [[Loʻlilar genotsidi|Loʻlilarni]] toʻrtdan uch qismigacha qirgʻin qilinishi;
# 10 % polyaklarni qirgʻin qilinishi<ref>Kitob [[Tadeusz Piotrowski (sociologist)|muallifiTadeusz Piotrowskisarlahva]]=Poland’s Holocaust|nashriyot=McFarland & Company|yil=1997|bet=305|betlar=437|isbn=978-0786403714</ref> (Litva va ukrain kollaboratsionistlari polyaklarni qirgʻin qilishi va harbiy talafotlarni xisobga olmaganda hamda sovet organlarini jazolarini xisoblamaganda);
# 3 millionga yaqin<ref>kitob|muallif= Ueberschar Gerd R., Wette Wolfram. |sarlahva= Unternehmen Barbarossa: Der Deutsche Uberfall Auf Die Sowjetunion, 1941 Berichte, Analysen, Dokumente|joy = [[Frankfurt Mayn|Frankfurt-am-Main]]
|nashriyot = Fischer Taschenbuch Verlag|yil = 1984|pages = 364—366|isbn = 3-506-77468-9, manbasi bilan: ''Nachweisung des Verbleibes der sowjetischen Kriegsgefangenen nach dem Stand vom 1.05.1944'' (Bundesarchiv/Militararchiv [[Frayburg im Braysgau|Freiburg]], RH 2 / v. 2623).</ref> [[Buyuk Vatan urushi kezidagi sovet harbiy asirlari|sovet harbiy asirlari qirgʻin qilinishi]];
# [[T-4 oldirish programmasi|Ruhiy kasallarni va ishga yaroqsizlarni umumiy qirgʻin qilish]];
# 9 minga yaqin [[Gomoseksuallik Uchinchi reyxda|gomoseksual erkaklarni]] qirgʻin qilish;
# Sistemalarni ishlab chiqish va odamlarni ommabop yoʻq qilish, doimo takomillashilgan holda (son-sanoqsiz potensial qurbonlar roʻyxati, [[olim lageri]] va boshqalar);
# Juda katta millatlararo miqyosida odamlarning qirgʻin boʻlinishi, hujum harakatlari Germaniya hududiga oʻtganicha va keyinchalik [[1945]]-yil mayda kapitulatsiya boʻlishi;
# Shafqatsizlik va ayrim kezlarda olimga olib keluvchi antiguman tibiyot tajribalari Holokost qurbonlarida qilinganligi.

== Yahudiy millatining [[genotsid]]i ==

=== Shoa — Yevropa yahudiychiligining halokati ===
{{main|Yevropa yahudiychiligining halokati}}
[[Fayl:Denkmal für die ermordeten Juden Europas .jpg|thumb|200px|[[Qotil etilgan Yevropa yahudiylariga memorial|Berlin shahridagi Yevropa yahudiylarga atalgan yodgorlik]], Germaniya]]
'''Shoa''' ({{lang-he|שׁוֹאָה}} — musibat, halokat) — yahudiylar va baʼzi boshqa tillarda ishlatiladigan atama, u nemis natsistlari yahudiylar millatini rejalashtirilib yoʻq qilishi sifatida ishlatiladi; „Holokost“ atamasini almashtirib ishlatiladi („Halokat“ atamasini ham hisoblaganda). Idishda esa bu maʼnoda boshqa atama ishlatiladi — '''driter hurbm''' ({{lang-yi|דריטער חורבן}} — uchinchi emirilish, [[yahudiylar tarixi]]da oʻziga hos halokatlar, [[Birinchi]] va [[Ikkinchi]] [[Quddus ibodatxonasi|Quddus ibodatxonalari]] yemirilishidan boshlab.

=== Qurbonlar ===
Isroil Halokat instituti va [[Yad Vashem]] qahramonligi mezonlariga koʻra, Shoa qurbonlarini faqatgina natsistlar bosib olgan hududlarda yashagan va ommabop joylarda, lagerlarda, getto, qamoqxona, boshpana va oʻrmonlarda qirgʻin yoki halok boʻlganlar xisoblanadi hamda qarshilik (tashkil qilingan yoki yoʻq) qilganlar oʻldirilganlar, natsistlar qoʻlidan va ularning sheriklari (hamda mahalliy aholi yoki millatchilar guruhlari aʼzolari) partizanlar harakatining ishtirokchilarini, yertulada bekinganlarni, qoʻzgʻolonchilarni, nolegal chegarani oʻtganlar va qochoqlar oʻldirilganlar. Bundan tashqari „Germaniya harbiy kuchlari va uning ittifoqdoshlari bilan toʻqnashuvida, bombalar tashlashi natijasida, qoʻchishda, 1941-42 evakuztsiya kezida kimki bosib olingan hudularda joylashgan va oʻldirilgan boʻlsa yoki halok boʻlgan natijasida toʻqnashganlar“ ularning soniga kiradi<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=Voprosi i otveti |url=http://www1.yadvashem.org/namesru/faqPrint.html |kirish sanasi=2017-08-07 |arxivsana=2009-10-26 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20091026170048/http://www1.yadvashem.org/namesRU/faqPrint.html }}</ref>.

=== Statistika ===
Urushdan keyingi ilk natijalariga koʻra, natsistlar qullik mehnatni ishlatishda, izolatsiya qilinganlarni, jazolanganlarni va yahudiylarni qirgʻin qilishda hamda boshqa aholi guruhlari uchun 7000 ortiq lagerlar va gettolar yaratilgan edi. 2000-yillarga kelib Vashingtondagi [[Holokost xotira muzeyi (AQSh)|Holokost xotira muzeyi]] 20 000 miqdor atrofida hisobladi. Shu muzeyning oxirgi maʼlumotlarga koʻra Yevropa hududida 42 500 koʻp shunga oʻxshash muassasalar boʻlgan<ref>{{Citation |year= |title=V Yevrope obnarujeni novie getto i konslagerya |url=http://cursorinfo.co.il/news/world/2013/03/04/v-evrope-obnaruzheni-novie-getto-i-konclagerya/ |access-date=2017-08-07 |archivedate=2016-12-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161226064928/http://cursorinfo.co.il/news/world/2013/03/04/v-evrope-obnaruzheni-novie-getto-i-konclagerya/ }}</ref><ref>{{Citation |year= |title=SShA: issledovateli raskrili istinnie masshtabi Xolokosta |url=http://mignews.co.il/news/society/world/050313_113806_03073.html |access-date=2017-08-07 |archivedate=2013-09-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130927042056/http://mignews.co.il/news/society/world/050313_113806_03073.html }}</ref><ref>[http://lenta.ru/news/2013/03/04/holocaust/ Chislo jertv Xolokosta obʼyavili zanijennim]</ref>.

Shoa qurbonli rasmiy soni 6 million [[Yevropa]] yahudiylaridir<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/269548/Holocaust „Holocaust“], [[Энциклопедия Британника]] 22|11|2009</ref><ref name="nurnberg">[http://ftp.nizkor.org/hweb/imt/tgmwc/tgmwc-02/tgmwc-02-20-05.shtml The Trial of German Major War Criminals. Sitting at Nuremberg, Germany. December 3 to 14-dekabr 1945-yil. Twentieth Day: Friday, 14th December, 1945 (Part 5 of 9)] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070623122056/http://ftp.nizkor.org/hweb/imt/tgmwc/tgmwc-02/tgmwc-02-20-05.shtml |date=2007-06-23 }}, The Nizkor Projec 22|11|2009</ref>. Bu son [[Nyunberg jarayoni]] hukmlarida belgilangan<ref>{{Veb manbasi|url=http://nurnbergprozes.narod.ru/022/11.htm|title=Xalqaro harbiy tribunal hukumi|quote=[Kaltenbrunner] koʻrsatishi boʻyicha, 6 millionga yaqin yahudiylar oʻldirilgan, eynzatsguruhlari tomonidan 2 millioni oʻldirilgan va boshqa politsiya hafsizliklari tomonidan|accessdate=2010-07-06|archiveurl=https://www.webcitation.org/615405YQJ?url=http://nurnbergprozes.narod.ru/022/11.htm|archivedate=2011-08-20}}</ref>. Bar bir ham toʻliq qotillar roʻyhati yoʻqdir. Urushning oxiriga kelib natsistlar olim lagerlarini yoʻq qilishni boshlaganlar; sovet qoʻshinlari kelishi boyis ular odamlarning jasadlarini olib ketib yoʻq qilingani haqida dalillar bor. Milliy Halokat Memoriali (Shoa) va „[[Yad Vashem]]“ Qahramonligi [[Quddus]]da shaxsiy hujjatlar bordir, 4 millionga yaqin qurbonlar dalillari saqlangan, nomma-nom identifikatsiyalashtirilgan<ref>{{Citation |year= |title=65 let spustya: Identifitsirovani dve treti jertv Xolokosta |url=http://www.mignews.com/news/politic/world/221210_55634_81725.html |access-date=2017-08-07 |archivedate=2011-08-19 |archiveurl=https://www.webcitation.org/612zEhMMZ?url=http://www.mignews.com/news/politic/world/221210_55634_81725.html }}</ref>. Toʻliq bolmagan dalillar yoʻqligi bu yahudiylar jamoalarini toʻliq yoʻq qilinganidir, sababi ularning qarindoshlari, yaqinlari, doʻstlari qolmagan, ular halok boʻlganlarning ismlarini aytsa boʻlar edi. Urush odamlarni har xil hududlarga yoyib yubordi, tirik qolganlar oʻzlarining qarimdoshlarini oʻlgani haqida etishdan bosh tortar edilar, sababi ular bilan uchrashishga umid qilar edilar. Juda koʻp odamlar bosib olingan [[SSSR]] hududida qirgʻin qilingan edi, bu hududlarda horijiy tadqiqotchilarga kirish yoʻli yopilgan edi va halok boʻlgan odamlarni „sovet fuqarolari“ deb aytganlar, kelib chiqishini bekitishganlar.

Asosan Yevropa yahudiylarining halokati statistikasi maʼlumotlar manbalarini qiyos qilish uchun urushdan oldingi va keyingi oʻtkazilgan fuqaro roʻyxatlaridan olingan. [[Holokost Ensiklopediyasi]] ([[Yad Vashem]] muzeyi nashriyoti) baholashi boʻyicha 3 millionga yaqin [[Polsha yahudiylarining tarixi|polyak yahudiylari]], sovet yahudiylari qirgʻin qilingan (Ensiklopediya SSSR va [[Boltiq davlatlari]]da alohida statistika berilgan), undan 140 ming yahudiylar — [[Litva]]da va 70 ming yahudiylar — [[Latviya]]da; 560 ming yahudiylar — [[Vengriya]]da, 280 ming yahudiylar — [[Ruminiya]]da, 140 ming yahudiylar — [[Germaniya]]da, 100 ming yahudiylar — [[Niderlandlar]]da, 80 ming yahudiylar — [[Chexiya]]da, 70 ming yahudiylar — [[Slovakiya]]da, 65 ming yahudiylar — [[Gretsiya]]da, 60 ming yahudiylar — [[Yugoslaviya]]da. [[Belarus]]da esa 800 mingdan koʻp yahudiylar qirgʻin qilingan.

Ayrim hududlarda genotsidni aniq bilib boʻlmaydi (asosan [[Sharqiy Yevropa]]da), bu maʼlumotlar yoʻqligi sabab ayrim qiyinchliklarni tugʻdiradi hamda davlatlatlarning chegaralari va „fuqaro“ tushunchasi har xiligi sababidan.oo

Hatto [[Osvensim (konsetratsion lager)|Osvensim]]da qurbonlar aniq sonini aytib boʻlmaydi, hisob qilingan boʻlsa ham, har xil sonlarni aytishadilar: toʻrt milliom ([[Nyunberg jarayoni]] harbiy jinoyatchilar ustidan, [[1946]])<ref name="nurnberg"/>; ikkin-uch million (esesovlar [[Pery Broad|P. Broad]] va F. Entress maʼlumotlariga koʻra); 3,8 million (chexoslovak olimlar O. Kraus va E. Kulka maʼlumotlariga koʻra); bir milliom ([[Raul Hilberg]]); ikki million (Lyusi Davidovich va m. Gilbert); 1,1-1,5 million (F. Piper, [[Polsha]]); 1,4-1,5 million (G. Uellers, [[AQSh]] [[Yehuda Bauer]] [[Isroil]]).

Shuningdek qatl etilganlar aniq sonini aytib boʻlmaydi, sababi yahudiylar bilan birgalikda, koʻplab yahudiylar boʻlmagan odamlar qatl etilganlar. „Batamom qaror“ qilingan mahfiylik meyorlari, statistik maʼlumotlar yetishmasligi (masalan, konsetratsion lagerdan qochgan yahudiylar soni, ularning bosib olgan hududlarda halok boʻlganlari, yoki yahudiy harbiy asirlar, irq maqomi boʻyicha oʻldirilganlar) hamda SSSRdagi koʻp yillik Yevropa yahudiylarini halokatini jim saqlash maʼlumotlarni aniqligiga qiyinlik tugʻdiradi.

[[1949]]-yili [[Dunyo yahudiy kongressi]] urushdan oldin va keying qilingan roʻyxatlarda yahudiylar sonini qiyoslash Halokatda 6 million kishi halok boʻlganini koʻrsatdi; bu son Nyunberg jarayonida eng bosh harbiy jinoyatchilar ustidan mahkamlangan<ref name="nurnberg"/>, [[Adolf Eichmann]] jarayoni va Xalqaro majlislar qatnashuvchilari tomonidan bu Halokat tasdiqlangan ([[Parij]], [[1987]]), 4,2 milliondan (G, Reytlinger maʼlumoti boʻyicha) olti milliongacha (M. Maruss va boshqalar maʼlumot boʻyicha) qurbonlar soni hisoblangan edi.

Léon Poliakov urush vaqtidagi Germaniyaning maʼlumotlarini keltiradi, natsistlarning ilq siyosati demografik oqibati maʼlumotlari boʻyicha (taʼqib qilingan yahudiylarda tugʻilish pasayishi va bolalarning yoʻq qilinishi), u yahudiylarning yoʻq qilingan sonini 8 millionga baholaydi. Nemis olimi R. Rummel [[1992]]-yili demografik tadqiqlarini eʼlon qildi, u umumiy yahudiylarning sonini 4 mln. 204 ming kishidan 7 milliongacha baholadi, 5 mln 563 sonini ehrimol qilib. Ya. Robinzon hisoblashicha 5 mln. 821 ming yahudiylar halok boʻlgan.

[[Raul Hilberg]] bu sonni 5,1 million kishiga baholaydi („Yevropa yahudiychiligini yoʻq qilish“, [[1961]]). Bu hisoblar sobiq oʻlim lagerida qurbon boʻlganlar birinchi vaqtda ozod qilinganlar hisobga olinmagan, garchi ular u yerda qiynalgan va kasal boʻlgan boʻlsa ham<ref name="ЭЕЭ">nomi EYeE|15341|Katastrofa. Natsistskaya politika unichtojeniya evreyskogo naroda i etapi Katastrofi }}</ref>. [[Yehuda Bauer]] bu sonni 5,6-5,85 millioni keltiradi<ref>[http://www.chgs.umn.edu/museum/memorials/auschwitz/ Auschwitz Death Camp]</ref>.

==== Holokostni davrga boʻlish ====
===== Holokostning eng ahamiyatli hodisalari =====
* [[30-yanvar]] [[1933]]-yil — [[Adolf Gitler]] [[Uchinchi Reyx|Germaniya]] kansleri boʻlib tayinlandi.
* [[23-mart]] [[1933]]-yil — [[1933-yilgi Faoliyat qonuni|Faoliyat qonuni]] Germnaniyada natsional-sotsialistlar diktaturasini tasqidlaydilar
* [[15-sentabr]] [[1935]]-yil — Antiyahudiylar [[Nyunberg qonunlari]]ni qabul qilish.
* [[9-noyabr]] [[1938]]-yil — [[Billur kech]], ommabop antiyahudiylarni butun Germaniyada qirgʻin qilinishi.
* [[1-sentabr]] [[1939]]-yil — [[Ikkinchi jahon urushi]] boshlanishi, [[Polsha]]ga hujum qilinishi.
* [[20-may]] [[1940]]-yili — [[Osvensim (konsetratsion lager)|Osvensim]] qurulishini boshlash.
* [[22-iyun]] [[1941]]-yil — [[Germaniya]] [[SSSR]]ga hujum qilishi.
* [[20-yanvar]] [[1942]]-yil — [[Vanzey konferensiyasi]].
* Bahor 1942-yil — yahudiylarni ommabop Gʻarbiy va Oʻrta Yevropadan [[oʻlim lageri]]ga surgun qilinishi.
* [[19-aprel]] [[1943]]-yil — [[Varshava gettosi]]da qoʻzgʻolon.
* [[27-yanvar]] [[1945]]-yil — Sovet qoʻshinlari [[Osvensim (konsetratsion lager)ini ozod qilinishi.
* [[8-may]] [[1945]]-yil — Kapitulyatsiya Germanii
* Oktabr 1945 — noyabr 1946-yillari — [[Nyunberg]]da harbiy jinoyatchilar ustidan sud qilinishi.
{{main|Holokost xronologiyasi}}

Yuqori lavozimdagi [[Schutzstaffel|SS]] [[Dieter Wisliceny]] koʻrsatishiga koʻra taʼqib qilish va yahudiylarni qigʻin qilish uchta basqichga boʻlingan: „1940-yildan oldin… — yahudiylar savolini Germaniyada hal qilish va bu bilan shugʻilanganlarni jeja asosida koʻchirtirish“. Ikkinchi faza yahudiylarni hammasini konsetratsiya qilishdan boshlangan, yaʼni [[getto]] shaklida. Bu davr tahminan 1942-yilgacha davom etgan. Uchinchi davr „[[Batamom qaror|yahudiylar savolini toʻliq hal qilish]]“ boʻlgan, yaʼni yahudiylar millatini rejalashtirib qirgʻin qilish, „batamom qaror“ maʼnosida jisman yahudiylarni qigʻin qilishligini Vistsileni tasdiqlagan edi va u bu qarorni koʻrgan edi, [[Heinrich Himmler]] tomonidan qoʻl qoʻyilgan<ref>[http://nurnbergprozes.narod.ru/011/9.htm 9.htm Iz stenogrammi zasedaniya Mejdunarodnogo voennogo tribunala ot 3-yanvarya 1946 g.]</ref>.

[[Qisqa yahudiy ensiklopediyasi]] Holokostni 4 bosqichga boʻladi:<ref name="ЭЕЭ" />

* Yanvar 1933 — avgust 1939 — Gitler Germaniya reyxkansleri boʻlishidan boshlanib va Polshaga hujum qilishdan oldin.
* Sentabr 1939 — iyun 1941 — Gʻarbiy Polshani reyx tarkibiga qoʻshish va „General-rubernatorlik“ni tuzilishi.
* Iyun 1941 — kuz 1943 — SSSRga hujum qilinishdan boshlanib va gettolarning uning hududida toʻliq yoʻq qilinishi, koʻp yahudiylarni Oʻrta va Sharqiy Yevropada qirgʻin qilinishi.
* Qish 1943 — may 1945 — yahudiylarni Gʻarbiy Yevropadan ommabop surgun qilinishi va urushning tugagunicha.

==== Yahudiylarni Germaniyada ahvoli 1933—1939-yillari ====
{{main|Irqiy antisemetizm}}
{{main|Natsizmdan qochgan yahudiylar}}
1-aprel [[1933]]-yildan boshlab taʻqib qilinishlar boshlandi va yahudiylarga baykot qoʻyildi, yani irqiy qonunlar qabul qilindi, ular yahudiylarni ishtan boshatishdan boshladi, kimki davlat yoki maʼlum kasbda ishlaganlarni. 15-sentabr [[1935]]-yil [[Nyunberg qonunlari]] tasdiqlagandan soʻng yahudiylarni huquqga tengligi Germaniyada nihoyasiga yetdi va yahudiylikni [[Irqiy antisemetizm|irq atamalarida belgilandi]].

Antiyahudiylik jazava Germaniyada tungi 9 va 10-noyabrda [[1938]]-yili ommabop qirgʻinlarga olib keldi, tarixga bu voqea „[[Billur tun]]“ deb nom olgan (oynaning parchalari tufayli koʻchalar u bilan yoyilib tashlangan edi)

Bunaqa kamsitish siyosati yahudiylarga boʻlganidan tashqari, genotsid natsistlar hokimiyatga birdan kelganidan boshlangani yoʻq. Natsistlar mamlakatdan yahudiylarni siqib chiqarmoqchi edilar, ammo ular ketishga hech qayer yoʻq edi. Yevropa yahudiylari uchun, [[Chaim Weizmann]] mashhur soʻzlari boʻyicha (keyinchalik [[Isroil]]ning birinchi prezidenti), ''"dunyo ikkita lagerga boʻlingan: davlatlarga, yahudiylarni oʻzida koʻrgisi kelmagan va davlatlarga, oʻzigi kiritgisi kelmagan"''<ref>Maqola|Muallif=[[:ru:Беркович, Евгений Михайлович]]|sarlahva=Jertva dvux diktatur|link=http://www.e-slovo.ru/440/10pol1.htm|nashr=Yevreyskoe{{Deadlink|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} slovo|yil=2009|vipusk=22 (440)</ref>. [[1938]]-yili[[Evian konferensiyasi|Evianda boʻlib oʻtgan Xalqaro qochqinlar sovoliga oyid konferensiyada]] (Fransiya), AQSh prezidenti [[Franklin Ruzvelt]] tashabbusi bilan hal etilgan bu konferensiya muvaffaqiyatsiz oʻtgan. [[Dominika Respublikasi]]dan tashqari, 32 davlatdan bitasi ham oziga Germaniya va Avstriyadan qochqinchlarni qabul qilishga rozi boʻlmadi. Shuningdek [[Birlashgan Qirollik]] [[Birlashgan Qirollik Falastin mandati|Falastin]] hududiga migrantlarni kelishini cheklov qoʻygan edi.

[[1933]]—[[1939]] yillari Germaniyadan va Avstriyadan 330 ming yahudiylar qochgan edi. 110 000 yaqin yahudiylar Germaniya va Avstriyadan qoʻshni mamlakatlarga ketgan edi, ammo urush kezida ular taʼqib qilingan edi.

[[1939]]- yilning boshiq Gitler [[German Gering]]ʼga „4 yillik reja“ni topshirdi, unda yahudiylarni shu vaqt ichida koʻchirilishi kerak edi. Ikkinchi jahon urush boshlanishi nafaqat ularning sonini koʻpaytirdi (Gʻarbiy Polsha Germaniyaga qoʻshilgandan soʻng), hatto ularga legal emigratsiya qiyinlashdi.

[[1940]]—[[1941]] yilning boshida natsistlar yahudiylar savoli boʻyicha rejalar tuzadi: Kremlga yahudiylarni olishni taklif qilishadi, „[["Madagaskar" rejasi|Madagaskar]]“ rejasini tashabbus qiladilar (hamm yahudiylarni [[Afrika]]ning qirgʻoqlariga janubiy shimoliga yuborilisnishi) va „Lyublin“ rejasi ([[Gettolar Ikkinchi jahon urushi kezida]]|yahudiylar rezervatsiyasi Gʻarbiy Polshada tuzilishi, „General-gubernatorlik“ nomi olgan).
Hamma bu rejalar tashkil etilmagan edi.

==== Yahudiylarning ahvoli urush kezida ====
{{main|Yahudiylar Ikkinchi jahon urushida}}
===== Getto =====
[[Ikkinchi jahon urushi]] boshlanishi bilan natsistlar yahudiylar turadigan davlatlarni va viloyatlarni bosb olishtilar — [[Polsha]], [[Boltiq davlatlari]], [[Ukraina]] va [[Belarus]]ni.

Katta shaharlarda [[Gettolar Ikkinchi jahon urushi kezida|yahudiylar gettolari]] tashkil etildi, u yerga shaharning hamma yahudiylari kiritirilgan edi. Eng katta getto [[Varshava]]da boʻlgan, u yerda 480 minga yaqin yahudiylar yashagan.

SSSR hududida eng katta getto bu [[Lvov gettosi]] boʻlgan (409 mingdan ortiq yahudiylar boʻlgan, [[1941]]-yilning noyabridan va [[1943]]-yilning iyun oyigacha boʻlgan) va [[Minsk gettosi]] (100 minga yaqin yahudiylar 21-oktabr 1943-yilgacha yoʻq qilingan).

Qaror tasqid etilishidan oldin nemislar yahudiylarni jismoniy qirgʻin qilinishini qoʻllaganlar, „yahudiylar savoli boʻyicha reja“siga koʻra:<ref>[http://jhist.org/russ/russ001-17.htm Xolokost i evrei SSSR]</ref>
* yahudiy aholisining yirik shaharlarning tumanlarida konsentratsiya qilish — getto;
* ularni yahudiylar emas aholidan ajratish — segregatsiya;
* hamma yahudiylarni mahalliy hayotdan chetlantirilishi;
* ularning mulklarini konfiskatsiyalash, yahudiylarni hamma iqtisodiy hayotdan va vayronaliklardan chetlatirilishi;
* yahudiylarni yomon ahvolga olip kelish, yaʼni ular hayotga kurashish uchun qul boʻlib ishlashlari.

===== Ommabop otib tashlashlar =====
{{main|SSSR hududida Holokost}}

Yahudilar aholisi SSSRda yashaydigan joylarida qirgʻin qilingandir, yaʼni [[SS]]ning [[einsatzgruppen]]larni (oʻqilishi aynzatsgruppen) hamda [[Ikkinchi jahon urushi kezidagi ukrain kollaboratsionizmi|ukrain]] va [[Ikkichi jahon urushi kezidagi boltiq kollaboratsionizmi|boltiq]] tomonidan yoʻq qilinishlari. Yahudiylarni [[Transnitstriya gubernatorligi|Odessa viloyatini]] bosib olingan vaqtida qirgʻin qilinishi bilan Ruminiya qoʻshinlari shugʻunlangan. ([[Odessadagi Holokost]] qarang). Boltiq davlatlarida, Ukrainada, Belarusda va deyarli yirik boʻlmagan shaharlarda, koʻp qishloq atroflarida „chuqurlar“ boʻlgan, jarliklarga erkaklarni, ayollarni va bollarni shu yerlarga oborip otib oʻldirishganlar.

1941-yili iyul oyining oxirida [[Kaunas]]da nemislar tomonidan va [[litvalar]] tomonidan minglab yahudiylar qigʻin qilingan; 60 ming yahudiylar [[Vilnus]]dan va 45 mingtasi ommabop otilishlari tufayli halok boʻlganlar, [[Aukštieji Paneriai|Ponar]] jarliklarida, bu voqealar 1941-yilning oxirigacha davom etgan. Bunaqa oldirishlar butun [[Litva]]da boʻlib oʻtgan. 1942-yilning boshiga kelib yahudiylar faqatgina Kaunas, Vilnus, [[Shyaulyay]] va [[Shvenchis]] shaharlarida qoʻlgan.

[[Latviya]]da bir necha hafta ichida provinsional shaharlarning hammasida yahudiylar yoʻq qilingan edi; faqatgina [[Daugavpilsa]], [[Riga]] va [[Liyepai]]da qolgan edi. Oʻtiz uchmindan ortiq yahudiylardan yigirma yitti mintasi noyabr oyining 1941-yiligacha oldirilgan edi.

[[Estoniya]]da esa 1940-yili 4,5 ming yahudiylar olimdan qochishga urindilar. [[14-iyun]] 1941-yilga kelib, urushdan 8 kun oldin, tahminan 500 yahudiylar 10 mingta estonlar bilan [[NKVD]] tomonidan [[Sibir]]ga surgun qilingan edilar, 500 yahudiy erkaklar [[Qizil armiya]]ga safarbar etilgan edilar yoki qiruvchi batalyonlarga qoʻshilgan edilar. Estoniyada qolgan 3,5 yahudiylardan faqatgina 950 odam evakuatsiya qilolmagan edilar, sovet kuchlar tuzilishini ayovsizligini, yaqinda qilingan surgunlarni eslab turib va ular nemislarni insonparvarligiga umis qilishkan edilar, tarixchi Anton Vays-Vendt oylashicha.<ref name="avv2">maqola|muallif=Anton Vays-Vendt.|sarlahva=Sovetskaya okkupatsiya Estonii v 1940-41 i evrei|link=http://eja.pri.ee/history/Weiss-Wendt_rus.pdf|nashriyot=Holocaust{{Deadlink|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} and Genocide Studies|yil=1998|bop=12|nashr=2</ref>. Taxminan 2-2,5 ming eston yahudiylari Sovet Ittifoqining ichki organlariga kirishga muafaq boʻlganlar, buning sababi nemislar [[Tallin]]ni bosib olishidir, 28-avgust 1941-yili. 929 qolgan yahudiylar Estoniyada 1941-yilning oxirigacha Rigadan kelgan einsatzgruppen 1a tomonidan otib tashlangan edilar (einsatzgruppen A tarkibida), SSning [[shtatdartenfyurer]]i [[Martin Zandberger]] boshqaruvida. Otip tashashlar Tallin, [[Tartu]] va [[Pyarnu]] shaharlarida boʻlgan edi, bir xilarida Estoniya harbiylashgan tashkiloti „[[Omakaytse]]“ qatnshgan edi. Estoniya yahudiylarsiz boʻlgan Yevropadagi birinchi mamlakat edi. Bu haqida Berlinga 1942-yili fevralda xabar yuborilgan edi.

Belarusda koʻp boʻlmagan yahudiylargina mamlakatning ichiga evakuatsiyalangan edi.27-iyun 1941-yili [[Belostok]]da ikkin ming yahudiylar qirgʻin qilinga edi, kunlar oʻtib yana minglab. Besh kun ichida 80 ming atrofida [[Minsk]] shahrida gettoga konsentratsiya qilingan edi (20-iyul 1941-yili tashkil etilgan). Qish boshlanishidan oldin 50 mingtasi oldirilgan edi. Bosib olishning birinchi kunlarida yahudiylar [[Vitebs]], [[Gomel]], [[Bobruysk]] va [[Mogilev]] da qirgʻin qilingan edi. Yigirma uchtadana oʻn ikitta gettolar Belarus va [[Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi|RSFSR]] hududida tashkil etilganlari 1941-yilning oxirigacha yopilgan edi hamda yana oltitasi 1942-yilning boshida.

[[Gʻarbiy Ukraina]]da nemislar va mahalliy aholi iyunning oxiri va iyulning boshiga kelib qirgʻin qilishni boshlagan edilar. [[Lvov]]da esa 30-iyun — 3-iyul kunl atrofida toʻrt minga yaqin yahudiylar oldirilgan edi, 25—27-iyul kunlari esa ikkin ming odam. Bir necha kun oʻtin nemislar [[Lutsk]] shahrini bosin olgandan soʻng u yerda ikki ming yahudiylar oldirilgan edilar; [[Rovno]] shahridagi yigirma yettiming yahudiylardan yigirma bittasi noyabr 1941-yiligacha oʻldirilgan edi.

Oʻrta va Sharqiy Ukraina yahudiylari nemislar kelishidan oldin evakuatsiya qilolmagankari, ularning qoʻlliga tushgan edi va ularni boshqa yahudiylarning oqibati kutgan edi. (masalan [[Kiev]]dagi [[Babiy Yar]]ni, [[Nikolayev viloyati]]dagi [[Bogdanovka]], [[Xarkov]]dagi [[Drobitskiy Yar]]ni qarang). Nemislarning sharqga hujumi va SSSRning keng hududlarining bosib olishi sababida gʻarbiy hudulardan evakuatsiya qilgan yahudiylar qoʻlga tushkan edi. Ularning hammasiga bir qismat kutayotgan edi (masalan 1942-yili [[Kunab]]da). Ukrainaning koʻplab yahudiylar aholisi yoʻq qilinib izlari qolmagan edi. Urushdan oldingi yetmush markazlarga nima boʻlgani nomalum, 43 esa 1941-yilda yoʻq qilingan edi, qoganlari esa 1942-yilning oʻrtasida.

1941-yili nemislar Qrimni bosib olganidan soʻng, u yerda mahaliy aholi yordamida 5 miga yaqin yahudiylar oldirilgan edilar, yaʼni qrim yahudiylari ([[qrimchoqlar]]) va yana oʻn sakkizming yahudiylar<ref name="ЭЕЭ"/>.

RSFSR hududidagi Pskov, Smolensk va Bryansk viloyatlari bosib olingan hududlarda yahudiylarga gettolar tashkil etilgan edi va keyinchalik otib oldirishlar boshlangan edi. Leningrad va Novgorod viloyatlarida, Shimoliy Kavkaz va Qrimda (katta boʻlmagan istisnoda) bu hududlarni bosib olishda yahudiylarni oldirish darov boshlangan edi, yahudiylar otishdan oldin maxsus binolarda nechadir soatlarga va kunlarga konsentratsiya qilinishganlar. Ammo Kaluj va Kalininigrad viloyatlarida, [[Moskva jangi|Moskvaga kontrhujum qilish kezida]], ayrim hududlarda nemislar yahudiylarni qigʻin qilishga ulgurmaganlar.

Rossiyaning janubida va Kavkazning Shimolida yahudiylarning qirgʻin qilinishi 1942-yili yozda natsislar tomonidan boshlangan. 11-avgust 1942-yili [[Zmiyevskaya balka|Rostov-Donda ommabop oldirishlar]] boshlandi. Yahudiylarni hamda keyingi kunda (12-avgust) va shaharning ozod etilishigacha yoʻq qilganlar. Rostov-Don shahridagi yahudiylarning umumiy halok boʻlgan soni har xil mutaxassislar aytishicha 15 000 dan 28 000-30 000 kishi boʻlishi mumkin. Birinchi kundayoq Znieyevskaya balkada 13 000 yaqin yahudiylar oldirilgan edi. Umumiy qilib etilganda uchta muxtoriyat respublikalarida va RSFSRning uch viloyatida, yoz-kuzning 1942 bosib olgan hududlarida 70 000 yaqin yahudiylar halok boʻlgan{{sfn|Альтман, Холокост и еврейское сопротивление|2002|с=193}}.

===== Yahudiylar savolini batamom yechish =====
{{main|Batamom qaror}}

1941-yili 31-iyul [[Hermann Göring]] [[Reinhard Heydrich]] qaror bergan edi, bu qaror „yahudiylar savolini batamom yechish“ haqida qaror edi<ref>{{Citation |year= |title=Pismennoe polnomochie Geringa Geydrixu ot 31-iyulya 1941 goda. |url=http://www.ghwk.de/fileadmin/user_upload/pdf-wannsee/russ/Pismennoe_polnomochie_Geringa_Geidrikhu_ot_31_ijulja_1941_goda.pdf |access-date=2017-08-18 |archivedate=2015-06-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150614070918/http://www.ghwk.de/fileadmin/user_upload/pdf-wannsee/russ/Pismennoe_polnomochie_Geringa_Geidrikhu_ot_31_ijulja_1941_goda.pdf }}</ref>.

[[1941]]-yili oktabr oyida yahudiylarni Germaniyadan surgun qilish boshlandi, ularni Polsha, Boltiq davlatlari va Belarusga surgun qildilar.

[[1942]]-yili [[Vanzey konferensiyasi]]da „[[Batamom qaror|Yahudiylar savolining batamom qarori]]“ tasdiqlangan edi. Bu qaror eʼlon qilinmadi va kamdan kam odam (yahudiylarnin oʻzi ham) bu qaror haqida bilgan edi, sababi ular XX asrdagi bunaqa boʻlishiga ishonmagan edi. Germaniya, Fransiya, Gollandiya, Belgiya yahudiylarini shaqrga surgun qilishdilar, yaʼni Polshaning lager va gettolariga, ularga bu koʻchish vaqtinchalik deb aytib. Polshada [[olim lageri|olim lagerlari]] barpo etilgan edi, ular koʻp odam turishiga moslashmagan edi, faqatgina odamlarni yez oldirishga edi. Birinchi qurilgan olim lagerlari bu ([[Kulmhof|Helmno]]) va [[Beljets (konsentratsion lager)|Beljets]] boʻlgan, bu lagerlari 1941-yili oktabrda tanlab boʻlingan edi. Yahudiylarni Polshadi yoʻq qilishligi „[[Reinchard operatsiyasi]]“ deb nomlandi, 1942-yili mayda [[Praga]] shahrida oʻldirilgan [[Reinhard Heydrich]] nomiga bagʻishlab.

1941-yilning dekabr boshida [[Kulmholf]] olim lageri birinchi boʻlib ishga tushdi. U yerda yahudiylarni [[is gazi]] bilan oʻldirishgan edilar, yaʼni yopiq yuk mashinasi — „odamhoʻr“da<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=Xelmno |url=http://www1.yadvashem.org/education/entries/russian/54.asp |kirish sanasi=2017-08-18 |arxivsana=2009-04-29 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20090429123950/http://www1.yadvashem.org/education/entries/russian/54.asp }}</ref>.

1942-yili iyulda [[Varshava gettosi|Varshava gettolaridan]] ommabop surgun qilish boshlandi, ularni [[Treblinka]] olim lageriga surgun qildilar. 1942-yili 130sentabrgacha gettolardan surgun qilingan yoki oʻlganlar soni 300 ming yahudiylar edi.

[[Lodz]] shahridagi gettoda 160 000 yahudiylar ushlab turilgan edi. Bu getto sekindan yoʻq qilinishi boshlandi: birichi surgun Xelmnoga yanvar va may oylari orasida 1942-yili boʻlgan edi (55 ming yahudiylar Lodzdan va provinsiya shaharlarda yaʼni [[Kalish]] rayonidan edi), keyinchalik surgunlar Xelmnoga va boshqa olim lagerlariga boʻlib oʻtdi, 1-sentabr 1944-yili esa u getto toʻliq yoʻq qilingan edi. [[Kyublin]] shahrining yahudiylari Beljets olim lageriga surgun qilingan edi. Bu surgun 1942-yili 17-mart va 14-aprel kunlari boʻlib oʻtgan edi, bu surgunda 37 000 yahudiylar olimga olib borilgan edi, qolgan toʻrt ming yahudiylar esa Maydan-Tatarskiy gettosiga konsetratsiylashtirilgan edi. [[1942]]-yili mart oyida [[Lyublin voyevoligi]]dan Beljetsga hamma yahudiylar oʻtkazilgan edi; hamda Gʻarbiy Ukrainadan poyezlar kelishni boshladi. [[Lvov]]dan 1942-yili mart oyida Beljetsga 15 ming yahudiylar surgun qilindi, avgust oyida esa yana 50 ming yahudiylar.

1942-yili iyun va oktabr oylarida [[Krakov]]dan koʻplab yahudiylar Beljetsga surgun qilindi; 1943-yili mart oyida qolgan yahudiylarni esa Krakovdagi ish lageri [[Plashovga]] surgun qilishdilar, qolgan uch nimg kishini Osvensimga. 1942-yili sentabrda koʻplab yahudiylar [[Treblinka (konsentratsion lager)|Treblinkaga]] Sharqiy Polsha, [[Radom]], [[Kelts]], [[Chenstoxova]]dan shu lagerga surgun qilindilar. Radom tumanida 300 ming yahudiydan 1942-yilning ohirida faqat 30 mingtasi qolgan edi.
[[Fayl:Stroop Report - Warsaw Ghetto Uprising 06b.jpg|thumb|200px|[[Jürgen Stroop]] hisobatidan, u [[Varshava gettosidagi qoʻzgʻolon]]ni bostirish uchun boshqargan edi. Asl imzo bunday deyilgan edi: „Kuch bilan chiqarilganlar“]]

1942-yili Gʻarbiy va Sharqiy Yevropaning koʻp sonli yahudiylari yoʻq qilingan edi. Sovet armiyasi 1943-yilda urushda gʻalabalar qozonganidan soʻng, aynan [[Staliningrad jangi]]da va [[Erwin Rommel]] qoshinlari magʻlub boʻlgandan soʻng nemislar yahudiylarni qirgʻin qilishni tezlashtirdilar.

Sovet armiyasini gʻarbga tez yurganidan soʻng, nemislar oʻzining orqasidan oxirgi getto va ish lagerlari izini yoʻq qilishni boshladi. Bunga maxsus guruh tuzilgan edi ([[Sonderaktion 1005]]), ular jasatlrni ommabop otilgan joylarda yogʻish bilan shugʻulgan edilar<ref name="ЭЕЭ"/>.

Deyarli hamm getto va lagerlar muvaffaqiyat bilan yoʻq qilingan edi, Litva, Ukraina, Belarus, Latviya, Polsha hududlarida ayrimlari qolgan edi (masalan [[Vilnus gettosi]]da qoʻzgʻolonini bostirgandan soʻng 1943-yil 23-sentabr ular Estoniya lagerlariga surgun qilingan edi); Yahudiylarni [[Italiya]], [[Fransiya]], [[Niderlandlar]], [[Belgiya]], [[Slovakiya]] va [[Gretsiya]]dan ommabop surgun qilinshlar boshlandi. Ularni Osvensimga 1944-yilning oktabr oyigacha surgun qildilar. Oxirgi ommabop yahudiylarga qarshi operatsiya 1944-yili oktabrda boʻldi, [[Xolokost Vengriyada|Vengriyada yahduylarni]] yoʻq qilish edi, bu operatsiya 1944-yil may oyida boʻlib oʻtdi<ref name="ЭЕЭ"/>.

===== Urushning tugashi =====
Ayrim mutaxassislar aytishicha, yahudiylarni [[1943]]-[[1945]] yillari yoʻq qilish dasturlari uchdan ikki qismi qilingan edi (Germaniyaning 1945-yili may oyida kapitulyatsiya boʻlganigacha). Ish kuchlari yetmasligi va odamlarni bemaʼnosiz oldirish 1943—1944-yillari ayrim natsislar „batamom qarori“ toʻgriligi emasligida shuxbalandilar. 1943-yili [[Heinrich Himmler]] tirik qolgan yahudiylarni urush foydasida ishlatish haqida qaror berdi. Hatto Himmler siyosat tomonidan yordam beradigan yahudiylarni ozod qilishi mumkinligini aytdi, shu jumlada separat tarizda Gʻarb bilan muzokoralar oʻtgazish yoki koʻp pulga sotib olinadigan yahudiylarni ozod qilish. ([[Tovar uchun qon]]i qarang).

Urushning oxirgi bosqichida, Germaniya urushda taslim boʻlishi aniq boʻlganda, ayrim natsist rahbarlar yahudiylarni ishlatishga kirishgan edilar, ayrimlari esa (shu jumlada Gitler ham) ularni toʻliq yoʻq qilishiga kirishdilar<ref name="ЭЕЭ"/>. [[Standartenführer]] (Shtandatenfyurer) [[Dieter Wisliceny]] [[Nyunberg jarayoni]]da unga [[Adolf Eichmann]] 1945-yili fevral oyining oxirida yahudiylar oldirilgan sonini 5 million kishi degan.<ref>{{цитата|автор=|
Вопрос: Когда вы в последний раз видели Эйхмана?<br>
Ответ: В последний раз я видел Эйхмана в конце февраля 1945 года в Берлине. Он сказал тогда, что если война будет проиграна, то он покончит жизнь самоубийством.<br>
Вопрос: Называл ли он тогда общее число евреев, которые были убиты?<br>
Ответ: Да, он высказался тогда очень цинично. Он сказал, что он с улыбкой прыгнет в могилу, так как он с особым удовлетворением сознает, что на его совести около 5 млн человек}}</ref>.

[[Heinrich Himmler]]ning [[Poznan]]dagi nutqidan, 1943-yil 4-oktabr:
{{quote|mualif=[[Heinrich Himmler]]ning [[Poznan]]dagi nutqidan, 1943-yil 4-oktabr.<ref>[http://www.megapolis.org/israel/ind147.html Все об Израиле на русском языке]</ref>|
Men bu yerda ular bilan bu qiyin bob haqida ochiq  gapiraman... Oʻzimizning oramizda biz ochiq galashamiz, lekin buni oshkora ravishda qilmasakda... Men yahudiylarni surgun qilishi haqida, yahudylarni qiʻrgin qilinishligini nazarda tutmoqdaman...

Faqat ayrim odamlar bu yerda jasadlar toʻplanib yotganligi nimaligini tushunishadi, — bu yuz, besh yuz, ming jasadlardir... Buni hammasini chidash va saqlash kerak, — mani nima bizning hulqimizni tobladi. Bu bizning tariximini sharafidir, bu hech qachon yozilmagandir va yozilmaydiham.}}

=== Holokost va kollaboratsionizm ===
{{main|Kollaboratsionizm Ikkinchi jahon urushida}}
Germaniya bosib olgan hududlarda yahudiylar boʻlmagan mahalliy aholini roli bor edi. Minglab mahaliy aholi [[hilfspolizei]]da (qoʻshimcha politsiya) ishlaganlar, bu politsiya istilochi tomonidan yaratilgan, ular getto qorovuligida ishlaganlar, yahudiylarni oldirish joyida kuzatib borganlar. Mahaliy politsiya yahudiylarni olim lageriga oborish bilan shugʻulangan, Vengriya, [[Slovakiya Respublikasi (1939—1945)|Slovakiya]], [[Vishi Fransiyasi]] nazorat qilingan hududlarda. Olim lagerida ishlagan qoʻrovullar oʻz ixtiyor bilan kelgan odamlar edi va [[Travnik]] lageriga tayyorlangan fuqaro aholisi<ref name=autogenerated1>{{Citation |year= |title=„Travniki“ — ukrainsi v oxrane fashistskix konslagerey |url=http://kuzhist.narod.ru/Trawniki/Trawniki.html |access-date=2017-08-18 |archivedate=2010-02-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100203051951/http://kuzhist.narod.ru/Trawniki/Trawniki.html }}</ref><ref>United States Holocaust Memorial Museum — [http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10007397 Trawniki]
</ref>.

Koʻp tinch yashovchi fuqarolar istilochilarga bekingan yahudiylar haqida xabar qilgan va oʻlgan yahudiylarni mol mulikni oʻzlari olib olgan hamda ularning uyiga koʻchib olganlar. Axir tinch fuqarolar yahudiylarni oʻzlari istilochilarsiz oldirgan kezlari ham boʻlgan. ([[Holokost Lvovda]], [[Holokost Litvada]], [[Evdabadagi qirgʻin]] maqollarini qarang). [[Mustaqil Xorvatiya mamlakati|Xorvatiyada]] nemislar aytishmasa ham yahudiylarni oldirish holatlari boʻlgan ([[Ustashi]] maqolasini qarang)

Shu kezlarda yahudiylar boʻlmagan fuqarolar [[Dunyo xalqlari taqvodorlari|yahudiylarga yordam bergan kezlari]] ham boʻlgan.

==== Yudenratlar va yahudiy politsiyachilar ====
{{main|Yahudiy kollaboratsionizm Ikkinchi jahon urushida}} {{main|Yudenrat}} {{main|Yahudiy politsiyasi}}
Har bir bosib olingan hududlarda nemis bosib olish hukumati tomonidan yahudiy maʼmuriyat oʻz-oʻzini boshqarish organlari tuzilgan edi, yaʼni [[yudenrat]]lar ([[Nemis tili|nem.]] [[:de:Judenrat]]) — „yahudiy maslahatchilari“. Alohida boʻlgan yudenrat belgilangan getto, hududlar va hamda butun mamlakatga javob berishi mumkin edi. Yudenratlar hoʻjalik ishlari, gettoda tartiblik, pul yigʻish, ish lagerlarida ishlash uchun nomzodlar va hamda istilochilarning qororlarini bajarish vakolatiga ega edilar. Yudenratlar nemis hukumati bilan hamkorlikda boʻlganlar, obroʻ va „Germaniya ishlarida“ aloqadorligini koʻrsatib, koʻplab yahudiylarni olimdan qutqarishlari kerak edi. Masalan, [[Lodz]] bosh yudenrati [[Chaim Rumkowski]] gettoda yashagan odamlarga tashviqiy soʻzladi, getto bolalarini olimga olib kelishi bilan qolgan gettodagi odamlar hayotini qutqarishga chaqirdi. Faqatgina 1942-yili olim lagerlariga ommabop surgun qilish yudenrat aʼzolri ichida illyuziyalarga olib keldi (shunday qilib Varshava gettosi rahbari [[Adam Czerniaków]] oʻzini oldirdi.)

Yudenratlarga yahudiy politsiyachilari quloq solar edi. Yahudiy politsiyasining rahbari asosan yudenrat aʼzosidan odamalr boʻlgan. Odatda yahudiy politsiyasi ozi bilan qurol olib yurmagan, politsiya aʼzolariga faqat rezina tayogʻi ushlashi ruhsat berilgan. Ammo ayrim politsiya hodimlari qurolangan edi.

Yahudiylar politsiyasining ishini uch bosqichga boʻlsa boʻladi:

# nemislardan kelip tushkan qarorlarni bajarish, yudenratlardan olingan yoki istilochi hukumatidan;
# yudenrat buyruqlarini bajarish, [[kontributsiya]]ni yigʻish marosimlari.
# getto koʻchalarini qorovullash, kirish va gettodan chiqishlikni qorovullash.

Ayrim kezlarda yahudiy politsiyachilari yahudiylarni otib oʻldirishlarida ishtirok etganlar. [[1942]]-yili 27-oktabrda yahudiy politsiyasining 7 aʼzosi [[Vilnus gettosi]] rahbari Desler buyrugʻi bilan [[Oshmyani]]da (Belrus) 406 kishi ommabop oʻldirilgan edi<ref name="станкернас">kitob|mualif=Stankeras P.|sarlahva=Litovskie politseyskie bataloni. 1941-1945 gg|joy=Moskva|nashriyat=Veche|yil=2009|betlar=105-106|betlar=299|isbn=978-5-9533-3897-4|tiraj=3000}}</ref>. Vilnus gettosining yahudiy politsiychilarni yahudiylarni [[Ponari]]ga, ommabop oʻldirilgan joylariga kuzatganlar. Shuningdek Vilnus gettosida 1942-yili yahudiylar politsiyasi tomonidan 6 yahudiy jinoyatda ayiblanib osib oldirilgan edi<ref name="станкернас"/>.

Yahudiy politsiyachilari nemislarga yordam bergan boʻlsa ham, ularning koʻplarining oʻzi ham qolgan yahudiylarga oʻxshab halok boʻlganlar.

=== Qarshilik va xaloslik ===

==== Yahudiylarning qarshiligi ====
{{main|Holokost kezidagi yahudiylarning qarshiligi}}
[[Fayl:Ghetto Uprising Warsaw2.jpg|thumb|270px| [[Jürgen Stroop]] hisobatidan tasvir. U [[Varshava gettosida qoʻzgʻolon]]ni bostirish rahbari boʻlgan. Asl imzoda bunday deyilgan: „hujumga shiddatli guruh“.]]
Natsist istilochilarning aniq yahudiylar xalqini total yoʻq qilish borasida maʼlumotlari boʻlmagandan soʻng, gettoda yashovchilar asosan tirik qolish va qirgʻinlikga uchramaslikdan istilochilarning etganlarini qilar edi<ref>{{Citation |year= |title=Getto v period Katastrofi |url=http://www.yadvashem.org/yv/ru/education/projects/phoenix/ghetto_vilnius.asp |access-date=2017-08-19 |archivedate=2017-08-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170819234726/http://www.yadvashem.org/yv/ru/education/projects/phoenix/ghetto_vilnius.asp }}</ref>.

Faqatgina istilochilarning rejasi toʻliq maʼlum boʻlgandan soʻng, lager va gettolarda qoʻzgʻolonlar boshlandi: eng mashxur qoʻzgʻolonlardan biri bu [[Varshava gettosidagi qoʻzgʻolon]]dir, bu 1943-yili yanvar oyida boʻlgan edi hamda „[[Sobibor]]“ olim lageridagi qoʻzgʻolon, bu Ikkichi jahon urushi vaqtidagi yagona muvaffaqiyatli qoʻzgʻolon boʻlgan. Qarshilik koʻrsatishda eng faoli [[Minsk gettosi]] boʻlgan. [[Belyastok]]dagi gettoda, hozirda [[Polsha]], boshida 50 000 yahudiylar boʻlgan, ularning hammasi [[1943]]-yili [[16-avgust]] kuni besh kun koʻrsatilgan qarshilikdan soʻng yoʻq qilinganlar. Belarus, Ukraina va Litvada yahudiy partizanlar boʻlgan.

Yahudiylarning qismati bosib olingan hududlarda aniq boʻlgan edi. Ular mahaliy xalqdan yordamidan ayrilgandan soʻng, getto devori orqasida hayot kechirishdan ayrilgan edilar. Ammo ayrim mahaliy aholi fuqorolari yahudiylarni yashirganlar, ular keyin partizanlar qoʻshiniga qoʻshilganlar, Shoada tirik qolganlar kamdan kam edi. Belarusda [[Sovet partizanlari Buyuk Vatan urushida|partizanlar]] orasida
va mahfiy tarizda 15 300 yahudiylar urushishgan<ref>|mualif=[[:ru:Иоффе, Эммануил Григорьевич|Ioffe E. G.]]|sarlahva=Belorusskie evrei: tragediya i geroizm: 1941-1945. Monografiya|joy={{Мн.}}|yil=2003 |betlar=364 |jamida betlar=428 | tiraj=100</ref>. Mashxur partizanlardan biri [[Belsk partizanlari|ogʻayni Belskiylar]] boʻlgan.

==== Yahudiylarga yordam ====
{{main|Dunyo xalqlari taqvodorlari}}
[[Fayl:Righteous.jpg|thumb|Belarusdagi Dunyo xalqlari taqvodorlari bagʻishlangan hiyobon]]
Oʻn minglab kishilar yahudiylarni bosib olingan hududlarda qutqarishda ishtirok etganlar, hatto ularning hayotiga olim haf solgandaham. Yahudiylarga yordam bergan odamlar oʻldirilganlar. Polshada 2000 ortiq kishi yahudiylarga yordam bergani uchun vafot etganlar<ref>{{Citation |year= |title=Spisok 700 polyakov, kaznennix natsistami |url=http://www.holocaustforgotten.com/list.htm |access-date=2017-08-19 |archivedate=2019-05-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190510142834/http://www.holocaustforgotten.com/list.htm }}</ref>. [[Polsha hukumati qochkinlikda]] boʻlganda ular [[Jegota]] agentligini tashkil etganlar ([[Polyak tili|pol.]] [[:pl:Żegota]]). Bu uyushma bosib olgan hududlarda yahudiylarga yordam koʻrsatgan (1942—1945). Uning rahbarligida [[Zofia Kossak-Szczucka]] turgan<ref>[http://www.holocaustforgotten.com/zegota.htm Holocaust History — ZEGOTA — Aid Polish Jews During the Holocaust<!-- Sarlahva bot tomonidan yozilgan -->]</ref>. [[Niderlandlar]], [[Norvegiya]], [[Belgiya]] va [[Fransiya]]da yahudiylarga yordam berish va ularni bekitish borasida har xil tashkilotlar tuzilgan. [[Daniya]]da nemis harbiy attashesi [[Georg Ferdinand Duckwitz]] ogohlantirgandan soʻng, oddiy daniyaliklar qayiqlarda [[Shvetsiya]] tomonga 8000 dan 7000 Daniya yahudiylarini oʻtkazishga yordam berganlar.

Hamda Germaniyaning ittifoqdosh mamlakatlarida qirgʻin qilish rejalariga ayrim odamlar qarshi chiqganlar. Nemislar bolgarlarga yahudiylarni berish haqida aytishganda (ularning soni 50 000 kishi edi), odamlar bunga qarshilik koʻrsatishgan. Bolgariyaning [[Demokratiya|demokratlari]], [[Kommunizm|kommunistlari]], jamoat arboblari, pravoslav cherkovining ruhoniylari patrirarx bilan yahudiylarni qirgʻin qilishga qarshi chiqdilar. Shu sababdan Bolgariyada 50 000 yahudiylarni qutqarindilar. Ammo urush kezida Bolgariyaga qoʻshilgan [[Makedoniya (viloyat)|Makedoniya]] va grek [[Frakiya]]sidagi 11 343 yahudiylar Osvensim olim lageriga surgun qilingan edi<ref>[http://shoa.com.ua/php/content/view/39/9 Shoa. Informatsionno-analiticheskiy portal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090522144449/http://shoa.com.ua/php/content/view/39/9/ |date=2009-05-22 }}.</ref>. [[Italiya Respublikasi tarixi|Italiya]] harbiylari va fuqarolari shuningdek 1942—1943-yillari yahudiylarni Italiya bosib olgan hududlaridan, Yugoslaviya va Fransiyadan surgun qilinishiga qarshi chiqganlar. Nemislar buyrugʻidan soʻng Italiyada yahudiylarga konslagerlar yaratildi (asosan [[Kampanya konslageri]]), ammo u yerlarda odamiylik sharoitlari boʻlgan<ref>{{Citation |year= |title=BANALNOST DOBRA, ILI KAK ITALYaNSKIYe FAShISTI SPASALI YeVRYeYeV |url=http://www.e-slovo.ru/405/10pol1.htm |access-date=2017-08-19 |archivedate=2009-05-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090528102417/http://www.e-slovo.ru/405/10pol1.htm }}</ref>.

Natsistlarning antisemetik siyosatiga qaramasdan, Germaniyada fuqaro oralasida yahudiylarni taqib qilishlikga qarshi chiqqanlar ham boʻlgan. Eng yirik antisemstik chiqishlardan biri 27-28-fevral [[1943]]-yili [[Berlin]]da [[Rozenshtranss namoyishi]] boʻlib oʻtgan, yahudiylarning etnik nemis qarimdoshlari, umrdoshlari norozlikga chiqib yahudiylarni lagerlarga surgun qilinishmasligiga chiqganlar. Berlinda janjal boʻlmasligi uchun gaulyaytor [[Joseph Goebbels]] 2000 yahudiyni ozod qilib, ularni ishlarga yubordi, deyarli hamasi urushning oxirigacha tirik qolgan. Bunday qutqargan odamlardan eng mashhuri [[Oskar Schindler]], u [[Plashov]] konsentratsion lageridan 3000 yaqin yahudiylarni qutqarib, ularni oʻzining fabrikasida ish bergan.

„Dunyo taqvodorlari“ orasida diplomat va fuqaro amoldorlari ham bor. Eng mashhurlari — [[Aristides de Sousa Mendes]] ([[Portugaliya]]), [[Chiune Sugihara]] ([[Yaponiya]]) va [[Paul Grüninger]] ([[Shveysariya]]), ular oʻzining ishidan tavakkal qilib, koʻplab yahudiylarga yordam bergan. [[Vena]]dagi [[Xitoy Respublikasi|xitoylik]] bosh konsul [[Ho Feng-Shan]] yahudiylarga [[Singapur]]ga ketishlari uchun mindan ortiq vizalar bergan. [[Eron]] elchixonasining xizmatchisi [[Abdul Husain Sadri]] ham nemislar bosin olgan Parij shahridagi yahudiylarga yordam bergan, u ularga uch mingdan ortiq eron vizalarini bergan<ref>[http://scepsis.ru/library/id_1049.html Kto zabil arabov — „pravednikov narodov mira“? // Mixael Dorfman<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Ammo eng mashhur diplomat bu [[Shvetsiya]]lik [[Raoul Gustav Wallenberg]]dir. U oʻn mingdan ortiq yahudiylarni qutqargan, ammo u diplomatik teginmasligi kerak boʻlsa ham, [[Budapesht]]ni sovet harbiylari bosib olgandan soʻng, uni SSSRga yashirilgan holda olib chiqib, qamaqxonada otib oldirishgan<ref>[http://www.kommersant.ru/doc/166360 Raul Vallenberg ne bil shpionom]</ref><ref>{{Citation |year= |title=Zagadochnaya smert Raulya Vallenberga |url=http://shoa.com.ua/php/content/view/478/9 |access-date=2008-02-07 |archivedate=2008-02-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080207232635/http://shoa.com.ua/php/content/view/478/9 }}</ref>. Faqatgina [[2006]]-yili [[salvador]] diplomatining ismi mashhur boʻldi. U [[José Arturo Castellanos]] edi, yahudiylarga 40 mingdan ortiq qalbaki salvador fuqaroligi haqida hujjatlarni berib (asosan Vengriyaliklarga), u 35 mingdan ortiq yahudiylarni qutqara oldi. Dunyo taqvodorlari orasiga Busapesht shahrida hizmat koʻrsatgan Ispaniyalik [[Giorgio Perlasca]] ham aytsa boʻladi.

[[2010]]-yili [[1-yanvar]] [[Yad va-Shem]] instituti maʼlumotlariga koʻra 23 226 qutqaruvchilar boʻlgani haqida aytiladi, ularga [[Dunyo xalqlari taqvodorlari]] unvoni berilgan. Polshalik taqvodorlarga eng koʻp son keladi — 6195 kishi, Germaniyada ular 5009, Fransiyada 3158 kishi. Hozirgi sobiq SSSR respublikalaridan eng koʻp dunyo taqvodorlari Ukrainaga toʻgʻri keladi — 2272 kishi<ref>[http://www1.yadvashem.org/righteous_new/statistics.html Righteous Among the Nations — per Country & Ethnic Origin 1-yanvar 2010-yil] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090123191819/http://www1.yadvashem.org/righteous_new/statistics.html |date=2009-01-23 }}{{ref-en}}</ref>. Yad va-Shem bunday deydi: Bu raqamlar yahudiylarning har davlatda qutqarganligi aniq soni deb hisoblab boʻlmaydi, ammo Yad va-Shemga kelib tushgan maʼlumotlar qutqarilganlarni aks etadi. („These figures are not necessarily an indication of the actual number of Jews saved in each country, but reflect material on rescue operations made available to Yad Vashem.“)<ref>{{Veb manbasi|url=http://www1.yadvashem.org/righteous/righteous_table.html|title=Request Rejected|accessdate=2013-03-07|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EzJ8R3B9?url=http://www.yadvashem.org/righteous/righteous_table.html|archivedate=2013-03-09}}</ref>

== Shoa oqibatlari ==
{{main|Yudenfray}}
Polyak yahudiylardan 300 ming kishi tirik qoldi: 25 ming kishi Polshada, 30 ming kishi majburiy ish lagerlaridan qaytishgan, qolganlari esa SSSRʼdan qaytganlar. Yahudiylik hayotini yoʻq qilish, vayronalik va antisemitizm [[1946]]-yil iyul oyida [[Kielce pogromi|Keltsda qirgʻinlik]] boʻlishiga olib keldi, koʻplab polyak yahudiylar mamlakatni qoldirishga majburlik qilingan edi (koʻp tomondan nolegal), Markaziy Yevropa tomonga yoʻl olib. 1946-yildan soʻng Polshada faqatgina 50 ming yahudiylar qoldi.

Nafaqat odamlar yoʻq qilingan edi hamda yahudiylarning noyob mahalliy madaniyati yoʻq qilindi, shu hotira [[Sharqiy Yevropa]]da koʻp asrlar vaqtida ajralmas madaniyatlardan biri edi. Bunga dalillar deyarli qolmagan. Yahudiylar bu hududlarda, qachondir dunyo yahudiychiligi boʻlgan markazdan, marginal kamchilik xalqga aylandi. Yaʼni aytganda, natsistlar yahudiylar savolini batamom yechish vazifasini mavvafaqiyatli oʻtkazgan edilar.

=== Shimoliy Afrikada yahudiylarni taʼqib qilishlar ===
1940-yildan 1942-yillgacha fransuz Shimoliy Afrikasi (Jazoir va Tunis) Vishi kollaboratsionist hukumati qoʻlida edi. Jazoir va Tunisda yahudiylarni Yevropadagi kabi taʼqib qilinishlar boshlangan edi. Yahudiylar fuqaro huquqlaridan ayrilgan edi, [[yudenrat]]lar tashkil etilgan edi va majburiy ishlar tashkil etilgan edi. Yahudiylarni hamda kiyimlarida sariq tamgʻalar bilan yurishlari kerak boʻlgan va ularga katta pul kontributsiya jarimasi qilingan edi.

[[Marokko-Jazoir operatsiyasi|Ingliz-amerika qoʻshinlari Marroko va Jazoirga 9-noyabr 1942-yili]] kelgandan soʻng, nemis qoʻshinlari Tunisni bosib olgan edilar. Zonderguruh „Misr“ yahudiylarni yoʻq qilishishga kirishdi. Tahminan 2 ming Tunis yahudiyalri oldirilga edi va olim lagerlariga surgun etilgan edi. Garchi Shimoliy Afrikada 5 ming yahudiylar yoʻqotishi Yevropa yoʻqotishlari bilan tengsizdir<ref>[http://scepsis.ru/library/id_1049.html Kto zabil arabov — „pravednikov narodov mira“?], [[Михаэль Дорфман]], scepsis.ru</ref>..

== Boshqa xalqlar va guruhlar — natsist siyosat qurbonlari ==
=== Ruhiy kasal boʻlgan odamlar va nogironlar ===
=== Jinsiy kamchilik ===
=== Slavyanlar ===
==== Polyaklar ====
==== SSSR aholisi ====
=== Yahovaning Shohidlari ===
=== Frankmasonlar ===
=== Loʻlilar ===
=== Germaniyaning qora tanli ===
== Munozara savollari ==
=== Sabablari ===
=== Intensionalizm va funksionalizm ===
=== Noyoblik ===
=== Mavzu ekspluatatsiyasi ===
== Holokostni inkor qilish ==
== Holokost hotirasi ==
== Holokost saʼnatda ==
== Yana qarang ==

== Manbalar ==
{{manbalar|3}}

== Havolalar ==
{{Commons turkum}}
* [http://isurvived.org/ Holocaust Survivors and Remembrance Project: „Forget You Not“]

{{Ikkinchi jahon urushi}}

[[Turkum:Genotsidlar]]
[[Turkum:Holokost]]

[[ru:Стенограмма допроса Дитера Вислицени|из допроса Дитера Вислицени на Нюрнбергском процессе]]