Energetika sanoati sahifasining manbasini koʻrish

{| class="toccolours" style="float:right; clear: right; margin:0 0 1em 1em; font-size: 0.85em; width: 400px;"
|-
| style="background:#0000cc; text-align:center; color: white; font-size: 1.2em;" |'''Energetika sanoati'''
|-
|
<!-- 1st IMAGE -->
[[Fayl:Total World Energy Consumption by Source 2010.png|frameless|upright=1.8|alt=Schematic of the global sources of energy in 2010]]
<!-- legend of 1st IMG -->
<div style="padding-left: 20px; margin: -10px 0 15px 0">
{| style="width: 100%; text-align: left;"
|-
| width=100 |'''Jami''' || colspan=2 style="text-align: left;"| '''Qayta tiklanuvchi energiya manbalari quyidagilarga boʻlinadi'''
|-
| valign="top" |
{{legend|#663200|border=1px solid #f2f2f2| [[Qazib olinadigan yoqilg'i|Yoqilgʻi]]}}
{{legend|#569d1b|border=1px solid #f2f2f2| [[Qayta tiklanadigan energiya|Qayta tiklanadigan]] }}
{{legend|#ff420e|border=1px solid #f2f2f2| [[Atom energiyasi|Yadroviy]]}}
| valign="top" |
{{legend|#7d0020|border=1px solid #f2f2f2| [[Biomassa isitish tizimi|Biomassa issiqligi]]}}
{{legend|#ff420e|border=1px solid #f2f2f2| [[Quyosh orqali suvni isitish|Quyosh orqali suvni isitish]]}}
{{legend|#b97956|border=1px solid #f2f2f2| [[Geotermal isitish|Geotermal isitish]]}}
{{legend|#83cafe|border=1px solid #f2f2f2| [[Gidroelektr stansiya|Suv]]}}
{{legend|#23b14f|border=1px solid #f2f2f2| [[Etanol]]}}
{{legend|#f31d25|border=1px solid #f2f2f2| [[Biodizel]]}}
| valign="top" |
{{legend|#314005|border=1px solid #f2f2f2| [[Biomassa]]}}
{{legend|#01a2e6|border=1px solid #f2f2f2| [[Shamol energetikasi |Shamol]]}}
{{legend|#411f5c|border=1px solid #f2f2f2| [[Geotermal energiya|Geotermal energetika]]}}
{{legend|#ff960f|border=1px solid #f2f2f2| [[Fotovoltaik tizim|Quyosh PV]]}}
{{legend|#c4000a|border=1px solid #f2f2f2| [[Konsentrlangan quyosh energiyasi|Quyosh CSP]]}}
{{legend|#3f47cc|border=1px solid #f2f2f2| [[Okean energiyasi|Okean]]}}
|-
! colspan=3 style="font-weight: normal; padding-top: 5px; font-size: 0.95em;" |Source: ''Renewable Energy Policy Network''<ref>[[REN21]]-Renewable Energy Policy Network for the 21st Century [http://www.map.ren21.net/GSR/GSR2012.pdf Renewables 2012-Global Status Report], page 21. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121215215616/http://www.map.ren21.net/GSR/GSR2012.pdf|date=December 15, 2012}}, 2012</ref>
|}
</div>
<!-- PART II -->
<div style="background:#0000cc; text-align:center; color: white; font-size: 1.2em;">
'''Jahon jami birlamchi energiya ishlab chiqarish'''
</div>
<!-- 2nd IMAGE -->
<div style="background-color: white; margin-bottom: 15px;">
[[Fayl:World total primary energy production chart only.png|frameless|upright=1.8|alt=World total primary energy production]]

<div style="padding-left: 18px; margin-top: -6px;">
{| style="width: 100%; text-align: left;"
|-
| valign=top colspan=2 | {{legend|#ff420e|border=1px solid #f2f2f2| Jahon Jami birlamchi energiya ishlab chiqarishi ([[Orders of magnitude (numbers)#1015|Kvadrillion]] [[Btu]])<ref>eia.gov–U.S. Energy Information Administration [http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=44&pid=44&aid=1 International Energy Statistics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130822195203/http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=44&pid=44&aid=1 |date=2013-08-22 }}</ref>}}
|-
| valign=top |
{{legend|#ffd320|border=1px solid #f2f2f2| Xitoy}}
{{legend|#7e0021|border=1px solid #f2f2f2| Rossiya}}
{{legend|#83caff|border=1px solid #f2f2f2| [[Afrika]]}}
| valign=top |
{{legend|#004586|border=1px solid #f2f2f2| Amerika Qo'shma Shtatlari}}
{{legend|#579d1c|border=1px solid #f2f2f2| [[Yevropa]]}}
{{legend|#314004|border=1px solid #f2f2f2| Braziliya}}
|}
<span style="font-size: 0.95em;">''Umumiy (chap) va mintaqaviy egri chiziqlar (oʻng) uchun turli xil y oʻqlariga eʼtibor bering.''</span>
</div></div><div style="background:#0000cc; text-align:center; color: white; font-size: 1.2em;">
'''2011-yilda AQShning energiyadan foydalanish/oqimi'''
</div>
<!-- 3rd IMAGE -->
[[Fayl:LLNLUSEnergy2011.png|frameless|upright=1.8|alt=Estimated US Energy Use/Flow in 2011. Energy flow charts show the relative size of primary energy resources and end uses in the United States, with fuels compared on a common energy unit basis.]]

<div style="font-size: 0.9em;">Energiya oqimlari jadvallari Qoʻshma Shtatlardagi asosiy energiya manbalarining nisbiy hajmini va yakuniy foydalanishni koʻrsatadi, yoqilgʻi umumiy energiya birligi asosida taqqoslanadi. (2011: 97.3 [[:en:Quad (unit)|quads]]).<ref>[[Lawrence Livermore National Laboratory]]-[http://flowcharts.llnl.gov/content/energy/energy_archive/energy_flow_2011/LLNLUSEnergy2011.png Energy flow chart] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131001021151/https://flowcharts.llnl.gov/content/energy/energy_archive/energy_flow_2011/LLNLUSEnergy2011.png|date=2013-10-01}}, 2011</ref>
</div>
<div style="padding-left: 30px;">
{| style="width: 90%; text-align: left; font-size: 0.9em;"
|-
| colspan=3 style="" | ''Birikmlar va nurlanish energiyasi''
|-
| valign=top |
{{legend|#ffff00|border=1px solid #f2f2f2| Quyosh}}
{{legend|#cc0001|border=1px solid #f2f2f2| Yadroviy}}
{{legend|#0000fe|border=1px solid #f2f2f2| Suv}}
| valign=top |
{{legend|#901290|border=1px solid #f2f2f2| Shamol}}
{{legend|#905a12|border=1px solid #f2f2f2| Geotermal}}
{{legend|#3884e6|border=1px solid #f2f2f2| Tabiiy gaz}}
| valign=top |
{{legend|#808080|border=1px solid #f2f2f2| ko'mir}}
{{legend|#3fc041|border=1px solid #f2f2f2| Biomassa}}
{{legend|#006000|border=1px solid #f2f2f2| neft}}
|-
| colspan=3 style="" | ''Elektr toklarini ishlab chiqarish/uzatiladigan effektlardan foydalanish''
|-
| valign=top colspan=3 |
{{legend|#ffd37c|border=1px solid #f2f2f2| elektr energiyasi ishlab chiqarish}}
{{legend|#fecccb|border=1px solid #f2f2f2| Turar-joy, savdo, sanoat, transport}}
{{legend|#b9b9b9|border=1px solid #f2f2f2| Rad etilgan energiya (chiqindi issiqligi)}}
{{legend|#616161|border=1px solid #f2f2f2| Energiya xizmatlari}}
|}
</div>
|}
'''Energetika sanoati''' — tabiiy resurslardan [[energiya]] manbalarini olishga qaratilgan faoliyat sohasi. Bu faoliyatga qayta tiklanuvchi, [[Yadro energetikasi|yadroviy]] va qazib olinadigan yoqilgʻidan olinadigan energiya manbalarini ishlab chiqarish hamda isrof qilinadigan energiyani qayta tiklash va qayta ishlatish kiradi. Energiyani tejash va samaradorlik choralari, energiyani rivojlantirishga boʻlgan talabni kamaytiradi va atrof-muhit muammolarini yaxshilash bilan jamiyatga foyda keltirishi mumkin<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.energy.gov/energy-sources|sarlavha=Energy Sources|kirish sanasi=10-oktyabr 2022-yil}}</ref>.

Jamiyatlar energiyadan transport, ishlab chiqarish, yoritish, isitish, havoni tozalash, aloqa, sanoat, tijorat va maishiy maqsadlarda foydalanadi<ref>{{Veb manbasi|url=https://transportgeography.org/contents/chapter4/transportation-and-energy/|sarlavha=4.1 – Transportation and Energy|kirish sanasi=10-oktyabr 2022-yil}}</ref>. Energiya resurslari birlamchi manbalar sifatida tasniflanishi mumkin, bunda resurs asosan asl shaklida ishlatilishi mumkin yoki energiya manbasini qulayroq foydalanishga yaroqli shaklga aylantirish kerak boʻlgan ikkilamchi resurslarga boʻlinadi. Qayta tiklanmaydigan resurslar inson foydalanishi natijasida sezilarli darajada tugaydi, qayta tiklanuvchi resurslar esa insonning cheksiz ekspluatatsiyasini davom ettira oladigan jarayonlar natijasida ishlab chiqariladi<ref>{{Veb manbasi|url=https://education.nationalgeographic.org/resource/nonrenewable-resources|sarlavha=Nonrenewable Resources|kirish sanasi=10-oktyabr 2022-yil}}</ref>.

Minglab odamlar [[Energetika|energetika sohasida]] faoliyat olib boradi. Anʼanaviy sanoatga [[neft sanoati]], tabiiy gaz sanoati, elektr energetikasi va [[Yadro energetikasi|atom sanoati]] kiradi. Yangi energiya sanoati muqobil va barqaror ishlab chiqarish, tarqatish va muqobil yoqilgʻilarni sotishni oʻz ichiga olgan qayta tiklanuvchi energiya sanoatini oʻz ichiga oladi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.iea.org/reports/world-energy-employment/overview|sarlavha=World Energy Employment
Overview|kirish sanasi=10-oktabr 2022-yil}}</ref>.

== Resurslarning tasnifi ==
{{Asosiy|Jahon energiya taʼminoti va isteʼmoli}}

[[Fayl:Basic_Open_System_Model.gif|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Basic_Open_System_Model.gif/220px-Basic_Open_System_Model.gif|right|thumb| Ochiq tizim modeli]]
Energiya resurslari boshqa shaklga oʻtkazmasdan yakuniy foydalanish uchun yaroqli birlamchi manbalar yoki energiyaning yaroqli shakli asosiy manbadan sezilarli konversiyani talab qiladigan ikkilamchi resurslar sifatida tasniflanishi mumkin. Birlamchi energiya manbalariga shamol energiyasi, quyosh energiyasi, yogʻoch yoqilgʻisi, koʻmir, neft va tabiiy gaz va uran kabi qazib olinadigan yoqilgʻilar misol boʻladi. Ikkilamchi resurslar elektr energiyasi, vodorod yoki boshqa sintetik yoqilgʻilardir.

Yana bir muhim tasnif energiya resursini qayta tiklash uchun zarur boʻlgan vaqtga asoslanadi. „qayta tiklanuvchi“ resurslar inson ehtiyojlari uchun muhim vaqt ichida oʻz imkoniyatlarini tiklaydigan resurslardir. Bularga gidroenergetika, shamol va quyosh energiyasini misol qilishimiz mumkin. Qayta tiklanmaydigan resurslar — bu inson tomonidan sezilarli darajada tugaydigan va inson hayoti davomida oʻz potentsialini sezilarli darajada tiklay olmaydigan resurslar. Qayta tiklanmaydigan energiya manbalariga misol qilib koʻmir insonning foydalanishini taʼminlaydigan darajada tabiiy ravishda hosil boʻlmaydi.

== Yoqilgʻi moylari ==
{{Asosiy|Qazib olinadigan yoqilg'i}}
[[Fayl:Moss_Landing_Power_Plant_p1270026.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Moss_Landing_Power_Plant_p1270026.jpg/220px-Moss_Landing_Power_Plant_p1270026.jpg|right|thumb| Kaliforniyadagi Moss Landing elektr stantsiyasi — bu elektr energiyasini ishlab chiqarish [[Gaz turbinali elektr stansiya|uchun turbinada tabiiy gazni yoqadigan]] elektr stantsiyasidir.]]
Yoqilgʻi moyi (''birlamchi qayta tiklanmaydigan qazilma'') manbalari oʻsimliklar va hayvonlarning parchalanishi qoldiqlari boʻlgan [[Koʻmir|koʻmir]] yoki [[Uglevodorodlar|uglevodorod]] yoqilgʻilaridir. Qazib olinadigan yoqilgʻining uchta asosiy turi mavjud: koʻmir, [[neft]] va [[Tabiiy gazlar|tabiiy gaz]]. Yana bir qazib olinadigan yoqilgʻi, suyultirilgan neft gazi (LPG) asosan tabiiy gaz ishlab chiqarishdan olinadi. Yoqilgʻi moyining yonishidan olingan issiqlik toʻgʻridan-toʻgʻri kosmik isitish va texnologik isitish uchun ishlatiladi yoki transport vositalari, sanoat jarayonlari yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun mexanik energiyaga aylantiriladi. Ushbu Yoqilgʻi moylari uglerod aylanishining bir qismidir va yoqilgʻida saqlanadigan quyosh energiyasini chiqarishga imkon beradi.

<nowiki>XVIII—XIX</nowiki> asrlarda qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish [[Sanoat toʻntarishi|sanoat inqilobi]] uchun zamin yaratdi. Yoqilgʻi moylari dunyodagi hozirgi asosiy energiya manbalarining asosiy qismini tashkil qiladi. 2005-yilda dunyoning energiyaga boʻlgan ehtiyojining 81 % qazilma manbalardan olinadi<ref>International Energy Agency: Key World Energy Statistics 2007. S. 6</ref>. Qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish texnologiyasi va infratuzilmasi allaqachon mavjud. Neftdan olingan suyuq yoqilgʻi ogʻirlik yoki hajm birligi uchun juda koʻp foydali energiya beradi, bu [[Elektr batareyasi|batareyalar]] kabi kamroq energiya zichligi manbalari bilan solishtirganda foydalidir. Yoqilgʻi moylari hozirda markazlashtirilmagan energiyadan foydalanish uchun tejamkor hisoblanadi.
[[Fayl:BarnettShaleDrilling-9323.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/BarnettShaleDrilling-9323.jpg/190px-BarnettShaleDrilling-9323.jpg|left|thumb| Texasdagi [[Tabiiy gazlar|tabiiy gaz]] uchun (vertikal) burgʻulash qurilmasi]]
Import qilinadigan qazib olinadigan yoqilgʻilarga energiya qaramligi, import qiluvchi mamlakatlar uchun energiya xavfsizligi uchun xavf tugʻdiradi<ref>Energy Security and Climate Policy: Assessing Interactions. [https://books.google.com/books?id=VtCs6of8F-UC&pg=PA125 p125]</ref><ref>Energy Security: Economics, Politics, Strategies, and Implications. Edited by Carlos Pascual, Jonathan Elkind. p210</ref><ref>Geothermal Energy Resources for Developing Countries. By D. Chandrasekharam, J. Bundschuh. [https://books.google.com/books?id=Ne846IokXB4C&pg=PA91 p91]</ref><ref>Congressional Record, V. 153, PT. 2, January 18, 2007 to February 1, 2007 edited by U S Congress, Congress (U.S.). p [https://books.google.com/books?id=DaFQ_F0bdnYC&pg=PA1618 1618]</ref><ref>India s Energy Security. Edited by Ligia Noronha, Anant Sudarshan.</ref>. Ayniqsa, neftga qaramlik urushga<ref>National security, safety, technology, and employment implications of increasing CAFE standards : hearing before the Committee on Commerce, Science, and Transportation, United States Senate, One Hundred Seventh Congress, second session, January 24, 2002. DIANE Publishing. p10</ref>, radikallarni moliyalashtirishga, monopoliyaga va ijtimoiy-siyosiy beqarorlikka olib keladi<ref>Energy Dependency, Politics and Corruption in the Former Soviet Union. By Margarita M. Balmaceda. Psychology Press, December 6, 2007.</ref>.

Qazib olinadigan yoqilgʻi qayta tiklanmaydigan manbalar boʻlib, ularni ishlab chiqarish oxir-oqibat kamayadi va tugaydi<ref>Peaking of World Oil Production: Impacts, Mitigation, and Risk Management. Was at: www.pppl.gov/polImage.cfm?doc_Id=44&size_code=Doc</ref>. Yoqilgʻi moylarini qazib olish jarayonlari davom etayotgan boʻlsa-da, yoqilgʻi toʻldirishning tabiiy tezligidan ancha tezroq isteʼmol qilinmoqda. Yoqilgʻi qazib olish tobora qimmatlashib bormoqda, chunki jamiyat eng qulay yoqilgʻi konlarini qazib chiqaradi<ref>{{veb manbasi|url=http://www.rigzone.com/analysis/rigs/insight.asp?i_id=213|sarlavha=Big Rig Building Boom|sana=2006-04-13|nashriyot=Rigzone.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071021000239/http://rigzone.com/analysis/rigs/insight.asp?i_id=213|arxivsana=2007-10-21|kirish sanasi=2008-01-18}}</ref>. Qazib olinadigan yoqilgʻilarni olish atrof-muhitning buzilishiga olib keladi, masalan, koʻmir qazib olish, togʻ infratuzilmasini buzilishiga olib keladi.

Yoqilgʻi samaradorligi issiqlik samaradorligining bir shakli boʻlib, tashuvchi [[Yoqilgʻi|yoqilgʻi]] tarkibidagi kimyoviy potentsial energiyani [[Kinetik energiya|kinetik energiyaga]] yoki ishga aylantiruvchi jarayonning samaradorligini anglatadi. Yoqilgʻi tejamkorligi — bu maʼlum bir transport vositasining energiya samaradorligi, isteʼmol qilingan yoqilgʻi birligiga bosib oʻtgan masofa nisbati sifatida berilgan. Ogʻirlikka xos samaradorlik (ogʻirlik birligi uchun samaradorlik) [[Kargo|yuk]] uchun va har bir yoʻlovchi uchun yoʻlovchiga xos samaradorlik (avtomobil samaradorligi) koʻrsatilishi mumkin. Avtotransport vositalarida, binolarda va elektr stantsiyalarida ishlatiladigan yoqilgʻining atmosferada samarasiz yonishi shahardagi havo haroratiga taʼsir qiladi<ref>{{veb manbasi|url=http://eetd.lbl.gov/HeatIsland/|sarlavha=Heat Island Group Home Page|sana=2000-08-30|nashriyot=[[Lawrence Berkeley National Laboratory]]|kirish sanasi=2008-01-19|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080109110534/http://eetd.lbl.gov/HeatIsland/|arxivsana=9-yanvar 2008-yil}}</ref>.

Anʼanaviy neft ishlab chiqarish 2007-yildan 2010-yilgacha konservativ tarzda eng yuqori choʻqqiga chiqdi. 2010-yildagi ishlab chiqarishning darajasini 25 yil davomida saqlab turish uchun qayta tiklanmaydigan resurslarga 8 trillion dollar sarmoya kiritish kerakligi taxmin qilingan edi<ref>{{veb manbasi|url=http://news.nationalgeographic.com/news/energy/2010/11/101109-peak-oil-iea-world-energy-outlook/|sarlavha=Has the World Already Passed "Peak Oil"?|ish=nationalgeographic.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140812065328/http://news.nationalgeographic.com/news/energy/2010/11/101109-peak-oil-iea-world-energy-outlook/|arxivsana=2014-08-12|sana=2010-11-11}}</ref>. 2010-yilda hukumatlar qazib olinadigan yoqilgʻilarni yiliga taxminan 500 milliard dollar miqdorida subsidiyalashdi. Qazib olinadigan yoqilgʻilar, shuningdek, issiqxona gazlari emissiyasining manbai boʻlib, agar isteʼmol kamaymasa, [[Iqlim o'zgarishi|global isish]] haqida tashvishlanishga olib keladi.

Qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi atmosferaga [[Ifloslanish|ifloslantiruvchi moddalarning]] tarqalishiga olib keladi. Yoqilgʻilarning yonish jarayonida [[karbonat angidrid]], shuningdek, [[Azot oksidlari|azot oksidi]], kuyikish va boshqa mayda zarrachalar ajralib chiqadi. Karbonat angidrid soʻnggi paytlarda [[Iqlim o'zgarishi|iqlim oʻzgarishiga]] katta hissa qoʻshmoqda<ref>Intergovernmental Panel on Climate Change (2007): IPCC Fourth Assessment Report — Working Group I Report on „The Physical Science Basis“.</ref>. Qazib olinadigan yoqilgʻi elektr stantsiyasidan boshqa emissiyalarga oltingugurt dioksidi, [[Is gazi|karbon monoksit]] (CO), [[uglevodorodlar]], uchuvchi organik birikmalar (VOC), [[simob]], [[Margimush|mishyak]], [[Qoʻrgʻoshin|qoʻrgʻoshin]], [[kadmiy]] va boshqa ogʻir metallar, shu jumladan [[Uran (kimyoviy unsur)|uran]] izlari ham kiradi<ref>{{veb manbasi|url=http://www.ucsusa.org/clean_energy/coalvswind/c02c.html|sarlavha=Environmental impacts of coal power: air pollution|sana=18-avgust 2005-yil|nashriyot=[[Union of Concerned Scientists]]|kirish sanasi=18-yanvar 2008-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080115204952/http://www.ucsusa.org/clean_energy/coalvswind/c02c.html|arxivsana=15-yanvar 2008-yil}}</ref>.

== Yadro energiyasi ==
[[Fayl:USS Enterprise (CVAN-65), USS Long Beach (CGN-9) and USS Bainbridge (DLGN-25) underway in the Mediterranean Sea during Operation Sea Orbit, in 1964.jpg|thumb|Amerika yadroviy kemalari, (yuqoridan pastga) [[USS Bainbridge|USS ''Bainbridge'']] kreyserlari, [[USS Long Beach|USS ''Long Beach'']] va ''[[USS Enterprise (CVN-65)|USS Enterprise]]'' eng uzun dengiz kemasi va birinchi yadroviy samolyot tashuvchisi. Tasvir 1964-yilda yonilgʻi quyishsiz 65 kun ichida dunyo boʻylab 26 540 mil (49 190 km) masofani bosib oʻtgan rekord darajadagi sayohat paytida olingan. Ekipaj aʼzolari kema bortiga Eynshteynning E ''= mc <sup>2</sup>'' massa-energiya ekvivalentlik formulasini chizishgan.]]

=== Yadro boʻlinishi ===
[[Yadro energetikasi|Yadro energiyasi]] foydali [[issiqlik]] va [[Elektr|elektr energiyasini]] ishlab chiqarish uchun [[Yadroning boʻlinishi|yadro boʻlinishidan]] foydalanishdir. Uranning boʻlinishi deyarli barcha iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlgan atom energiyasini ishlab chiqaradi. Radioizotopli termoelektr generatorlari energiya ishlab chiqarishning juda kichik komponentini tashkil qiladi.

[[Atom elektr stansiyasi|Atom elektr stansiyalari]], dengiz reaktorlari bundan mustasno, 2012-yilda dunyo energiyasining qariyb 5,7 foizini va elektr energiyasining 13 foizini atom energiyasidan olinmoqda<ref>
{{jurnal manbasi|url=https://www.iea.org/publications/freepublications/publication/kwes.pdf|title=Key World Energy Statistics 2012|access-date=2012-12-17|publisher=[[International Energy Agency]]|year=2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121118210551/http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/kwes.pdf|archivedate=2012-11-18}}
</ref>.

2013-yilda [[Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik|MAGATE]] ([[Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik]]) dunyo boʻyicha 31 mamlakatda 437 ta yadroviy energiya reaktorlari mavjudligini xabar qilgan<ref name="UIC">{{veb manbasi|url=http://www.uic.com.au/reactors.htm|sarlavha=World Nuclear Power Reactors 2007-08 and Uranium Requirements|nashriyot=World Nuclear Association|sana=2008-06-09|kirish sanasi=2008-06-21|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080303234143/http://www.uic.com.au/reactors.htm|arxivsana=3-mart 2008-yil}}</ref><ref name="iaea.org">{{veb manbasi|url=http://www.iaea.org/pris/|sarlavha=PRIS - Home|nashriyot=Iaea.org|kirish sanasi=2013-06-14|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130602010449/http://www.iaea.org/pris/|arxivsana=2013-06-02}}</ref><ref>{{yangiliklar manbasi |date=2013-06-07 |title=Japan approves two reactor restarts |work=Taipei Times |url=http://www.taipeitimes.com/News/front/archives/2012/06/17/2003535527 |url-status=live |access-date=2013-06-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130927182338/http://www.taipeitimes.com/News/front/archives/2012/06/17/2003535527 |archive-date=2013-09-27}}</ref>. Bundan tashqari, 180 ga yaqin reaktorlar quvvatiga ega boʻlgan 140 ga yaqin harbiy-dengiz kemalari yadroviy energiyasida ishlaydi<ref>{{veb manbasi|url=http://www.engineersgarage.com/articles/nuclear-power-plants?page=2|sarlavha=What is Nuclear Power Plant - How Nuclear Power Plants work &#124; What is Nuclear Power Reactor - Types of Nuclear Power Reactors|nashriyot=EngineersGarage|kirish sanasi=2013-06-14|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131004215527/http://www.engineersgarage.com/articles/nuclear-power-plants?page=2|arxivsana=2013-10-04}}</ref><ref>{{veb manbasi|url=http://www.world-nuclear.org/info/Non-Power-Nuclear-Applications/Transport/Nuclear-Powered-Ships/#.UV5yQsrpyJM|sarlavha=Nuclear-Powered Ships &#124; Nuclear Submarines|nashriyot=World-nuclear.org|kirish sanasi=2013-06-14|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130612204746/http://www.world-nuclear.org/info/Non-Power-Nuclear-Applications/Transport/Nuclear-Powered-Ships/#.UV5yQsrpyJM|arxivsana=2013-06-12}}</ref><ref>{{veb manbasi|url=http://www.ewp.rpi.edu/hartford/~ernesto/F2010/EP2/Materials4Students/Misiaszek/NuclearMarinePropulsion.pdf|sarlavha=Archived copy|kirish sanasi=2015-06-04|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150226055625/http://www.ewp.rpi.edu/hartford/~ernesto/F2010/EP2/Materials4Students/Misiaszek/NuclearMarinePropulsion.pdf|arxivsana=2015-02-26}} Naval Nuclear Propulsion, Magdi Ragheb.
''As of 2001, about 235 naval reactors had been built''</ref>. 2013-yil holatiga koʻra, barqaror yadro sintezi reaksiyalaridan sof energiya olish xalqaro [[Xalqaro tajribaviy termoyadro reaktori|fizika]] va muhandislik tadqiqotlarining davom etayotgan sohasi boʻlib qolmoqda. Ilk sinovlardan 60 yil vaqt oʻtgach, 2050-yilgacha tijorat termoyadroviy quvvat ishlab chiqarish ehtimoldan yiroq emas<ref name="ITERorg">{{veb manbasi|ish=The ITER Project|sarlavha=Beyond ITER|nashriyot=Information Services, Princeton Plasma Physics Laboratory|url=http://www.iter.org/Future-beyond.htm|kirish sanasi=5-fevral 2011-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20061107220145/http://www.iter.org/Future-beyond.htm|arxivsana=7-noyabr 2006-yil}} — Projected fusion power timeline</ref>.

Hozirgi kunda yadro energiyasi haqida munozaralar davom etmoqda<ref>{{veb manbasi|url=http://www.signonsandiego.com/news/2011/mar/27/nuclear-controversy/|sarlavha=The nuclear controversy|muallif=Union-Tribune Editorial Board|sana=27-mart 2011-yil|ish=Union-Tribune|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111119222347/http://www.signonsandiego.com/news/2011/mar/27/nuclear-controversy/|arxivsana=19-noyabr 2011-yil}}</ref><ref name="jstor.org">James J. MacKenzie. [https://www.jstor.org/pss/2823429 Review of The Nuclear Power Controversy] by [[Arthur W. Murphy]] ''The Quarterly Review of Biology'', Vol. 52, No. 4 (Dec., 1977), pp. 467-468.</ref>. Butunjahon yadro assotsiatsiyasi, [[Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik|IAEA]] va yadroviy energetika boʻyicha ekologlar kabi tarafdorlar yadroviy energiya uglerod chiqindilarini kamaytiradigan xavfsiz, barqaror energiya manbai ekanligini taʼkidlaydilar. Aksar odamlarning taʼkidlashicha, atom energiyasi odamlar va atrof-muhit uchun juda koʻp xavf tugʻdiradi<ref>{{kitob manbasi|last=[[Spencer R. Weart]]|url=https://books.google.com/books?id=9KBD-YrGOVkC|title=The Rise of Nuclear Fear|date=2012|publisher=Harvard University Press|isbn=9780674065062}}</ref><ref name="Sturgis">{{veb manbasi|muallif=Sturgis|ism=Sue|url=http://www.southernstudies.org/2009/04/post-4.html|sarlavha=Investigation: Revelations about Three Mile Island disaster raise doubts over nuclear plant safety|nashriyot=[[Institute for Southern Studies]]|kirish sanasi=2010-08-24|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100418063024/http://www.southernstudies.org/2009/04/post-4.html|arxivsana=2010-04-18}}</ref>.

Atom elektr stansiyasidagi avariyalar qatoriga [[Chernobil AESdagi halokat|Chernobil fojiasi]] (1986), Fukusima-Daiichi atom falokati (2011) va Uch mil orolidagi avariya (1979) kiradi. Shuningdek, yadroviy suv osti kemalarida ham baʼzi avariyalar sodir boʻlgan. Ishlab chiqarilgan energiya birligi uchun yoʻqolgan odamlarning hayoti nuqtai nazaridan tahlil shuni koʻrsatdiki, atom energiyasi boshqa asosiy energiya ishlab chiqarish manbalariga qaraganda ishlab chiqarilgan energiya birligi uchun kamroq oʻlimga olib keldi. [[Koʻmir|Koʻmir]], [[neft]], [[Tabiiy gazlar|tabiiy gaz]] va gidroenergetikadan energiya ishlab chiqarish [[havoning ifloslanishi]] va energiya avariyalari taʼsiri tufayli ishlab chiqarilgan energiya birligi uchun koʻproq oʻlimga olib kelgan. Biroq, atom energetikasidagi avariyalarning iqtisodiy xarajatlari yuqori va erishlarni tozalash uchun oʻnlab yillar ketishi mumkin. Zarar koʻrgan aholini evakuatsiya qilish va tirikchilik vositalarini tiklash uchun inson xarajatlari ham katta<ref name="Martin Fackler">{{veb manbasi|url=https://www.nytimes.com/2011/06/02/world/asia/02japan.html?_r=1&ref=world|sarlavha=Report Finds Japan Underestimated Tsunami Danger|muallif=Martin Fackler|sana=1-iyun 2011-yil|ish=The New York Times|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170205043423/http://www.nytimes.com/2011/06/02/world/asia/02japan.html?_r=1&ref=world|arxivsana=5-fevral 2017-yil}}</ref>.

Yadroning ''yashirin'' saraton oʻlimini, masalan, saratonni boshqa energiya manbalari bilan ishlab chiqarilgan energiya birligi uchun ''darhol'' oʻlim bilan solishtirishadi (GWeyr). Ushbu tadqiqot qazilma yoqilgʻi bilan bogʻliq saraton va boshqa bilvosita oʻlimlarni oʻz ichiga olmaydi, uning „ogʻir baxtsiz hodisa“ tasnifida qazib olinadigan yoqilgʻi isteʼmoli 5 dan ortiq oʻlimga olib keladigan baxtsiz hodisadir<ref name="theage2006">{{yangiliklar manbasi |last=Brendan Nicholson |date=2006-06-05 |title=Nuclear power 'cheaper, safer' than coal and gas |work=[[The Age]] |url=http://www.theage.com.au/news/national/nuclear-power-cheaper-safer-than-coal-and-gas/2006/06/04/1149359609052.html |url-status=live |access-date=2008-01-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080208123433/http://www.theage.com.au/news/national/nuclear-power-cheaper-safer-than-coal-and-gas/2006/06/04/1149359609052.html |archive-date=2008-02-08}}</ref>.

2012-yil holatiga, [[Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik|MAGATE]] maʼlumotlariga koʻra, dunyo boʻylab 15 ta davlatda 68 ta fuqarolik atom energetikasi reaktorlari qurilmoqda, shulardan taxminan 28 tasi [[Xitoy|Xitoy Xalq Respublikasida]] (XXR), hozircha eng soʻnggi atom energetikasi reaktoridir<ref name="tandfonline1">{{jurnal manbasi|doi=10.1080/10807030802387556|url=http://gabe.web.psi.ch/pdfs/_2012_LEA_Audit/TA01.pdf|volume=14|issue=5|title=A Comparative Analysis of Accident Risks in Fossil, Hydro, and Nuclear Energy Chains|journal=Human and Ecological Risk Assessment|pages=947–973, 962–5|last=Burgherr Peter|year=2008 | issn = 1080-7039}} Comparing Nuclear’s ''latent'' cancer deaths, such as cancer with other energy sources ''immediate'' deaths per unit of energy generated(GWeyr). This study does not include fossil fuel related cancer and other indirect deaths created by the use of fossil fuel consumption in its „severe accident“, an accident with more than 5 fatalities, classification.</ref>. 2013-yilning 17-fevralida bitkazilgan XXRning ''Hongyanhe'' atom elektr stansiyasi [[Elektr tarmogʻi|elektr tarmogʻiga]] 2013-yilning may oyida ulangan<ref>{{veb manbasi|url=http://www.worldnuclearreport.org/Worldwide-First-Reactor-to-Start.html|sarlavha=Worldwide First Reactor to Start Up in 2013, in China - World Nuclear Industry Status Report|nashriyot=Worldnuclearreport.org|kirish sanasi=2013-06-14|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130602081151/http://www.worldnuclearreport.org/Worldwide-First-Reactor-to-Start.html|arxivsana=2013-06-02}}</ref>. Qoʻshma Shtatlarda Vogtleʼda ikkita yangi [[Generation III|Generation III reaktorlari]] qurilmoqda. AQSh yadro sanoati rasmiylari 2020-yilgacha beshta yangi reaktor ishga tushishini kutmoqda, ularning barchasi mavjud zavodlarda<ref name="us12">{{veb manbasi|url=https://www.reuters.com/article/us-usa-nuclear-nrc-idUSTRE8182J720120209|sarlavha=U.S. approves first new nuclear plant in a generation|muallif=Ayesha Rascoe|sana=9-fevral 2012-yil|ish=Reuters|arxivurl=http://archive.wikiwix.com/cache/20170701145249/https://www.reuters.com/article/2012/02/09/us-usa-nuclear-nrc-idUSTRE8182J720120209|arxivsana=1-iyul 2017-yil}}</ref>. 2013-yilda toʻrtta eskirgan, raqobatbardosh reaktor butunlay yopildi<ref name="Mark Cooper">{{veb manbasi|url=http://www.thebulletin.org/nuclear-aging-not-so-graceful|sarlavha=Nuclear aging: Not so graceful|muallif=Mark Cooper|sana=18-iyun 2013-yil|ish=Bulletin of the Atomic Scientists|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130705145151/http://www.thebulletin.org/nuclear-aging-not-so-graceful|arxivsana=5-iyul 2013-yil}}</ref><ref name="mw11111">{{veb manbasi|url=https://www.nytimes.com/2013/06/15/business/energy-environment/aging-nuclear-plants-are-closing-but-for-economic-reasons.html?ref=matthewlwald|sarlavha=Nuclear Plants, Old and Uncompetitive, Are Closing Earlier Than Expected|muallif=Matthew Wald|sana=14-iyun 2013-yil|ish=The New York Times|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170126093314/http://www.nytimes.com/2013/06/15/business/energy-environment/aging-nuclear-plants-are-closing-but-for-economic-reasons.html?ref=matthewlwald|arxivsana=26-yanvar 2017-yil}}</ref>.

Uran qazib olish boʻyicha soʻnggi tajribalarda uranni dengiz suvidan tanlab yutuvchi modda bilan qoplangan polimer arqonlardan foydalaniladi. Bu jarayon dengiz suvida erigan uranning katta hajmini energiya ishlab chiqarish uchun foydalanishga yaroqli holga keltirishi mumkin. Davom etayotgan geologik jarayonlar uranni ushbu jarayon orqali olinadigan miqdorga teng miqdorda dengizga olib kelganligi sababli, dengizdagi uran qaysidir maʼnoda barqaror resursga aylanadi<ref>{{veb manbasi|url=https://www.forbes.com/sites/jamesconca/2016/07/01/uranium-seawater-extraction-makes-nuclear-power-completely-renewable/#34e87e246e2a|sarlavha=Uranium Seawater Extraction Makes Nuclear Power Completely Renewable|ism=James|muallif=Conca|ish=forbes.com|kirish sanasi=4-may 2018-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180424213313/https://www.forbes.com/sites/jamesconca/2016/07/01/uranium-seawater-extraction-makes-nuclear-power-completely-renewable/#34e87e246e2a|arxivsana=24-aprel 2018-yil}}</ref><ref>[http://pubs.acs.org/toc/iecred/55/15#UraniuminSeawater April 20, 2016 Volume 55, Issue 15 Pages 4101-4362 In this issue:Uranium in Seawater] Page 962 to 965</ref>.

Yadro energetikasi elektr energiyasini ishlab chiqarishning past uglerodli energiya ishlab chiqarish usuli boʻlib, uning umumiy hayot sikli emissiya intensivligi boʻyicha adabiyotlarni tahlil qilish natijasida ishlab chiqarilgan energiya birligi uchun issiqxona gazlari (GHG) emissiyasini taqqoslashda qayta tiklanuvchi manbalarga oʻxshashligi aniqlandi<ref>{{veb manbasi|url=http://www.nrel.gov/analysis/sustain_lca_nuclear.html|sarlavha=Collectively, life cycle assessment literature shows that nuclear power is similar to other renewable and much lower than fossil fuel in total life cycle GHG emissions.|nashriyot=Nrel.gov|sana=2013-01-24|kirish sanasi=2013-06-22|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130702205635/http://www.nrel.gov/analysis/sustain_lca_nuclear.html|arxivsana=2013-07-02}}</ref><ref name="Wagner2021">{{jurnal manbasi|last=Wagner|first1=Friedrich|title=CO2 emissions of nuclear power and renewable energies: a statistical analysis of European and global data|journal=The European Physical Journal Plus|volume=136|issue=5|year=2021|page=562|issn=2190-5444|doi=10.1140/epjp/s13360-021-01508-7|bibcode=2021EPJP..136..562W}}</ref>. 1970-yillardan beri yadro yoqilgʻisi 64 gigatonna karbonat angidrid ekvivalenti (GtCO2-eq) issiqxona gazlarini siqib chiqardi, aks holda qazib olinadigan yoqilgʻi elektr stantsiyalarida neft, koʻmir yoki tabiiy gazning yonishi natijasida yuzaga kelishi mumkin edi<ref>{{jurnal manbasi|title=Prevented Mortality and Greenhouse Gas Emissions from Historical and Projected Nuclear Power - global nuclear power has prevented an average of 1.84 million air pollution-related deaths and 64 gigatonnes of CO2-equivalent (GtCO2-eq) greenhouse gas (GHG) emissions that would have resulted from fossil fuel burning|doi=10.1021/es3051197|pmid=23495839|volume=47|issue=9|journal=Environmental Science|pages=4889–4895|last=Kharecha Pushker A|bibcode=2013EnST...47.4889K|year=2013}}</ref>.

==== Yadro energetikasini bosqichma-bosqich toʻxtatish va orqaga qaytarish ====
 1960-yillardagi reaktor dizaynida sodir boʻlgan 2011-yilda Yaponiyaning Fukusima-Daiichi yadroviy avariyasi koʻplab mamlakatlarda yadro xavfsizligi va yadro energetikasi siyosatini qayta koʻrib chiqishga undadi<ref name="sciamer2011">{{veb manbasi|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=iaea-head-sees-wide-support|sarlavha=IAEA Head Sees Wide Support for Stricter Nuclear Plant Safety|muallif=Sylvia Westall|sana=24-iyun 2011-yil|ish=Scientific American|arxivurl=https://archive.today/20110625042535/http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=iaea-head-sees-wide-support|arxivsana=25-iyun 2011-yil}}</ref>. Germaniya 2022-yilgacha barcha reaktorlarini yopishga qaror qildi, [[Italiya]] esa atom energiyasini taqiqladi. Fukusimadan keyin 2011-yilda Xalqaro energetika agentligi 2035-yilgacha quriladigan qoʻshimcha yadroviy quvvatlar boʻyicha oʻz bahosini ikki barobarga qisqartirdi<ref name="economist-20110428">{{yangiliklar manbasi |date=28-aprel 2011-yil |title=Gauging the pressure |work=The Economist |url=http://www.economist.com/node/18621367?story_id=18621367 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120831040950/http://www.economist.com/node/18621367?story_id=18621367 |archive-date=31-avgust 2012-yil}}</ref><ref name="late">{{veb manbasi|url=http://www.eea.europa.eu/publications/late-lessons-2|sarlavha=Late lessons from early warnings: science, precaution, innovation: Full Report|muallif=European Environment Agency|sana=23-yanvar 2013-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130517104807/http://www.eea.europa.eu/publications/late-lessons-2|arxivsana=17-may 2013-yil}}</ref>. [[Fayl:Fukushima_I_by_Digital_Globe_crop.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Fukushima_I_by_Digital_Globe_crop.jpg/220px-Fukushima_I_by_Digital_Globe_crop.jpg|thumb| Fukusima Daichi yadroviy falokati|left]]
===== Fukusima =====
2011-yildagi Fukusima-Daiichi yadroviy falokatidan keyin — [[Radioaktivlik|radioaktiv moddalar]] havoga, tuproqqa va dengizga sizib chiqqanidan soʻng 50 000 uy xoʻjaliklarini koʻchirishga majbur boʻlgan ikkinchi eng yomon yadroviy hodisa va keyingi radiatsiya tekshiruvlari natijasida sabzavot va baliqlarni istemol qilish taqiqlangan<ref>{{yangiliklar manbasi |last=Mari Saito |date=7-may 2011-yil |title=Japan anti-nuclear protesters rally after PM call to close plant |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/us-japan-nuclear-idUSTRE74610J20110507 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110507220053/http://www.reuters.com/article/2011/05/07/us-japan-nuclear-idUSTRE74610J20110507 |archive-date=7-may 2011-yil}}</ref>. Energiya manbalari boʻyicha Ipsos (2011) tomonidan jamoatchilik tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan global soʻrov eʼlon qilindi va yadroviy boʻlinish eng past natijaga ega boʻldi<ref>{{yangiliklar manbasi |last=Tomoko Yamazaki |last2=Shunichi Ozasa |date=27-iyun 2011-yil |title=Fukushima Retiree Leads Anti-Nuclear Shareholders at Tepco Annual Meeting |work=Bloomberg |url=https://www.bloomberg.com/news/2011-06-26/fukushima-retiree-to-lead-anti-nuclear-motion.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110630151243/http://www.bloomberg.com/news/2011-06-26/fukushima-retiree-to-lead-anti-nuclear-motion.html |archive-date=30-iyun 2011-yil}}</ref>. [[Fayl:Global_public_support_for_energy_sources_(Ipsos_2011).png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Global_public_support_for_energy_sources_%28Ipsos_2011%29.png/220px-Global_public_support_for_energy_sources_%28Ipsos_2011%29.png|thumb| Fukusima fojiasidan keyin yadroviy parchalanish uchun global jamoatchilik tomonidan past darajadagi yordam (Ipsos — soʻrov, 2011)]]

==== Boʻlinish iqtisodiyoti ====
{{Asosiy| Atom elektr stansiyalari iqtisodiyoti||||}}
Yangi atom elektr stantsiyalarining iqtisodiyoti munozarali mavzudir, chunki bu mavzu boʻyicha turli xil qarashlar mavjud va koʻp milliard dollarlik investitsiyalar energiya manbasini tanlashga sarflanadi. [[Atom elektr stansiyasi|Atom elektr stantsiyalari]] odatda stansiyani qurish uchun katta kapital xarajatlarga ega, ammo toʻgʻridan-toʻgʻri yoqilgʻi narxi past. Soʻnggi yillarda elektr energiyasiga talab oʻsishining sekinlashishi kuzatildi va moliyalashtirish yanada qiyinlashdi, bu yadroviy reaktorlar kabi yirik loyihalarga taʼsir qiladi. Sharqiy Yevropada uzoq vaqtdan beri tashkil etilgan qator loyihalar investitsiya topishda qiynalmoqda, xususan, Bolgariyadagi ''Belene'' va Ruminiyadagi Cernavodadagi qoʻshimcha reaktorlar va baʼzi potentsial qoʻllab-quvvatlovchilar bu loyihani tark etishdi. Qayerda arzon gaz mavjud boʻlsa va uning kelajakda taʼminoti nisbatan xavfsiz boʻlsa, bu ham yadroviy loyihalar uchun katta muammo tugʻdiradi<ref name="kidd2011">{{veb manbasi|url=http://www.neimagazine.com/story.asp?sectioncode=147&storyCode=2058653|sarlavha=New reactors—more or less?|muallif=Kidd, Steve|sana=21-yanvar 2011-yil|ish=Nuclear Engineering International|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111212195417/http://www.neimagazine.com/story.asp?sectioncode=147&storyCode=2058653|arxivsana=2011-12-12}}</ref>.

Yadro energetikasi iqtisodini tahlil qilish kelajakdagi noaniqliklar xavfini kim oʻz zimmasiga olishini hisobga olishi kerak. Bugungi kunga qadar barcha ishlaydigan atom elektr stantsiyalari davlatga tegishli yoki tartibga solinadigan kommunal monopoliyalar tomonidan ishlab chiqilgan<ref name="ft-20100912">{{yangiliklar manbasi |last=Ed Crooks |date=12-sentabr 2010-yil |title=Nuclear: New dawn now seems limited to the east |work=Financial Times |url=http://www.ft.com/cms/s/0/ad15fcfe-bc71-11df-a42b-00144feab49a.html |access-date=12-sentabr 2010-yil}}</ref><ref name="NERA-20120316">{{veb manbasi|url=http://elliott.gwu.edu/assets/docs/events/kee-0312.pdf|sarlavha=Future of Nuclear Energy|muallif=Edward Kee|nashriyot=NERA Economic Consulting|sana=16-mart 2012-yil|kirish sanasi=2-oktabr 2013-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131005000713/http://elliott.gwu.edu/assets/docs/events/kee-0312.pdf|arxivsana=5-oktabr 2013-yil}}</ref>, bu yerda qurilish xarajatlari, foydalanish koʻrsatkichlari, yoqilgʻi narxi va boshqa omillar bilan bogʻliq koʻplab xavflarni yetkazib beruvchilar emas, balki isteʼmolchilar oʻz zimmalariga olgan. Hozirgi vaqtda koʻplab mamlakatlar elektr energiyasi bozorini erkinlashtirdilar, bunda bu risklar va kapital xarajatlar qoplanishidan oldin paydo boʻladigan arzonroq raqobatchilar xavfi isteʼmolchilar emas, balki zavod yetkazib beruvchilari va operatorlari tomonidan qoplanadi, bu esa yangi atom energetikasi iqtisodiyotini sezilarli darajada boshqacha baholashga olib keladi<ref name="MIT-2003">{{kitob manbasi|url=http://web.mit.edu/nuclearpower/|title=The Future of Nuclear Power|publisher=[[Massachusetts Institute of Technology]]|year=2003|isbn=978-0-615-12420-9|accessdate=2006-11-10}}</ref>.

==== Xarajatlar ====
Ishlayotgan va yangi atom elektr stansiyalari uchun sarflangan yoqilgʻini joyida boshqarishga qoʻyiladigan talablarning ortishi va dizayn asoslarining yuqori tahdidlari tufayli xarajatlar oshishi mumkin<ref name="Massachusetts Institute of Technology 2011 xv">{{veb manbasi|url=http://web.mit.edu/mitei/research/studies/documents/nuclear-fuel-cycle/The_Nuclear_Fuel_Cycle-all.pdf|sarlavha=The Future of the Nuclear Fuel Cycle|muallif=Massachusetts Institute of Technology|yil=2011|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110601120150/http://web.mit.edu/mitei/research/studies/documents/nuclear-fuel-cycle/The_Nuclear_Fuel_Cycle-all.pdf|arxivsana=2011-06-01}}</ref>. Qurilayotgan EPRlar kabi birinchi turdagi loyihalari rejadan ortda qolgan va budjetdan ortiqcha boʻlsa-da, hozirda butun dunyo boʻylab qurilayotgan yettita Janubiy Koreya APR-1400 reaktorlaridan ikkitasi [[Koreya Respublikasi|Janubiy Koreyada]] Hanul atom elektr stansiyasida va toʻrttasi hozirda 2016-yilda [[Birlashgan Arab Amirliklari|Birlashgan Arab Amirliklarida]] rejalashtirilgan Barakah atom elektr stantsiyasida joylashishi rejalashtirilgan. Birinchi reaktor, Barakah-1, 85 % qurib bitkazilgan va 2017-yilda rejaga muvofiq tarmoqqa ulangan<ref>{{veb manbasi|url=http://www.world-nuclear-news.org/NN-UAEs-fourth-power-reactor-under-construction-0209155.html|sarlavha=UAE's fourth power reactor under construction|ish=www.world-nuclear-news.org|kirish sanasi=4-may 2018-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170916153535/http://www.world-nuclear-news.org/NN-UAEs-fourth-power-reactor-under-construction-0209155.html|arxivsana=16-sentabr 2017-yil}}</ref><ref>{{veb manbasi|url=http://www.fananews.com/en/uae/307075/|sarlavha=The Emirates Nuclear Energy Corporation (ENEC) provided a project update on the status of the UAE peaceful nuclear energy program|ish=www.fananews.com|kirish sanasi=4-may 2018-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006125335/http://www.fananews.com/en/uae/307075/|arxivsana=6-oktabr 2016-yil}}</ref>. Qurilayotgan toʻrtta EPRdan ikkitasi ([[Finlandiya]] va Fransiyada) rejadan sezilarli darajada ortda qolmoqda va narxi ancha yuqori<ref name="Patel">{{yangiliklar manbasi |last=Patel |first=Tara |last2=Francois de Beaupuy |date=24-noyabr 2010-yil |title=China Builds Nuclear Reactor for 40% Less Than Cost in France, Areva Says |publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]] |url=https://www.bloomberg.com/news/2010-11-24/china-builds-french-designed-nuclear-reactor-for-40-less-areva-ceo-says.html |url-status=live |access-date=2011-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101128111033/http://www.bloomberg.com/news/2010-11-24/china-builds-french-designed-nuclear-reactor-for-40-less-areva-ceo-says.html |archive-date=28-noyabr 2010-yil}}</ref>.
[[Fayl:2011- Renewable energy capacity - International Energy Agency.svg|thumb|2020-yilda qayta tiklanuvchi energiya quvvatlarini qoʻshish 2019-yilga nisbatan 45 foizdan koʻproqqa, shu jumladan global shamol quvvati (yashil) 90 foizga oshgan va yangi quyosh fotoelektr qurilmalari (sariq) 23 foizga kengaygan.]]
[[Fayl:20211104 Percentage of electricity from fossil fuels, nuclear, renewables - biggest fossil fuel emitters.svg|thumb|Elektr energiyasini qazib olinadigan yoqilgʻiga eng koʻp tayanadigan mamlakatlar ushbu elektr energiyasining katta qismi qayta tiklanuvchi manbalardan ishlab chiqarilganiga qarab, qayta tiklanuvchi manbalarning oʻsish potentsialida keng oʻzgarishlarni qoldiradi.]]

== Qayta tiklanuvchi manbalar ==
{{Asosiy|Qayta tiklanadigan energiyani tijoratlashtirish||||}}
qayta tiklanuvchi energiya, odatda, quyosh nuri, [[shamol]], [[Yomgʻir|yomgʻir]], suv toshqini, toʻlqinlar va geotermal issiqlik kabi insoniy vaqt miqyosida tabiiy ravishda toʻldiriladigan resurslardan olinadigan energiya sifatida taʼriflanadi<ref>{{veb manbasi|url=http://thebulletin.org/myth-renewable-energy|sarlavha=The myth of renewable energy &#124; Bulletin of the Atomic Scientists|nashriyot=Thebulletin.org|sana=2011-11-22|kirish sanasi=2013-10-03|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131007161531/http://www.thebulletin.org/myth-renewable-energy|arxivsana=2013-10-07}}</ref>. qayta tiklanuvchi energiya anʼanaviy yoqilgʻilarni toʻrtta sohada almashtiradi: elektr energiyasi ishlab chiqarish, issiq suv / kosmik isitish, motor yoqilgʻisi va qishloq xoʻjaligi (tarmoqsiz) energiya xizmatlari.

Hozirgi vaqtda global yakuniy energiya isteʼmolining qariyb 16 % qayta tiklanuvchi manbalarga toʻgʻri keladi, barcha energiyaning 10 % anʼanaviy [[Biomassa|biomassadan]], asosan isitish uchun ishlatiladi va 3,4 % gidroenergetikadan olinadi<ref>{{veb manbasi|sana=2006|url=http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/cooking.pdf|sarlavha=Energy for Cooking in Developed Countries|kirish sanasi=2018-07-13|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171115224542/https://www.iea.org/publications/freepublications/publication/cooking.pdf|arxivsana=2017-11-15}}</ref>. Yangi qayta tiklanuvchi manbalar (kichik gidro, zamonaviy biomassa, shamol, quyosh, geotermal va bioyoqilgʻi) yana 3 % ni tashkil qiladi va tez sur’atlar bilan oʻsib bormoqda<ref name="ria21">{{veb manbasi|url=http://www.ren21.net/Portals/0/documents/Resources/GSR2011_FINAL.pdf|sarlavha=Renewables 2011: Global Status Report|muallif=REN21|yil=2011|sahifalar=17, 18|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150924085959/http://www.ren21.net/Portals/0/documents/Resources/GSR2011_FINAL.pdf|arxivsana=2015-09-24|muallifhavola=REN21}}</ref>. Milliy miqyosda dunyo boʻylab kamida 30 ta davlat energiya taʼminotining 20 % dan ortigʻini qayta tiklanuvchi energiyaga ega. qayta tiklanuvchi energiya manbalarining milliy bozorlari kelgusi oʻn yillikda va undan keyin ham kuchli oʻsishda davom etishi kutilmoqda. Masalan, shamol energetikasi yiliga 30 % ga oʻsib bormoqda, 2012-yil oxirida butun dunyo boʻylab oʻrnatilgan quvvati 282 482 [[Vatt|megavatt]] (MVt) ni tashkil qiladi.

qayta tiklanuvchi energiya resurslari cheklangan miqdordagi mamlakatlarda toʻplangan boshqa energiya manbalaridan farqli oʻlaroq, keng geografik hududlarda mavjud. qayta tiklanuvchi energiya va energiya samaradorligini tez joriy etish energiya xavfsizligi, iqlim oʻzgarishini yumshatishda iqtisodiy foyda keltiradi<ref>{{veb manbasi|url=http://www.iea.org/Textbase/npsum/ETP2012SUM.pdf|sarlavha=Energy Technology Perspectives 2012|muallif=International Energy Agency|yil=2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120708132858/http://www.iea.org/Textbase/npsum/ETP2012SUM.pdf|arxivsana=2012-07-08}}</ref>. Xalqaro jamoatchilik fikrini oʻrganishda quyosh energiyasi va shamol energiyasi kabi qayta tiklanuvchi manbalarni targʻib qilish kuchli qoʻllab-quvvatlanmoqda.

Koʻpgina qayta tiklanuvchi energiya loyihalari keng koʻlamli boʻlsa-da, qayta tiklanuvchi texnologiyalar qishloq va chekka hududlar hamda energiya koʻpincha inson rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlgan rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham mos keladi. [[Birlashgan millatlar tashkiloti|Birlashgan Millatlar Tashkiloti]] sobiq Bosh kotibi [[Pan Gi Mun]] qayta tiklanuvchi energiya eng qashshoq davlatlarni yangi farovonlik darajasiga koʻtarish qobiliyatiga ega ekanligini aytgan<ref name="renewableenergyworld1">{{veb manbasi|url=http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2011/08/u-n-secretary-general-renewables-can-end-energy-poverty|sarlavha=U.N. Secretary-General: Renewables Can End Energy Poverty|muallif=Steve Leone|sana=25-avgust 2011-yil|ish=Renewable Energy World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130928135741/http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2011/08/u-n-secretary-general-renewables-can-end-energy-poverty|arxivsana=28-sentabr 2013-yil}}</ref>.

=== Gidroelektr ===
[[Fayl:ThreeGorgesDam-China2009.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/ThreeGorgesDam-China2009.jpg/220px-ThreeGorgesDam-China2009.jpg|thumb| Xitoydagi 22 500 [[Vatt|MVt quvvatga ega]] Uch Gorges toʻgʻoni — dunyodagi eng katta GES.]]
Gidroelektr — godroeletrostansiyalar (GES) tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasi boʻlib, tushayotgan yoki oqayotgan suvning kuchidan elektr energiya olishga asoslangan. 2015-yilda gidroenergetika dunyodagi jami elektr energiyasining 16,6 foizini va qayta tiklanuvchi elektr energiyasining 70 foizini ishlab chiqardi va keyingi 25 yil davomida har yili taxminan 3,1% ga oshishi kutilmoqda<ref>{{veb manbasi|url=http://www.ren21.net/wp-content/uploads/2016/06/GSR_2016_Full_Report_REN21.pdf|kirish sanasi=2017-05-24|sarlavha=Renewables 2016: Global Status Report|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170525173336/http://www.ren21.net/wp-content/uploads/2016/06/GSR_2016_Full_Report_REN21.pdf|arxivsana=2017-05-25}}</ref>.

Gidroelektr energiyasi 150 ta davlatda ishlab chiqariladi, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi 2010-yilda global gidroelektr energiyasining 32 foizini ishlab chiqardi. Xitoy eng yirik gidroenergiya ishlab chiqaruvchisi boʻlib, 2010-yilda 721 teravatt-soat ishlab chiqarishga ega, bu mahalliy elektr energiyasining qariyb 17 foizini tashkil qiladi. Hozirda quvvati 10 GVt dan katta boʻlgan uchta gidroelektrostantsiya mavjud: Xitoydagi Uch dara toʻgʻoni, Braziliya/Paragvay chegarasidagi Itaipu toʻgʻoni va Venesueladagi Guri toʻgʻoni<ref name="wi2012">{{veb manbasi|url=http://www.worldwatch.org/node/9527|sarlavha=Use and Capacity of Global Hydropower Increases|muallif=Worldwatch Institute|sana=January 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140924062448/http://www.worldwatch.org/node/9527|arxivsana=2014-09-24|kirish sanasi=2014-01-11}}</ref>.

Gidroelektr energiyasining narxi nisbatan past, bu esa uni qayta tiklanuvchi elektr energiyasining raqobatbardosh manbaiga aylantiradi. 10 megavattdan katta gidrostansiyadan olinadigan elektr energiyasining oʻrtacha narxi kilovatt-soatiga 3-5 AQSh sentini tashkil qiladi<ref>Worldwatch Institute (January 2012).[https://web.archive.org/web/20140924062448/http://www.worldwatch.org/node/9527 "Use and Capacity of Global Hydropower Increases"] Archived from the original on 2014-09-24. Retrieved 2014-01-11.</ref>. Gidroelektrostantsiyalar, shuningdek, moslashuvchan elektr manbai ishlab chiqaradi, chunki aholi oʻzgaruvchan energiya talablariga moslashish uchun tezda quvvatni oshirishi yoki tushishi mumkin. Biroq, toʻgʻon qurish daryolar oqimini toʻxtatadi va mahalliy ekotizimlarga zarar yetkazishi mumkin va katta toʻgʻon va suv omborlarini qurish koʻpincha odamlar va yovvoyi tabiatni koʻchirishni oʻz ichiga oladi. GES qurilgach, loyiha toʻgʻridan-toʻgʻri chiqindi ishlab chiqarmaydi va qazib olinadigan yoqilgʻida ishlaydigan energiya stansiyalariga qaraganda issiqxona gazi [[Karbonat angidrid|karbonat angidridni]] ishlab chiqarish darajasi ancha past boʻladi<ref name="wwea">{{veb manbasi|nashriyot=[[World Wind Energy Association]]|sarlavha=World Wind Energy Report 2010|ish=Report|sana=February 2011|url=http://www.wwindea.org/home/images/stories/pdfs/worldwindenergyreport2010_s.pdf|kirish sanasi=8-avgust 2011-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110904232058/http://www.wwindea.org/home/images/stories/pdfs/worldwindenergyreport2010_s.pdf|arxivsana=4-sentabr 2011-yil}}</ref><ref name="ren212011">{{veb manbasi|url=http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf|sarlavha=Renewables 2011: Global Status Report|muallif=REN21|yil=2011|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110905003859/http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf|arxivsana=2011-09-05|muallifhavola=REN21}}</ref>.
[[Fayl:Pretty flamingos - geograph.org.uk - 578705.jpg|thumb|Shimoli-gʻarbiy Angliyadagi Burbo Bank offshor shamol fermasi]]

=== Shamol ===
 Shamol energetikasida [[Shamol elektr stansiyasi|shamol turbinalarini]] harakatga keltirish uchun shamol kuchidan foydalaniladi. Ushbu turbinalar [[Magnit|magnitlarning]] aylanishiga olib keladi, bu esa elektr energiyasini yaratadi. Shamol minoralari odatda shamol fermalarida birgalikda quriladi. Dengizda va quruqlikda shamol stansiyalari mavjud. Global shamol energetikasi quvvati 2014-yil iyun oyida 336 [[Vatt|GVt]] ga tez oʻsdi va shamol energiyasi ishlab chiqarish butun dunyo boʻylab elektr energiyasidan foydalanishning taxminan 4 foizini tashkil etdi va tez sur’atlar bilan oʻsib bormoqda<ref name="wwea2014-halfyear">{{kitob manbasi|last=The World Wind Energy Association|title=2014 Half-year Report|year=2014|pages=1–8|publisher=WWEA}}</ref>.

Shamol energiyasi Yevropa, Osiyo va AQShda keng qoʻllanadi. Bir qancha mamlakatlar shamol energiyasidan faol foydalanmoqda, masalan, Daniyada statsionar elektr energiyasi ishlab chiqarishning 21 %<ref>[https://web.archive.org/web/20110904232058/http://www.wwindea.org/home/images/stories/pdfs/worldwindenergyreport2010_s.pdf "World Wind Energy Report 2010"] ''Report''. World Wind Energy Association. February 2011. Archived from the original (PDF) on 4 September 2011. Retrieved 8 August 2011.</ref>, Portugaliyada 18 %<ref>[https://web.archive.org/web/20110904232058/http://www.wwindea.org/home/images/stories/pdfs/worldwindenergyreport2010_s.pdf "World Wind Energy Report 2010"] ''Report''. World Wind Energy Association. February 2011. Archived from the original (PDF) on 4 September 2011. Retrieved 8 August 2011.</ref>, Ispaniyada 16 %, Irlandiyada 14 %<ref>{{veb manbasi|url=http://www.eirgrid.com/renewables/|sarlavha=Renewables|nashriyot=eirgrid.com|kirish sanasi=22-noyabr 2010-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110815202535/http://www.eirgrid.com/renewables/|arxivsana=15-avgust 2011-yil}}</ref> va 2010-yilda Germaniyada 9 % ni tashkil qildi<ref>[http://www.wind-works.org/FeedLaws/Spain/SpainRenewableEnergyandHighPenetration.html Spain Renewable Energy and High Penetration] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120609235738/http://www.wind-works.org/FeedLaws/Spain/SpainRenewableEnergyandHighPenetration.html |date=2012-06-09 }}  June 9, 2012, at the Wayback Machine</ref>. 2011-yilga kelib, Germaniya va Ispaniyada elektr energiyasining 50 % dan ortigʻi shamol va quyosh energiyasidan olinadi<ref>{{veb manbasi|url=https://www.theguardian.com/environment/2012/may/28/solar-power-world-record-germany|sarlavha=This page has been removed - News - The Guardian|ish=The Guardian|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170226071255/https://www.theguardian.com/environment/2012/may/28/solar-power-world-record-germany|arxivsana=2017-02-26}}</ref>. 2011-yil holatiga koʻra, dunyoning 83 mamlakati shamol energiyasidan foydalanmoqda<ref>[https://www.theguardian.com/environment/2012/may/28/solar-power-world-record-germany "This page has been removed - News - The Guardian"] ''The Guardian''. Archived from the original on 2017-02-26.</ref>.

Dunyodagi eng yirik shamol stansiyalarining aksariyati AQSh, Xitoy va Hindistonda joylashgan. Dunyodagi eng yirik offshor shamol stansiyalarining aksariyati Daniya, Germaniya va Buyuk Britaniyada joylashgan. Ikki yirik offshor shamol fermasi hozirda 630 [[Vatt|MVt quvvatga ega]] London Array va Gwynt y Môr hisoblanadi.
{| class="wikitable"
|+Quruqlikdagi yirik shamol stansiyalari
! Shamol fermasi
! Hozirgi<br />quvvati ([[Vatt|MVt]])
! Mamlakat
!Manbalar
|-
| Alta (Oak Creek-Mojave)
| align="center" | 1320
|{{flag|AQSh}}
|
|-
| Jaisalmer shamol parki
| align="center" | 1064
|{{flag|Hindiston}}
|<ref name="Jaisalmer">{{yangiliklar manbasi |last=BS Reporter |date=11-may 2012-yil |title=Suzlon creates country's largest wind park |work=business-standard.com |url=http://www.business-standard.com/india/news/suzlon-creates-country/s-largest-wind-park/164779/on |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121001062608/http://www.business-standard.com/india/news/suzlon-creates-country/s-largest-wind-park/164779/on |archive-date=1-oktabr 2012-yil}}</ref>
|-
| Roskoe shamol fermasi
| align="center" | 781
|{{flag|AQSh}}
|<ref>{{veb manbasi|url=http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/story?id=53650|sarlavha=Top News|ish=www.renewableenergyworld.com|kirish sanasi=4-may 2018-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160105145506/http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/story?id=53650|arxivsana=5-yanvar 2016-yil}}</ref>
|-
| Horse Hollow shamol energiyasi markazi
| align="center" | 735
|{{flag|AQSh}}
|<ref name="drilling">{{veb manbasi|url=http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2009/02/drilling-down-what-projects-made-2008-such-a-banner-year-for-wind-power|sarlavha=Drilling Down: What Projects Made 2008 Such a Banner Year for Wind Power?|ish=renewableenergyworld.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110715173218/http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2009/02/drilling-down-what-projects-made-2008-such-a-banner-year-for-wind-power|arxivsana=2011-07-15}}</ref>
|-
| Capricorn Ridge shamol fermasi
| align="center" | 662
|{{flag|AQSh}}
|
|-
| Fantanele-Kogealac shamol stansiyasi
| align="center" | 600
|{{flag|Ruminiya}}
|
|-
| Fowler Ridge shamol fermasi
| align="center" | 599
|{{flag|AQSh}} 
|
|}
=== Quyosh energetikasi ===
{{Asosiy|Quyosh energiyasi||||}}
Quyosh energiyasi — bu quyoshdan keladigan yorqin nur va issiqlik boʻlib, u elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun quyosh energiyasi, quyosh issiqlik energiyasi va quyosh arxitekturasi kabi bir qator texnologiyalar yordamida qoʻllanadi<ref name="cez">{{veb manbasi|url=http://www.cez.cz/en/cez-group/media/press-releases/4051.html|sarlavha=CEZ Group - The Largest Wind Farm in Europe Goes Into Trial Operation|muallif=FG Forrest|ish=cez.cz|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150701163434/http://www.cez.cz/en/cez-group/media/press-releases/4051.html|arxivsana=2015-07-01}}</ref>.

Bu qayta tiklanuvchi energiyaning muhim manbai boʻlib, uning texnologiyalari quyosh energiyasini qanday ushlash va tarqatish yoki quyosh energiyasiga aylantirishga qarab passiv quyosh yoki faol quyosh sifatida tavsiflanadi. Faol quyosh texnikasi energiyadan foydalanish uchun fotovoltaik tizimlardan, konsentrlangan quyosh energiyasidan va suvini isitishdan foydalanishni oʻz ichiga oladi. Passiv quyosh texnikasi binoni Quyoshga yoʻnaltirishni, qulay termal massa yoki yorugʻlikni tarqatuvchi xususiyatlarga ega materiallarni tanlashni va havoni tabiiy ravishda aylantiradigan boʻshliqlarni loyihalashni oʻz ichiga oladi<ref>[http://www.rsc.org/ScienceAndTechnology/Policy/Documents/solar-fuels.asp "Energy"][[:en:Royal_Society_of_Chemistry|Royal Society of Chemistry]]  2 April 2014.</ref>.

Mavjud quyosh energiyasining kattaligi uni juda jozibali elektr energiyasi manbai qiladi. 2020-yilda quyosh energiyasi elektr energiyasining eng arzon manbai boʻldi. Saudiya Arabistonida 2021-yil aprel oyida Al-Faysaliyadagi yangi quyosh elektr stansiyasi uchun energiya sotib olish shartnomasi (ppa) imzolangan<ref>[https://www.weforum.org/agenda/2021/07/renewables-cheapest-energy-source/ "'Renewables' power ahead to become the world's cheapest source of energy in 2020"]  ''World Economic Forum''. Retrieved 2022-01-25.</ref><ref>[http://www.lazard.com/perspective/levelized-cost-of-energy-levelized-cost-of-storage-and-levelized-cost-of-hydrogen/ "Levelized Cost Of Energy, Levelized Cost Of Storage, and Levelized Cost Of Hydrogen"] ''Lazard.com''. Retrieved 2022-01-25.</ref>. Loyiha quyosh PV elektr energiyasini ishlab chiqarish boʻyicha dunyodagi eng past narxni qayd etdi. 1,04 sent/kVt soat<ref>[https://www.saudigulfprojects.com/2021/04/saudi-arabia-signed-power-purchase-agreement-for-2970mw-solar-pv-projects/ „Saudi Arabia signed Power Purchase Agreement for 2,970MW Solar PV Projects“] ''saudigulfprojects.com''. Retrieved 2022-08-28.</ref>.

2011-yilda Xalqaro energetika agentligining taʼkidlashicha, „arzon, bitmas-tuganmas va toza quyosh energiyasi texnologiyalarini rivojlantirish uzoq muddatli katta foyda keltiradi. Bu mahalliy, tuganmas va asosan importdan mustaqil manbaga tayanish orqali mamlakatlarning energiya xavfsizligini oshiradi, barqarorlikni oshirish, ifloslanishni kamaytirish, global isishni yumshatish xarajatlarini kamaytiradi. Bu afzalliklar globaldir<ref> [https://web.archive.org/web/20120113032718/http://www.iea.org/Textbase/npsum/solar2011SUM.pdf „Quyosh energiyasi istiqbollari: Xulosa“] </ref>.“

=== Bioyoqilgʻi ===
{{Asosiy|Bioyoqilg'i|Barqaror bioyoqilg'i|||}}<div class="thumb tmulti tright"><div class="thumbinner multiimageinner" style="width:229px;max-width:229px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:227px;max-width:227px"><div class="thumbimage">[[Fayl:Soybeanbus.jpg|alt=|225x225px]]</div><div class="thumbcaption"> [[Biodiesel|Biodizel]] yoqilgʻisiga harakatlanadigan avtobus</div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:227px;max-width:227px"><div class="thumbimage">[[Fayl:EthanolPetrol.jpg|alt=|225x225px]]</div><div class="thumbcaption">[[Ethanol fuel|Etanol yoqilgʻisi]] aralashmasi haqida maʼlumot, [[California|Kaliforniya]]Bioyoqilgʻi — bu geologik jihatdan uglerod fiksatsiyasidan olingan energiyani oʻz ichiga olgan [[Yoqilgʻi|yoqilgʻi]] hisoblanib [[Organizm|tirik organizmlar]] tomonidan ishlab chiqariladi. Ushbu uglerod fiksatsiyasiga misollar [[Oʻsimliklar|oʻsimliklar]] va mikroalglarda uchraydi. Ushbu yoqilgʻilar [[Biomassa|biomassani]] konversiyalash yoʻli bilan ishlab chiqaradi (biomassa tirik organizmlarni anglatadi, koʻpincha [[Oʻsimliklar|oʻsimliklar]] yoki oʻsimliklardan olingan materiallarga ishora qiladi). Ushbu biomassani uch xil usulda oʻz ichiga olgan qulay energiyaga aylantirish mumkin: termal konversiya, kimyoviy konversiya va biokimyoviy konversiya. Biomassa konversiyasi [[Qattiq jism|qattiq]], [[Suyuqlik|suyuq]] yoki [[Gazlar|gaz]] shaklida yoqilgʻiga olib kelishi mumkin. Ushbu yangi biomassa bioyoqilgʻi uchun ishlatiladi. Bioyoqilgʻi, neft narxining koʻtarilishi va energiya xavfsizligiga boʻlgan ehtiyoj tufayli tezda ommalashdi.</div></div></div></div></div>[[Etil spirti|Bioetanol]], asosan, [[Makkajoʻxori|makkajoʻxori]] yoki [[shakarqamish]] kabi [[Qand|shakar]] yoki [[Kraxmal|kraxmalli]] ekinlarida ishlab chiqarilgan [[Uglevodlar|uglevodlardan]] fermentatsiya yoʻli bilan ishlab chiqarilgan [[Spirtlar|spirtdir]]. Daraxtlar va oʻtlar kabi oziq-ovqat boʻlmagan manbalardan olingan [[Sellyuloza|sellyuloza biomassasi]] ham etanol ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida ishlab chiqilmoqda. Etanol sof shaklda transport vositalari uchun yoqilgʻi sifatida ishlatilishi mumkin, lekin u odatda oktanni oshirish va avtomobil chiqindilarini yaxshilash uchun [[benzin]] qoʻshimchasi sifatida ishlatiladi. Bioetanol AQSh va Braziliyada keng qoʻllanadi. Hozirgi zavod dizayni oʻsimlik xom ashyosining [[lignin]] qismini fermentatsiya yoʻli bilan yoqilgʻi komponentlariga aylantirishni nazarda tutmaydi.

Biodizel oʻsimlik moylari va [[Hayvonlar yogʻi|hayvonlarning yogʻlaridan]] tayyorlanadi. Biodizel sof shaklda transport vositalari uchun yoqilgʻi sifatida ishlatilishi mumkin, lekin u odatda dizel yoqilgʻisi bilan ishlaydigan transport vositalaridan zarrachalar, [[Is gazi|uglerod oksidi]] va [[uglevodorodlar]] darajasini kamaytirish uchun [[Dizel yonilgʻisi|dizel]] qoʻshimchasi sifatida ishlatiladi. Biodizel yogʻlar yoki yogʻlardan transesterifikatsiya yordamida ishlab chiqariladi va Yevropada eng keng tarqalgan bioyoqilgʻi hisoblanadi. Biroq, dekarboksillanishdan qayta tiklanuvchi yoqilgʻilarni ishlab chiqarish boʻyicha tadqiqotlar olib borilmoqda<ref>{{jurnal manbasi|title=Continuous catalytic deoxygenation of model and algal lipids to fuel-like hydrocarbons over Ni–Al layered double hydroxide|doi=10.1016/j.cattod.2014.12.004|volume=258|pages=284–293|journal=Catalysis Today|last=Santillan-Jimenez Eduardo|year=2015}}</ref>.

2010-yilda butun dunyo boʻylab bioyoqilgʻi ishlab chiqarish 105 milliard litrga (28 milliard gallonga) yetdi, bu 2009-yilga nisbatan 17 foizga koʻp va bioyoqilgʻi avtomobil transporti uchun dunyodagi yoqilgʻining 2,7 foizini taʼminlamoqda, buning hissasi asosan etanol va biodizeldan iborat<ref>[https://web.archive.org/web/20120530232916/http://www.worldwatch.org/biofuels-make-comeback-despite-tough-economy "Biofuels Make a Comeback Despite Tough Economy"]  Worldwatch Institute. 2011-08-31. Archived from the original on 2012-05-30. Retrieved 2011-08-31.</ref>. 2010-yilda global etanol yoqilgʻi ishlab chiqarish 86 milliard litrga (23 milliard gallonga) yetdi, AQSh va Braziliya dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchilar boʻlib, global ishlab chiqarishning 90 % ni tashkil qiladi. Dunyodagi eng yirik biodizel ishlab chiqaruvchisi [[Yevropa Ittifoqi]] boʻlib, 2010-yilda barcha biodizel ishlab chiqarishning 53 % ni tashkil qilmoqda<ref name="Biofuels2010">{{veb manbasi|url=http://www.worldwatch.org/biofuels-make-comeback-despite-tough-economy|sarlavha=Biofuels Make a Comeback Despite Tough Economy|nashriyot=[[Worldwatch Institute]]|sana=2011-08-31|kirish sanasi=2011-08-31|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120530232916/http://www.worldwatch.org/biofuels-make-comeback-despite-tough-economy|arxivsana=2012-05-30}}</ref>. 2011-yil holatiga koʻra, bioyoqilgʻini aralashtirish uchun mandatlar milliy darajada 31 mamlakatda va 29 shtat yoki viloyatda mavjud<ref>[[:en:REN21|REN21]][https://web.archive.org/web/20110905003859/http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf "Renewables 2011: Global Status Report"] </ref>. Xalqaro energetika agentligi neft va koʻmirga qaramlikni kamaytirish uchun bioyoqilgʻi 2050-yilga kelib transport yoqilgʻilariga boʻlgan jahon talabining toʻrtdan biridan koʻprogʻini qondirish maqsadini qoʻygan<ref>{{veb manbasi|url=http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/biofuels_roadmap.pdf|yil=2011|sarlavha=Technology Roadmap, Biofuels for Transport|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140722231200/http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/biofuels_roadmap.pdf|arxivsana=2014-07-22}}</ref>. [[Fayl:NesjavellirPowerPlant_edit2.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/NesjavellirPowerPlant_edit2.jpg/220px-NesjavellirPowerPlant_edit2.jpg|thumb| [[Islandiya|Islandiyadagi]] Nesjavellir geotermal elektr stansiyasidan bugʻ koʻtarilmoqda]]
=== Geotermal energetika ===
{{Asosiy|Geotermal energiya||||}}
Geotermal energiya — bu Yerda hosil boʻladigan va saqlanadigan issiqlik energiyasi. Issiqlik energiyasi — bu moddaning [[Harorat|haroratini]] belgilaydigan energiya<ref>Dye, S. T. (2012). "Geoneutrinos and the radioactive power of the Earth". ''Reviews of Geophysics''. '''50''' (3): RG3007[[:en:ArXiv_(identifier)|arXiv]][[arxiv:1111.6099|1111.6099]][[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]][https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2012RvGeo..50.3007D 2012RvGeo..50.3007D]</ref>. Yer qobigʻining geotermal energiyasi sayyoraning dastlabki shakllanishidan (20 %) va minerallarning [[Radioaktivlik|radioaktiv parchalanishidan]] (80 %) kelib chiqadi<ref>Gando, A.; Dwyer, D. A.; McKeown, R. D.; Zhang, C. (2011). [https://authors.library.caltech.edu/25422/1/Gando2011p15815Nat_Geosci.pdf "Partial radiogenic heat model for Earth revealed by geoneutrino measurements"] ''Nature Geoscience''. '''4''' (9): 647.</ref>. [[Geotermik gradiyent|Geotermal gradient]], yaʼni sayyora yadrosi va uning yuzasi oʻrtasidagi harorat farqi, issiqlik energiyasini yadrodan sirtga [[issiqlik]] shaklida uzluksiz oʻtkazishni taʼminlaydi. „''Geotermal“'' soʻzi yunoncha „''gē“ (ge)'' yer degan maʼnoni va „''thérmos“ (termos)'' issiq degan maʼnoni anglatadi<ref>Lay, Thorne; Hernlund, John; Buffett, Bruce A. (2008), "Core–mantle boundary heat flow", ''Nature Geoscience'', '''1''' (1): 25–32[[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]],:2008NatGe...1...25[[doi:10.1038/ngeo.2007.44|10.1038/ngeo.2007.44]]</ref>.

Yerning ichki issiqligi — bu [[Radioaktivlik|radioaktiv parchalanish]] va Yerning shakllanishidan doimiy issiqlik yoʻqotilishi natijasida hosil boʻlgan issiqlik energiyasi. Yadro-mantiya chegarasida harorat 4000 °C (7200 °F) dan oshishi mumkin<ref>{{jurnal manbasi|last=Lay T., Hernlund J., Buffett B. A.|year=2008|title=Core–mantle boundary heat flow|journal=Nature Geoscience|volume=1|issue=1|pages=25–32|bibcode=2008NatGe...1...25L|doi=10.1038/ngeo.2007.44}}</ref>. Yerning ichki qismidagi yuqori harorat va bosim baʼzi jinslarning erishiga va qattiq mantiyaning plastik harakatiga olib keladi, natijada mantiya qismlari yuqoriga konvektsiyalanadi, chunki u atrofdagi jinslardan yengilroqdir. Tosh va suv qobiqda, baʼzan 370 °C (700 °F) gacha qiziydi<ref>{{veb manbasi|muallif=Nemzer|ism=J|sarlavha=Geothermal heating and cooling|url=http://www.geothermal.marin.org/|arxivurl=https://web.archive.org/web/19980111021839/http://geothermal.marin.org/|arxivsana=1998-01-11}}</ref>.

Issiq buloqlardan geotermal energiya [[Paleolit|paleolit davridan]] beri choʻmilish uchun va qadimgi Rim davridan beri kosmik isitish uchun ishlatilgan, ammo hozirda u elektr energiyasini ishlab chiqarishda ham foydalaniladi. Butun dunyo boʻylab 2012-yilda 11 400 [[Vatt|megavatt]] (MVt) quvvat beradigan 24 ta sstansiya mavjud<ref>{{veb manbasi|url=http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/statistical-review-of-world-energy-2013/review-by-energy-type/renewable-energy/geothermal-capacity.html|sarlavha=Geothermal capacity &#124; About BP &#124; BP Global|nashriyot=Bp.com|kirish sanasi=2013-10-05|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131006185306/http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/statistical-review-of-world-energy-2013/review-by-energy-type/renewable-energy/geothermal-capacity.html|arxivsana=2013-10-06}}</ref>. 2010-yilda markazlashtirilgan isitish, kosmik isitish, kurortlar, sanoat jarayonlari, tuzni tozalash va qishloq xoʻjaligida qoʻllash uchun qoʻshimcha 28 gigavatt toʻgʻridan-toʻgʻri geotermal energiya quvvatidan foydalaniladi<ref name="IPCC">Fridleifsson, Ingvar B.; Bertani, Ruggero; Huenges, Ernst; Lund, John W.; Ragnarsson, Arni; Rybach, Ladislaus (2008-02-11), O. Hohmeyer and T. Trittin, ed., The possible role and contribution of geothermal energy to the mitigation of climate change (pdf), IPCC Scoping Meeting on Renewable Energy Sources, Luebeck, Germany, pp. 59-80, retrieved 2009-04-06</ref>.

Geotermal energiya tejamkor, ishonchli, barqaror va ekologik toza<ref>Glassley, William E. (2010). ''Geothermal Energy: Renewable Energy and the Environment'', CRC Press, {{ISBN|9781420075700}}.</ref>, lekin tarixan [[Yangi global tektonika|tektonik plitalar chegaralari]] yaqinidagi hududlar bilan cheklangan. Soʻnggi texnologik yutuqlar, ayniqsa, uyni isitish kabi ilovalar uchun foydali resurslarning assortimenti va hajmini keskin kengaytirdi, keng tarqalgan foydalanish potentsialini ochdi. Geotermal quduqlar yerning chuqur qismida joylashgan issiqxona gazlarini chiqaradi, ammo bu emissiyalar energiya birligi uchun qazib olinadigan yoqilgʻilarga qaraganda ancha past. Natijada, geotermal energiya, agar qazib olinadigan yoqilgʻi oʻrniga keng qoʻllanilsa, [[Iqlim o'zgarishi|global isishni]] yumshatishga yordam berish potentsialiga ega.

Yerning geotermal resurslari nazariy jihatdan insoniyatning energiyaga boʻlgan ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli emas, lekin faqat juda kichik bir qismini foydali ishlatish mumkin. Chuqur resurslarni burgʻulash va qidirish juda qimmat hisoblanadi. Geotermal energiyaning kelajagi uchun prognozlar texnologiya, energiya narxlari, subsidiyalar va foiz stavkalari haqidagi taxminlarga bogʻliq<ref>[http://www.eweb.org/greenpower Green Power][https://web.archive.org/web/20141015040912/http://www.eweb.org/greenpower Archived] 2014-10-15 at the Wayback Machine. eweb.org</ref>. EWEB mijozi Green Power dasturini tanlagan tajriba dasturlari, mijozlar geotermal kabi qayta tiklanuvchi energiya manbai uchun biroz koʻproq pul toʻlashga tayyor boʻlishlarini koʻrsatadi. Ammo hukumat tomonidan koʻrsatilgan tadqiqot va sanoat tajribasi natijasida geotermal energiya ishlab chiqarish narxi soʻnggi yigirma yil ichida 25 % ga kamaydi<ref>{{Citation|last=Cothran|first1=Helen|title=Energy Alternatives|year=2002|publisher=Greenhaven Press|isbn=978-0737709049}}</ref>. 2001-yilda geotermal energiya har bir kVt/soat uchun ikki dan oʻn AQSH sentiga teng edi<ref>{{jurnal manbasi|last=Fridleifsson|first1=Ingvar|title=Geothermal energy for the benefit of the people|doi=10.1016/S1364-0321(01)00002-8|volume=5|issue=3|journal=Renewable and Sustainable Energy Reviews|pages=299–312|year=2001}}</ref>.

=== Dengiz energiyasi ===
{{Asosiy|Dengiz energiyasi||||}}
'''Dengiz energiyasi''' (shuningdek, baʼzan '''okean energiyasi''' yoki '''dengiz va gidrokinetik energiya''' deb ham ataladi) [[Mavj|okean toʻlqinlari]], suv toshqini, shoʻrlanish va okean harorati farqlari tomonidan olib boriladigan energiyaga ishora qiladi. Dunyo okeanidagi suv harakati [[kinetik energiya]] yoki harakatdagi energiyaning katta zaxirasini yaratadi. Bu energiya uylarni, transportni va sanoatni elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin<ref>Carbon Trust, ''Future Marine Energy. Results of the Marine Energy Challenge: Cost competitiveness and growth of wave and tidal stream energy'', January 2006</ref>.

Dengiz energiyasi atamasi toʻlqin kuchini, yaʼni sirt toʻlqinlarining quvvatini va katta harakatlanuvchi suv jismlarining kinetik energiyasidan olinadigan quvvatni oʻz ichiga oladi. Offshore shamol energiyasi dengiz energiyasining bir turi emas, chunki shamol energiyasi shamoldan olinadi, hatto [[Shamol elektr stansiyasi|shamol turbinalari]] suv ustida joylashgan boʻlsa ham<ref>[https://tethys.pnnl.gov/technology-type/ocean-current "Tethys"][https://web.archive.org/web/20170622013201/https://tethys.pnnl.gov/technology-type/ocean-current Archived]  from the original on 22 June 2017. Retrieved 21 April 2014.</ref>. Okeanlar juda katta energiyaga ega va koʻpchilik aholiga yaqin boʻlsa-da, eng koʻp toʻplangan. Okean energiyasi butun dunyo boʻylab katta miqdorda yangi qayta tiklanuvchi energiya bilan taʼminlash imkoniyatiga ega<ref>[https://web.archive.org/web/20140202121352/http://jakarta.indopos.co.id/?p=4742 "Indonesian Ocean Energy"] ''indopos.co.id''. Archived from the original on 2 February 2014. Retrieved 5 April 2018.</ref>.

=== 100 % qayta tiklanuvchi energiya ===
{{Asosiy|100% qayta tiklanadigan energiya||||}}
Elektr energiyasi, transport yoki hatto global miqyosda umumiy birlamchi energiya taʼminoti uchun 100 % qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanishni ragʻbatlantirish [[Iqlim o'zgarishi|global isish]] va boshqa ekologik hamda iqtisodiy muammolar bilan bogʻliq. qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanish har kim kutganidan ancha tez oʻsdi<ref name="pg11">{{veb manbasi|url=http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2013/04/100-percent-renewable-vision-building?amp;buffer_share=fdc06|sarlavha=100 Percent Renewable Vision Building|muallif=Paul Gipe|sana=4-aprel 2013-yil|ish=Renewable Energy World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141006104925/http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2013/04/100-percent-renewable-vision-building?amp;buffer_share=fdc06|arxivsana=6-oktabr 2014-yil}}</ref>. Iqlim oʻzgarishi boʻyicha hukumatlararo global energiyaga boʻlgan umumiy talabning katta qismini qondirish uchun qayta tiklanuvchi energiya texnologiyalari portfelini integratsiya qilishda bir nechta fundamental texnologik cheklovlar mavjud<ref name="IPCC 2011 17">{{veb manbasi|url=http://srren.ipcc-wg3.de/report/IPCC_SRREN_SPM.pdf|sarlavha=Special Report on Renewable Energy Sources and Climate Change Mitigation|muallif=IPCC|yil=2011|ish=Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140111081913/http://srren.ipcc-wg3.de/report/IPCC_SRREN_SPM.pdf|arxivsana=2014-01-11}}</ref>. Milliy miqyosda dunyo boʻylab kamida 30 ta davlat energiya taʼminotining 20 % dan ortigʻini qayta tiklanuvchi energiyadan olmoqda. Shuningdek, Stephen W. Pacala va Robert H. Socolow halokatli iqlim oʻzgarishidan qochib, hayotimiz sifatini saqlab qolishimizga imkon beradigan bir qator „barqarorlashtiruvchi takozlar“ni ishlab chiqdilar va ularning „takozlari“dan „qayta tiklanuvchi energiya manbalari“ eng koʻp sonni tashkil qiladi<ref name="Pacala">{{jurnal manbasi|url=http://www.princeton.edu/mae/people/faculty/socolow/Science-2004-SW-1100103-PAPER-AND-SOM.pdf|title=Stabilization Wedges: Solving the Climate Problem for the Next 50 Years with Current Technologies|author1-link=Stephen W. Pacala|last=S. Pacala|last2=R. Socolow|journal=Science|year=2004|volume=305|issue=5686|pages=968–972|publisher=Science Vol. 305|doi=10.1126/science.1100103|pmid=15310891|bibcode=2004Sci...305..968P|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150812230420/http://www.princeton.edu/mae/people/faculty/socolow/Science-2004-SW-1100103-PAPER-AND-SOM.pdf|archivedate=2015-08-12}}</ref>.

Mark Z. Jacobsonning aytishicha, 2030-yilgacha shamol energiyasi, quyosh energiyasi va gidroenergetika yordamida barcha yangi energiyalarni olish va mavjud energiya taʼminoti tizimlari 2050-yilgacha almashtirilishi mumkin. qayta tiklanuvchi energiya rejasini amalga oshirishdagi toʻsiqlar „texnologik yoki iqtisodiy emas, birinchi navbatda ijtimoiy va siyosiy“ boʻlib koʻrinadi. Jacobsonning aytishicha, shamol, quyosh, suv tizimidagi energiya xarajatlari bugungi energiya xarajatlariga oʻxshash boʻlishi kerak<ref name="enpol2011">{{veb manbasi|url=http://www.stanford.edu/group/efmh/jacobson/Articles/I/DJEnPolicyPt2.pdf|sarlavha=Providing all global energy with wind, water, and solar power, Part II: Reliability, system and transmission costs, and policies|muallif=Mark A. Delucchi|yil=2011|ish=Energy Policy|sahifalar=1170–1190|nashriyot=Elsevier Ltd.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120616162420/http://www.stanford.edu/group/efmh/jacobson/Articles/I/DJEnPolicyPt2.pdf|arxivsana=2012-06-16}}</ref>.

Xuddi shunday, Amerika Qoʻshma Shtatlarida mustaqil Milliy Tadqiqot Kengashi „qayta tiklanuvchi elektr energiyasi kelajakda elektr energiyasini ishlab chiqarishda muhim rol oʻynashga imkon beradigan va shu bilan iqlim oʻzgarishi, energiya xavfsizligi va kuchayishi bilan bogʻliq muammolarni hal qilishga yordam beradigan mahalliy qayta tiklanuvchi manbalar yetarli“ ekanligini taʼkidladi. qayta tiklanuvchi energiya jozibador variant, chunki Qoʻshma Shtatlarda mavjud boʻlgan qayta tiklanuvchi manbalar birgalikda qabul qilinganda, joriy yoki prognoz qilingan ichki talabdan sezilarli darajada koʻproq elektr energiyasini yetkazib berishi mumkin<ref name="NRC">{{kitob manbasi|url=http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=12619|title=Electricity from Renewable Resources: Status, Prospects, and Impediments|last=National Research Council|year=2010|pages=4|publisher=National Academies of Science|doi=10.17226/12619|isbn=978-0-309-13708-9}}</ref>.

„100 % qayta tiklanuvchi energiya“ yondashuvining tanqidchilari orasida Vaclav Smil va James E. Hansen ham bor. Smil va Hansen quyosh va shamol energiyasining oʻzgaruvchan ishlab chiqarishidan xavotirda, ammo Amory Lovinsning taʼkidlashicha, elektr tarmogʻi ishlamaydigan koʻmir va yadroviy stansiyalarda ishlaydiganlar bilan muntazam ravishda qoʻllab-quvvatlaganidek, [[Elektr tarmogʻi|elektr tarmogʻi]] ham bardosh bera oladi<ref name="lovi12">{{jurnal manbasi|url=http://www.foreignaffairs.com/articles/137246/amory-b-lovins/a-farewell-to-fossil-fuels|title=A Farewell to Fossil Fuels|last=Amory Lovins|date=March–April 2012|journal=Foreign Affairs|volume=329|issue=5997|pages=1292–1294|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120707031832/http://www.foreignaffairs.com/articles/137246/amory-b-lovins/a-farewell-to-fossil-fuels|archivedate=2012-07-07|bibcode=2010Sci...329.1292H|doi=10.1126/science.1195449|pmid=20829473}}</ref>.

Google qayta tiklanuvchi energetikani rivojlantirish va halokatli iqlim oʻzgarishining oldini olish uchun „qayta tiklanuvchi energiya koʻmirdan arzon“ loyihasiga 30 million dollar sarfladi. qayta tiklanuvchi energetikada jadal rivojlanishning eng yaxshi ssenariysi 2050-yil uchun qazib olinadigan yoqilgʻi prognozlaridan faqat 55 foizga kamroq emissiyaga olib kelishi mumkin degan xulosaga kelib, loyiha bekor qilindi<ref>{{veb manbasi|url=https://spectrum.ieee.org/energy/renewables/what-it-would-really-take-to-reverse-climate-change|sarlavha=What It Would Really Take to Reverse Climate Change|sana=2014-11-18|ish=ieee.org|kirish sanasi=4-may 2018-yil|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161124081052/https://spectrum.ieee.org/energy/renewables/what-it-would-really-take-to-reverse-climate-change|arxivsana=24-noyabr 2016-yil}}</ref>.

== Energiya samaradorligini oshirish ==
[[Fayl:Compact-Fluorescent-Bulb.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Compact-Fluorescent-Bulb.jpg/220px-Compact-Fluorescent-Bulb.jpg|thumb| 1990-yillarning oʻrtalarida taqdim etilganidan beri Shimoliy Amerika isteʼmolchilari orasida mashhur boʻlgan spiral tipidagi oʻrnatilgan ixcham lyuminestsent chiroq<ref>{{veb manbasi|sarlavha=Philips Tornado Asian Compact Fluorescent|nashriyot=Philips|kirish sanasi=2007-12-24|url=http://www.lamptech.co.uk/Spec%20Sheets/Philips%20CFL%20Tornado.htm|arxivurl=https://archive.today/20120804103517/www.lamptech.co.uk/Spec%20Sheets/Philips%20CFL%20Tornado.htm|arxivsana=2012-08-04}}</ref> ]]{{Asosiy|Energiyadan samarali foydalanish||||}}
Energiyadan foydalanish samaradorligini oshirish oʻz-oʻzidan energiyani rivojlantirish boʻlmasa-da, uni energiyani rivojlantirish mavzusida koʻrib chiqish mumkin, chunki u mavjud energiya manbalarini ishlatishdagi xato va kamchiliklarni bartaraf etishga hissa qoʻshadi<ref>Richard L. Kauffman
[https://web.archive.org/web/20100624132903/http://environment.research.yale.edu/documents/downloads/0-9/03-Kauffman.pdf Obstacles to Renewable Energy and Energy Efficiency]. in: From Silos to Systems: Issues in Clean Energy and Climate Change. A report on the work of the REIL Network, 2008-2010. Edited by Parker L et al. Yale School of Forestry & Environmental Studies 2010</ref>.

Energiyadan samarali foydalanish mahsulot va xizmatlarni taqdim etish uchun zarur boʻlgan energiya miqdorini kamaytiradi. Misol uchun, uyni izolyatsiya qilish qulay haroratni saqlab turish uchun binoni kamroq isitish va sovutish energiyasidan foydalanish imkonini beradi. Floresan lampalar yoki tabiiy yorugʻlik chiroqlarini oʻrnatish, [[Choʻgʻlanma lampa|akkor lampalar]](choʻgʻlanma lampalar) bilan solishtirganda yoritish uchun zarur boʻlgan energiya miqdorini kamaytiradi. Yilni lyuminestsent lampalar uchdan ikki baravar kam energiya sarflaydi va akkor chiroqlarga qaraganda 6-10 baravar koʻproq xizmat qilishi mumkin. Energiya samaradorligini oshirishga koʻpincha samarali texnologiya yoki ishlab chiqarish jarayonini qoʻllash orqali erishiladi<ref>[[Mark Diesendorf|Diesendorf, Mark]] (2007). ''[[Greenhouse Solutions with Sustainable Energy]]'', UNSW Press, p. 86.</ref>.

Energiyadan foydalanishni kamaytirish isteʼmolchilarning pullarini tejashga yordam beradi, agarda energiya tejamkorligi energiya tejamkor texnologiya narxini qoplasa. Energiya sarfini kamaytirish emissiyalarni kamaytiradi. Xalqaro energetika agentligi maʼlumotlariga koʻra, binolar, sanoat jarayonlari va transportda energiya samaradorligini oshirish 2050-yilda dunyoning energiyaga boʻlgan ehtiyojini uchdan biriga qisqartirishi va issiqxona gazlarining global emissiyasini nazorat qilishga yordam beradi<ref>{{veb manbasi|muallif=Sophie Hebden|url=http://www.scidev.net/News/index.cfm?fuseaction=readNews&itemid=2929&language=1|sarlavha=Invest in clean technology says IEA report|nashriyot=Scidev.net|sana=2006-06-22|kirish sanasi=2010-07-16|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070926234531/http://www.scidev.net/News/index.cfm?fuseaction=readNews&itemid=2929&language=1|arxivsana=2007-09-26}}</ref>.

Energiya samaradorligi va qayta tiklanuvchi energiya barqaror energiya siyosatining ''egizak ustunlari'' ekanligi aytiladi<ref>{{veb manbasi|url=http://aceee.org/store/proddetail.cfm?CFID=2957330&CFTOKEN=50269931&ItemID=432&CategoryID=7|arxivurl=http://webarchive.loc.gov/all/20090429195906/http://www.aceee.org/store/proddetail.cfm?CFID=785209&CFTOKEN=22090724&ItemID=432&CategoryID=7|arxivsana=2009-04-29|sarlavha=The Twin Pillars of Sustainable Energy: Synergies between Energy Efficiency and Renewable Energy Technology and Policy|nashriyot=Aceee.org|kirish sanasi=2010-07-16}}</ref>. Koʻpgina mamlakatlarda energiya samaradorligi milliy xavfsizlik uchun ham foydalidir, chunki u xorijiy mamlakatlardan energiya importi darajasini pasaytirish uchun ishlatilishi mumkin va mahalliy energiya resurslarining tugash tezligini sekinlashtirishi mumkin.

Maʼlum boʻlishicha, „OECD mamlakatlari uchun shamol, geotermal, gidro va yadroviy energiya ishlab chiqarishdagi energiya manbalari orasida eng past xavf darajasiga ega“<ref>{{jurnal manbasi|last=Ross|first1=Cullen|date=26-avgust 2016-yil|title=Evaluating renewable energy policies|journal=The Australian Journal of Agricultural and Resource Economics|volume=61|issue=1|pages=1–18|doi=10.1111/1467-8489.12175|url=http://ageconsearch.umn.edu/record/301128/files/ajar12175.pdf}}</ref>.

== Transmissiya ==
[[Fayl:Pipeline-small_image,_seen_from_below.jpeg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Pipeline-small_image%2C_seen_from_below.jpeg/220px-Pipeline-small_image%2C_seen_from_below.jpeg|right|thumb| Alyaska gaz quvuri]]
Yangi energiya manbalari kamdan-kam hollarda kashf etilsa yoki yangi [[texnologiya]] tufayli mumkin boʻlsa-da, uzatish texnologiyasi doimo rivojlanib boradi<ref>{{veb manbasi|url=https://publicaffairs.llnl.gov/news/energy/content/international/United_States_Energy_2007.png|sarlavha=News|ish=Lawrence Livermore National Laboratory|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100922062127/https://publicaffairs.llnl.gov/news/energy/content/international/United_States_Energy_2007.png|arxivsana=2010-09-22}}</ref>. Masalan, avtomobillarda yonilgʻi xujayralaridan foydalanish kutilgan yetkazib berish texnologiyasidir<ref>Fuel Cell Materials Technology in Vehicular Propulsion: Report. National Academies, 1983.</ref>. Ushbu boʻlim energiyaning tarixiy rivojlanishi uchun muhim boʻlgan turli yetkazib berish texnologiyalarini taqdim etadi. Ularning barchasi oldingi boʻlimda sanab oʻtilgan energiya manbalariga tayanadi.

=== Yuk tashish va quvurlar ===
{{Asosiy|Quvur transporti||||}}
[[Koʻmir|Koʻmir]], [[neft]] va ularning hosilalari qayiq, [[Temir yoʻl transporti|temir yoʻl]] yoki avtomobil orqali yetkazib beriladi. Neft va tabiiy gaz quvur liniyasi orqali, koʻmir esa Slurry quvur liniyasi orqali ham etkazib berilishi mumkin. [[Benzin]] va LPG kabi yoqilgʻilar ham samolyot orqali yetkazib berilishi mumkin. Tabiiy gaz quvurlari toʻgʻri ishlashi uchun maʼlum bir minimal bosimni saqlab turishi kerak. Etanolni tashish va saqlashning yuqori xarajatlari koʻpincha taqiqlanadi<ref>
{{veb manbasi|url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/v40_1_07/article08.shtml|sarlavha=Oak Ridge National Laboratory — Biomass, Solving the science is only part of the challenge|kirish sanasi=2008-01-06|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130702051754/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/v40_1_07/article08.shtml|arxivsana=2013-07-02}}</ref>.

=== Simli energiya uzatish ===
{{Asosiy|Elektr tarmog'i||||}}[[Fayl:Two_transmission_towers.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Two_transmission_towers.jpg/220px-Two_transmission_towers.jpg|thumb| [[Elektr tarmogʻi|Elektr tarmogʻi]] ]]
Elektr tarmoqlari — bu ikki yuzlab kilometr uzoqlikda boʻlishi mumkin boʻlgan ishlab chiqarish manbasidan oxirgi foydalanuvchiga [[Elektr sigʻimi|energiya]] [[Elektr tokini uzatish|uzatish]] va tarqatish uchun ishlatiladigan tarmoqlar. Manbalarga [[atom reaktori]], koʻmir yoqadigan elektr stantsiyasi va boshqa elektr energiyasi ishlab chiqarish zavodlari kiradi<ref>[https://www.pnnl.gov/main/publications/external/technical_reports/PNNL-13906.pdf „A Primer on Electric Utilities, Deregulation, and Restructuring of U.S. Electricity Markets“] FEMP). May 2002. Retrieved 30 October 2018.</ref>. Elektr energiyasining doimiy oqimini taʼminlash uchun kichik stansiyalar va elektr uzatish liniyalarining kombinatsiyasi qoʻllanadi<ref>[[doi:10.1016/j.erss.2018.10.018|"The geopolitics of renewable energy: Debunking four emerging myths"10.1016/j.erss.2018.10.018]] ''Energy Research & Social Science''. '''49''': 36-40.</ref>.

Kanada, [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSH]] va Avstraliya kabi sanoatlashgan mamlakatlar aholi jon boshiga elektr energiyasi isteʼmol qilish boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi, bu esa keng tarqalgan elektr taqsimlash tarmogʻi tufayli<ref>Avishek G Dastidar (13 September 2018). [https://indianexpress.com/article/india/indian-railways-electrification-piyush-goyal-5353537/ „After initial questions, government clears 100 % Railways electrification“][[:en:The_Indian_Express|The Indian Express]]</ref>. [[Infratuzilma|Infratuzilmani]] taʼmirlash muammoga aylanayotgan boʻlsa-da, AQSh tarmogʻi eng ilgʻor tarmoqlardan biridir<ref>[https://web.archive.org/web/20181018025615/http://www.xinhuanet.com/2018-10/03/c_129965424.htm „Hong Kong Express Rail Link officially opens“][[:en:Xinhuanet.com|Xinhuanet.com]] 3 October 2018. Archived from the original on 18 October 2018.</ref>. [https://web.archive.org/web/20041014214845/http://currentenergy.lbl.gov/ CurrentEnergy] [[Kaliforniya]], [[Texas]] va AQShning shimoli-sharqida elektr energiyasiga boʻlgan talab va talabning real vaqt rejimida umumiy koʻrinishini taqdim etadi. Kichik oʻlchamli elektr tarmoqlariga ega boʻlgan Afrika mamlakatlari aholi jon boshiga elektr energiyasidan yillik foydalanish darajasi past. Dunyodagi eng kuchli elektr tarmoqlaridan biri Avstraliyaning [[Kvinslend]] shtatida joylashgan elektr eneriyasi tarmoqlaridir<ref>[http://www.nnouk.com/survey/survey-utilities.shtml „Survey of Belford 1995“] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160412000737/http://www.nnouk.com/survey/survey-utilities.shtml |date=2016-04-12 }} North Northumberland Online.[https://web.archive.org/web/20110629091025/http://www.nationaltrust.org.uk/main/w-chl/w-places_collections/w-collections-main/w-collections-highlights/w-collections-lighting-electricity.html „Lighting by electricity“]</ref>.

=== Simsiz energiya uzatish ===
Simsiz energiya uzatish — bu elektr energiyasini quvvat manbaidan elektr yukiga oʻzaro bogʻlovchi simlardan foydalanmasdan uzatish jarayonidir. Hozirgi vaqtda mavjud texnologiya qisqa masofalar va nisbatan past quvvat darajasi bilan cheklangan<ref>Cuffe, Paul; Keane, Andrew (2017). „Visualizing the Electrical Structure of Power Systems“. ''IEEE Systems Journal''. '''11''' (3): 1810-1821.</ref>.

Quyosh energiyasi kollektorlari orbitali energiyani Yerga simsiz uzatishni talab qiladi<ref>[https://electrical-engineering-portal.com/substation-basics „The basic things about substations you MUST know in the middle of the night!“] ''EEP — Electrical Engineering Portal''. 9 January 2019. Retrieved 23 April 2021.</ref>. Taklif etilayotgan usul mikrotoʻlqinli chastotali radiotoʻlqinlarning katta nurini yaratishni oʻz ichiga oladi, ular yerdagi kollektor antenna joyiga yoʻnaltiriladi. Bunday sxemaning xavfsizligi va rentabelligini taʼminlash uchun jiddiy texnik qiyinchiliklar mavjud<ref>[https://indianexpress.com/article/india/indian-railways-electrification-piyush-goyal-5353537/ „After initial questions, government clears 100 % Railways electrification“][[:en:National_Development_and_Reform_Commission|National Development and Reform Commission]] 6 January 2020.</ref>.

== Saqlash ==
[[Fayl:Stwlan.dam.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Stwlan.dam.jpg/220px-Stwlan.dam.jpg|right|thumb| [[Uels (hudud)|Uelsdagi]] Ffestiniog elektr stantsiyasi, Buyuk Britaniya. Pompalangan gidroelektr energiyasi (PSH) tarmoq energiyasini saqlash uchun ishlatiladi.]]{{Asosiy|Energiyani saqlash|Energiya saqlovchi elektr stansiyalari ro'yxati|||}}
Energiyani saqlash keyinchalik foydali ishlash uchun [[Energiya|energiyani]] saqlaydigan qurilmalar yoki jismoniy vositalar orqali amalga oshiriladi. Energiyani saqlaydigan qurilma baʼzan [[Akkumulator|akkumulyator]] deb ataladi<ref>[http://www.ecnmag.com/news/2014/05/new-supergen-hub-set-uks-energy-storage-course New SUPERGEN Hub to set UK’s energy storage course] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140508030622/http://www.ecnmag.com/news/2014/05/new-supergen-hub-set-uks-energy-storage-course |date=2014-05-08 }} ECNMag.com website, May 2, 2014.</ref>.

Energiyaning barcha shakllari [[Potensial energiya|potentsial energiyadir]] (masalan Kimyoviy, [[Gravitatsiya|tortishish]], elektr energiyasi, harorat farqi, yashirin issiqlik va boshqalar) yoki [[kinetik energiya]] (masalan, [[Impuls|momentum]])<ref>[http://www.zsw-bw.de/en/topics/batteries-and-supercapacitors/produktionsforschung.html Produktionsforschung | Prozessentwicklung und Produktionstechnik für große Lithium-Ionen-Zellen] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140512214955/http://www.zsw-bw.de/en/topics/batteries-and-supercapacitors/produktionsforschung.html |date=2014-05-12 }} May 12, 2014, at the Wayback Machine, ''Zentrum für Sonnenenergie- und Wasserstoff-Forschung Baden-Württemberg'' website, 2011. (in German)</ref>. Baʼzi texnologiyalar faqat qisqa muddatli energiyani saqlashni taʼminlaydi, boshqalari esa juda uzoq muddatli boʻlishi mumkin, masalan, [[vodorod]] yoki [[metan]] yordamida gaz energiyasini ishlab chiqarish va chuqur suv qatlamlarida yoki tub jinslarda qarama-qarshi fasllar orasida issiqlik yoki sovuqni saqlash<ref>[https://www.sandia.gov/ess-ssl/global-energy-storage-database-home/ „Global Energy Storage Database | Energy Storage Systems“] from the original on July 9, 2021. Retrieved July 9, 2021.</ref>. Shamolli soat potentsial energiyani saqlaydi, [[Elektr batareyasi|batareya]] mobil telefonni ishlatish uchun osonlik bilan almashtiriladigan kimyoviy energiyani saqlaydi va gidroelektr toʻgʻoni energiyani [[Suv ombori|suv omborida]] tortishish [[Potensial energiya|potentsial energiyasi]] sifatida saqlaydi<ref>Vilanova, Mateus Ricardo Nogueira; Flores, Alessandro Thiessen; Balestieri, José Antônio Perrella (July 18, 2020). „Pumped hydro storage plants: a review“. ''Journal of the Brazilian Society of Mechanical Sciences and Engineering''. '''42''' (8): 415. doi:10.1007/s40430-020-02505-0.[[:en:ISSN_(identifier)|ISSN]][[issn:1806-3691|1806-3691]][[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]][https://api.semanticscholar.org/CorpusID:225550878 225550878]</ref>. Muz saqlash qurilmalari sovutish uchun eng yuqori talabni qondirish uchun tunda muzni (yashirin issiqlik koʻrinishidagi issiqlik energiyasi) saqlaydi. Koʻmir va benzin kabi qazib olinadigan yoqilgʻilar, keyinchalik vafot etgan, koʻmilgan va vaqt oʻtishi bilan bu yoqilgʻiga aylantirilgan organizmlar tomonidan quyosh nuridan olingan qadimgi energiyani saqlaydi. Hatto [[oziq-ovqat]] ham (qazib olinadigan yoqilgʻi bilan bir xil jarayon orqali ishlab chiqariladi) kimyoviy shaklda saqlanadigan energiya shaklidir<ref>Baird, Zachariah Steven; Neshumayev, Dmitri; Järvik, Oliver; Powell, Kody M. (December 30, 2021).[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8717974 „Comparison of the most likely low-emission electricity production systems in Estonia“] ''LOS ONE''. '''16''' (12):[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2021PLoSO..1661780B 2021PLoSO..1661780B]</ref>.

== Tarix ==
[[Fayl:Doel_Kerncentrale.JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Doel_Kerncentrale.JPG/220px-Doel_Kerncentrale.JPG|thumb| Belgiyaning Doel shahrida oʻtmish va hozirgi energiya generatorlari: 17-asrda qurilgan ''Schaldemolen'' shamol tegirmoni va 20-asrda qurilgan Doel atom elektr stantsiyasi]]
Tarixdan oldingi davrdan boshlab, insoniyat ovqatni isitish va qovurish uchun olovni kashf etganidan beri, Oʻrta asrlarda aholi bugʻdoyni maydalash uchun shamol tegirmonlari qurgan, xalqlar atomni parchalaydigan elektr energiyasini oladigan zamonaviy davrgacha. Inson energiya manbalarini cheksiz qidirdi.

Yadro, geotermal va suv oqimidan tashqari, boshqa barcha energiya manbalari hozirgi quyosh izolyatsiyasidan yoki quyosh nuriga tayangan oʻsimlik va hayvonot dunyosining qazilma qoldiqlaridan hosil boʻlgan. Yer yadrosi [[Magma|magmasi]] ustidagi issiq, qotib qolgan [[Togʻ jinslari|jinslardan]] geotermal quvvat Yer qobigʻi ostida mavjud boʻlgan radioaktiv moddalarning parchalanishi natijasidir va [[Yadroning boʻlinishi|yadroviy boʻlinish Yer qobigʻidagi ogʻir radioaktiv elementlarning texnogen boʻlinishiga]] tayanadi; ikkala holatda ham bu elementlar [[Quyosh tizimi]] shakllanishidan oldin [[Oʻta yangi yulduzlar|oʻta yangi yulduz]] portlashlarida ishlab chiqarilgan.

[[Sanoat toʻntarishi|Sanoat inqilobining]] boshidan beri energiya taʼminotining kelajagi masalasi qiziqish uygʻotdi. 1865-yilda William Stanley Jevons ''"Koʻmir masalasi''" kitobini nashr etdi, unda u koʻmir zahiralari tugab borayotganini va neft samarasiz oʻrnini bosishini aytib oʻtdi. 1914-yilda AQSh konlar byurosi umumiy ishlab chiqarish 5.7 milliard barel (910.000.000 m³) ni tashkil etganini maʼlum qilgan. M. King Hubbert 1956-yilgi maʼlumotlarga asoslanib, AQShda neft qazib olish eng yuqori choʻqqisiga 1965—1970-yillarda erishadi va neft qazib olish „yarim asr ichida“ eng yuqori choʻqqisiga chiqadi, degan xulosaga keldi. 1989-yilda Colin Campbell bashorat qilgan choʻqqi<ref>"Oil Price Leap in the Early Nineties, " Noroil, December 1989, pages 35-38.</ref>. 2004-yilda OPEK katta investitsiyalar bilan 2025-yilga kelib neft qazib olish hajmini deyarli ikki baravar oshirishini taxmin qildi<ref>Opec Oil Outlook to 2025 Table 4, Page 12</ref>.

=== Barqarorlik ===
[[Fayl:Energy-consumption-World2.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Energy-consumption-World2.png/400px-Energy-consumption-World2.png|thumb| 1989-yildan 1999-yilgacha energiya isteʼmoli]]
''Atrof-muhit harakati'' energiyadan foydalanish va rivojlanishning barqarorligini taʼkidladi<ref>Sustainable Development and Innovation in the Energy Sector. Ulrich Steger, Wouter Achterberg, Kornelis Blok, Henning Bode, Walter Frenz, Corinna Gather, Gerd Hanekamp, Dieter Imboden, Matthias Jahnke, Michael Kost, Rudi Kurz, Hans G. Nutzinger, Thomas Ziesemer. Springer, December 5, 2005.</ref>. qayta tiklanuvchi energiya ishlab chiqarishda barqaror; mavjud taʼminot yaqin kelajakda — millionlab yoki milliardlab yillar davomida kamaymaydi. „Barqarorlik“ shuningdek, atrof-muhitning chiqindi mahsulotlar, ayniqsa [[Havoning ifloslanishi|havo ifloslanishi]] bilan kurashish qobiliyatini anglatadi. Toʻgʻridan-toʻgʻri chiqindi mahsulotlarga ega boʻlmagan manbalar (shamol, quyosh va gidroenergetika) bu borada ishlar olib borilmoqda. Energiyaga global talab ortib borayotganligi sababli turli energiya manbalarini qabul qilish zarurati ortib bormoqda. Energiyani tejash — bu energiya rivojlanishiga muqobil yoki qoʻshimcha jarayon. Undan samarali foydalanish orqali energiyaga boʻlgan talabni kamaytiradi.

=== Chidamlilik ===
Baʼzi kuzatuvchilarning taʼkidlashicha, „energetika mustaqilligi“ gʻoyasi haqiqatga toʻgʻri kelmaydigan va noaniq tushunchadir<ref>{{veb manbasi|url=http://www.deloitte.com/assets/Dcom-UnitedStates/Local%20Assets/Documents/Federal/us_fed_Election_Series_101012.pdf|sarlavha=Energy independence and security: A reality check|ish=deloitte.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130405230251/http://www.deloitte.com/assets/Dcom-UnitedStates/Local%20Assets/Documents/Federal/us_fed_Election_Series_101012.pdf|arxivsana=5-aprel 2013-yil}}</ref>. „Energiyaga chidamlilik“ning muqobil taklifi iqtisodiy, xavfsizlik va energetika voqeliklariga mos keladigan maqsaddir. Energiyadagi chidamlilik tushunchasi 1982-yilda chop etilgan „''[[:en:Brittle_Power|Brittle Power]]: Energy Strategy for National Security''“ kitobida batafsil yoritilgan<ref>[http://www.natcapsolutions.org/publications_files/brittlepower.htm Brittle Power: Energy Plan for National Security] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090702233352/http://www.natcapsolutions.org/publications_files/brittlepower.htm |date=2009-07-02 }} Archived 2009-07-02 at the Wayback Machine. Amory B. Lovins and L. Hunter Lovins (1982).</ref>. Mualliflarning taʼkidlashicha, oddiygina ichki energiyaga oʻtish tabiiy ravishda xavfsiz boʻlmaydi, chunki haqiqiy zaiflik koʻpincha bir-biriga bogʻliq va zaif boʻlgan mamlakat energetika infratuzilmasi hisoblanadi. Gaz tarmoqlari va elektr tarmogʻi kabi asosiy jihatlar koʻpincha markazlashtirilgan va buzilishlarga oson taʼsir qiladi. Ular „bardoshli energiya taʼminoti“ ham milliy xavfsizlik, ham atrof-muhit uchun zarur, degan xulosaga kelishadi. Ular energiya samaradorligi va markazlashtirilmagan qayta tiklanuvchi energiyaga eʼtibor qaratishni tavsiya qiladilar<ref>[http://www.natcapsolutions.org/publications_files/FragileDomEnergy_AtlanticMonthly_Nov1983.pdf "The Fragility of Domestic Energy."] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090106001526/http://www.natcapsolutions.org/publications_files/FragileDomEnergy_AtlanticMonthly_Nov1983.pdf |date=2009-01-06 }} 2009-01-06 at the Wayback Machine Amory B. Lovins and L. Hunter Lovins. ''Atlantic Monthly''. November 1983.</ref>.

2008-yilda [[Intel|Intel korporatsiyasining]] sobiq raisi va bosh direktori Andrew Grove energiya barqarorligiga eʼtibor qaratdi va global energiya bozorida toʻliq mustaqillikni amalga oshirish mumkin emasligini taʼkidladi<ref>[http://www.american.com/archive/2008/july-august-magazine-contents/our-electric-future "Our Electric Future."][[:en:Andrew_Grove|Andrew Grove]] 2014-08-25 at the Wayback Machine Andrew Grove. ''The American''. July/August 2008.</ref>. U energiyaga chidamlilikni energiya taʼminotidagi uzilishlarga moslashish qobiliyati deb taʼriflaydi. Shu maqsadda u AQShga elektr energiyasidan koʻproq foydalanishni taklif qiladi<ref>{{veb manbasi|url=http://www.american.com/archive/2008/july-august-magazine-contents/our-electric-future|sarlavha=An Electric Plan for Energy Resilience|muallif=[[Andrew Grove]] and Robert Burgelman|nashriyot=McKinsey Quarterly|sana=December 2008|kirish sanasi=2010-07-20|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140825064622/http://www.american.com/archive/2008/july-august-magazine-contents/our-electric-future/|arxivsana=2014-08-25}}</ref>. Elektr energiyasi turli manbalardan ishlab chiqarilishi mumkin. Turli xil energiya taʼminoti har qanday manbaning taʼminotidagi uzilishdan kamroq taʼsir qiladi. Uning fikricha, elektrlashtirishning yana bir xususiyati elektr quvvati „yopishqoq“ — yaʼni AQShda ishlab chiqarilgan elektr quvvati u yerda qolishi kerak, chunki uni chet elga olib chiqib boʻlmaydi. Grovening soʻzlariga koʻra, elektrlashtirish va energiya barqarorligini oshirishning asosiy jihati AQSh avtomobil parkini benzinda ishlaydigan elektr energiyasiga aylantirish boʻladi. Bu esa, oʻz navbatida, elektr tarmoqlarini modernizatsiya va kengaytirishni taqozo etadi. Reform instituti kabi tashkilotlar taʼkidlaganidek, aqlli tarmoqning rivojlanishi bilan bogʻliq yutuqlar tarmoqning batareyalarini zaryad qilish uchun unga ulangan transport vositalarini ''ommaviy'' ravishda oʻzlashtirish qobiliyatini osonlashtiradi<ref>[https://www.policyarchive.org/bitstream/handle/10207/16484/Electric_Car_Reform_Brief_FINAL_PDF_3-4-09.pdf?sequence=1 Resilience in Energy: Building Infrastructure Today for Tomorrow's Automotive Fuel. Reform Institute. March 2009.][[:en:Wikipedia:Link_rot|permanent dead link]]</ref>.

=== Hozir va kelajak ===
[[Fayl:World_energy_consumption_outlook.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/World_energy_consumption_outlook.png/400px-World_energy_consumption_outlook.png|thumb| Prognoz — yoqilgʻi boʻyicha jahon energiya isteʼmoli (2011-yil holatiga)<ref>World energy consumption outlook from the International Energy Outlook, published by the U.S. DOE Energy Information Administration</ref> <br />{{Legend inline|#2589ba}}Suyuq yoqilgʻi, [[Bioyoqilgʻi|Bioyoqilgʻi]]{{Legend inline|#b57537}}[[Koʻmir|Koʻmir]]{{Legend inline|#5f943a}}[[Tabiiy gazlar|Tabiiy gaz]]<br />{{Legend inline|#8d3742}}qayta tiklanuvchi yoqilgʻilar{{Legend inline|#87732c}}[[Yadro yoqilgʻisi|Yadro yoqilgʻilari]]]]
[[Fayl:World_energy_consumption_by_region_1970-2025.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/World_energy_consumption_by_region_1970-2025.png/400px-World_energy_consumption_by_region_1970-2025.png|right|thumb|400x400px| Rivojlanayotgan davlatlar tomonidan energiya isteʼmoli ulushini oshirish<ref>[[:en:Energy_Information_Administration|Energy Information Administration]][http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/index.html International Energy Outlook 2004] 2017-07-27 at the Wayback Machine</ref> <br /><br />{{Legend inline|#4747bf}}Sanoatlashgan davlatlar<br /><br />{{Legend inline|#0e7a0d}}Rivojlanayotgan davlatlar<br /><br />{{Legend inline|#730774}}[[Yevropa iqtisodiy hamjamiyati|EE]] / [[Sobiq sovet davlatlari|Sobiq Sovet Ittifoqi]]]]
Mavjud bilimlardan kelajakka ekstrapolyatsiyalar energiya fyucherslarini tanlash imkonini beradi. Bashoratlar Maltusian falokat gipotezasiga parallel. ''Limits to Growth'' tomonidan ishlab chiqilgan koʻplab murakkab modellarga asoslangan ssenariylar mavjud. Modellashtirish yondashuvlari turli [[Strategiya|strategiyalarni]] tahlil qilish yoʻllarini taklif qiladi va umid qilamanki, insoniyatning tez va barqaror rivojlanishiga yoʻl topadi. Qisqa muddatli energetika inqirozlari ham energiya rivojlanishining tashvishidir. Ekstrapolyatsiyalar, ayniqsa, neft isteʼmolining doimiy oʻsishini bashorat qilganda, ishonchli emas<ref>[http://sapiens.revues.org/index70.html Mandil, C. (2008) "Our energy for the future". S.A.P.I.EN.S. 1 (1)] [https://web.archive.org/web/20090428015629/http://sapiens.revues.org/index70.html Archived] 2009-04-28 at the Wayback Machine</ref>. 

Energiya ishlab chiqarish odatda energiya investitsiyasini talab qiladi. Neft uchun burgʻulash yoki shamol elektr stantsiyasini qurish energiya talab qiladi. Qolgan qazib olinadigan yoqilgʻi resurslarini qazib olish va aylantirish koʻpincha qiyinlashadi. Shunday qilib, ular koʻproq energiya investitsiyalarini talab qilishi mumkin. Agar investitsiyalar resurs tomonidan ishlab chiqarilgan energiya qiymatidan katta boʻlsa, u endi samarali energiya manbai emas. Bu resurslar endi energiya manbai emas, balki xom ashyo sifatida foydalanish mumkin. Yangi texnologiya resurslarni qazib olish va konvertatsiya qilish uchun zarur boʻlgan energiya sarmoyasini kamaytirishi mumkin, garchi oxir-oqibatda asosiy fizika oshib boʻlmaydigan chegaralarni belgilaydi.

1950—1984-yillar orasida Yashil inqilob butun dunyo boʻylab [[Qishloq xoʻjaligi|qishloq xoʻjaligini]] oʻzgartirganda, jahon gʻalla ishlab chiqarish 250 % ga oshdi<ref>[https://web.archive.org/web/20070611071544/http://www.energybulletin.net/281.html "Eating Fossil Fuels"] ''Resilience''. Archived from the original on 2007-06-11.</ref>. Yashil inqilob uchun energiya [[Oʻgʻit|oʻgʻitlar]] (tabiiy gaz), [[pestitsidlar]] (neft) va [[Uglevodorodlar|uglevodorod]] yoqilgʻisi bilan ishlaydigan [[Sugʻorish|sugʻorish]] koʻrinishidagi qazib olinadigan yoqilgʻilar tomonidan taʼminlandi<ref>{{veb manbasi|url=http://www.energybulletin.net/281.html|sarlavha=Eating Fossil Fuels|ish=Resilience|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070611071544/http://www.energybulletin.net/281.html|arxivsana=2007-06-11}}</ref>. Dunyoda uglevodorod qazib olishning eng yuqori choʻqqisiga chiqishi (neftning eng yuqori choʻqqisi) sezilarli oʻzgarishlarga olib kelishi va barqaror ishlab chiqarish usullarini talab qilishi mumkin. Barqaror energiya kelajagi haqidagi tasavvurlardan biri yer yuzidagi barcha inson tuzilmalarini (yaʼni, binolar, transport vositalari va yoʻllar) sunʼiy fotosintez (quyosh nuridan foydalanib, suvni vodorod manbai sifatida ajratish va oʻgʻit olish uchun karbonat angidridni oʻzlashtirish) oʻsimliklarga qaraganda samarali amalga oshirishni oʻz ichiga oladi<ref>Faunce TA, Lubitz W, Rutherford AW, MacFarlane D, Moore, GF, Yang P, Nocera DG, Moore TA, Gregory DH, Fukuzumi S, Yoon KB, Armstrong FA, Wasielewski MR, Styring S. ʻEnergy and Environment Case for a Global Project on Artificial Photosynthesis.’ Energy and Environmental Science 2013, 6 (3), 695 — 698 DOI:10.1039/C3EE00063J {{jurnal manbasi|title=Energy and environment policy case for a global project on artificial photosynthesis|journal=Energy & Environmental Science|volume=6|issue=3|pages=695–698|doi=10.1039/C3EE00063J|date=2013-02-20|last=Styring|first1=Stenbjorn|last2=Wasielewski|first2=Michael R.|last3=Armstrong|first3=Fraser A.|last4=Yoon|first4=Kyung Byung|last5=Fukuzumi|first5=Shunichi|last6=Gregory|first6=Duncan H.|last7=Moore|first7=Tom A.|last8=Nocera|first8=Daniel G.|last9=Yang|first9=Peidong}} (accessed 13 March 2013)</ref>.

Zamonaviy kosmik sanoatning iqtisodiy faoliyati<ref name="Bromberg2000-1">{{kitob manbasi|last=Joan Lisa Bromberg|title=NASA and the Space Industry|url=https://books.google.com/books?id=-UebVg1YqsoC&pg=PA1|accessdate=10-iyun 2011-yil|date=October 2000|publisher=JHU Press|isbn=978-0-8018-6532-9|page=1}}</ref><ref name="Schrogl2010">{{kitob manbasi|last=Kai-Uwe Schrogl|title=Yearbook on Space Policy 2008/2009: Setting New Trends|url=https://books.google.com/books?id=gcZwzmPnqxkC&pg=PA49|accessdate=10-iyun 2011-yil|date=2-avgust 2010-yil|publisher=Springer|isbn=978-3-7091-0317-3|page=49}}</ref> va tegishli xususiy kosmik parvozlar, ishlab chiqarish sanoati bilan Yer orbitasiga yoki undan tashqariga chiqadigan holda, ularni ushbu mintaqalarga yetkazib berish energiyani yanada rivojlantirishni talab qiladi<ref>Propulsion Techniques: Action and Reaction edited by Peter J. Turchi. [https://books.google.com/books?id=-o9TJa2F4qsC&pg=PA341 p341]</ref><ref>Climate Change: The Science, Impacts and Solutions. Edited by A. Pittock</ref>. Tadqiqotchilar Yerda foydalanish uchun quyosh energiyasini yigʻish uchun kosmik quyosh energiyasini oʻylashdi. Kosmik quyosh energiyasi 1970-yillarning boshidan beri tadqiqotda. Kosmik quyosh energiyasi kosmosda kollektor inshootlarini qurishni talab qiladi. Yerga asoslangan quyosh energiyasidan ustunlik — yorugʻlikning yuqori intensivligi va energiya yigʻilishini toʻxtatadigan ob-havoning yoʻqligi.

== Energiya texnologiyalari ==
Energiya texnologiyasi — energiyani samarali, xavfsiz, ekologik toza va tejamli qazib olish, konvertatsiya qilish, tashish, saqlash va undan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan fanlararo [[muhandislik]] [[Fan|fani]] boʻlib, u odamlarga, tabiatga va [[Energiya|atrof]]-muhitga salbiy taʼsir koʻrsatmasdan yuqori samaradorlikka erishishga qaratilgan.

Odamlar uchun energiya juda katta ehtiyoj va tanqis [[Resurslar|manba]] sifatida u siyosiy mojarolar va urushlarning asosiy sababi boʻlib kelgan. Energiya resurslarini yigʻish va ulardan foydalanish mahalliy ekotizimlarga zarar yetkazishi va global oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Biz energiyani oziq-ovqatdan olishimiz mumkin. Energiya turli shakllarda boʻlishi mumkin: kinetik, potentsial, mexanik, issiqlik, yorugʻlik va boshqalar. Yoritish, isitish, pishirish, yugurish, sanoat, transport va boshqalar uchun odamlar va butun jamiyat uchun energiya talab qilinadi. Asosan energiyaning manbalariga qarab ikki turi mavjud ular; 1. qayta tiklanuvchi energiya manbalari 2. Qayta tiklanmaydigan energiya manbalari.

=== Fanlararo sohalar ===
Fanlararo fan sifatida Energetika texnologiyasi koʻplab fan va sohalar bilan turli, bir-biriga oʻxshash yoʻllar bilan bogʻlangan.

* [[Termodinamika]] va [[yadro fizikasi]] uchun [[Fizika|Fizika.]]
* [[Yoqilgʻi|Yoqilgʻi]], yonish, [[Havoning ifloslanishi|havo ifloslanishi]], tutun gazi, [[Elektr batareyasi|batareya]] texnologiyasi va yonilgʻi xujayralari uchun [[kimyo]].
* [[Ichki yonuv dvigateli|Yonish dvigatellari]], turbinalar, nasoslar va [[Kompressor|kompressorlar]] kabi suyuq energiya mashinalari uchun [[Muhandislik]].
* [[Geotermik gradiyent|Geotermal]] energiya va resurslarni qidirish uchun [[Geografiya]].
* Kon sanoati, neft-kimyo va qazib olinadigan yoqilgʻi uchun [[Kon sanoati|Togʻ]].
* Qayta tiklanuvchi energiya manbalari uchun [[Qishloq xoʻjaligi|Qishloq]] va [[Oʻrmonshunoslik|oʻrmon xoʻjaligi]].
* [[Shamol]] va quyosh energiyasi uchun [[meteorologiya]].
* Gidroenergetika uchun [[Suv]] va suv yoʻllari.
* Atrof-muhitga taʼsir qilish uchun [[Isrofgarchilikni oldini olish menejmenti|Chiqindilarni boshqarish]].
* Energiya tejovchi transport tizimlari uchun [[Transport]].
* Energiyadan foydalanish va ishlab chiqarishning atrof-muhit, [[tabiat]] va [[Iqlim o'zgarishi|iqlim oʻzgarishiga]] taʼsirini oʻrganish uchun ekologik tadqiqotlar.
* Ichki va tashqi koʻrinishdagi tabiiy, shuningdek sunʼiy yoritish dizayni, oʻrnatish va energiyani tejash uchun yorugʻlik texnologiyasi.
* Tavsiya etilgan energiya samaradorligi/tejamkorlik chora-tadbirlarining oddiy qoplanishi va hayot aylanishi xarajatlar uchun Energiya narxi/foyda tahlili.

=== Elektrotexnika ===
[[Fayl:Qatar,_power_lines_(6).jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Qatar%2C_power_lines_%286%29.jpg/220px-Qatar%2C_power_lines_%286%29.jpg|thumb| Elektr energiyasini uzoq masofalarga tashish uchun yuqori voltli liniyalar]]
Elektrotexnika [[Elektr taʼminoti|Elektr energetikasi]] ishlab chiqarish va elektr energiyasidan foydalanish bilan shugʻullanadi, bunda [[Elektr-mashina generatori|generatorlar]], [[Elektr dvigatel|elektr motorlar]] va [[Transformator|transformatorlar]] kabi mashinalarni oʻrganishni talab qilishi mumkin. [[Infratuzilma]] podstansiyalar va transformator stantsiyalari, elektr uzatish liniyalari va elektr kabelini oʻz ichiga oladi. Tarmoqlar orqali yuklarni boshqarish va quvvatni boshqarish umumiy energiya samaradorligiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Elektr isitish ham keng qoʻllanadi va tadqiq qilinadi.

=== Termodinamika ===
{{Asosiy|Termodinamika||||}}
[[Termodinamika]] energiya konvertatsiyasining asosiy qonunlari bilan shugʻullanadi va nazariy [[Fizika|fizikadan]] olingan.

=== Issiqlik va kimyoviy energiya ===
[[Fayl:Wood-fired_grate_stoker.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Wood-fired_grate_stoker.jpg/220px-Wood-fired_grate_stoker.jpg|left| |frameless]]
Issiqlik va kimyoviy energiya [[kimyo]] va atrof-muhitni oʻrganish bilan bogʻliq. Yonish har xil turdagi yondirgichlar va kimyoviy [[Dvigatel|dvigatellar]], panjaralar bilan, shuningdek ularning energiya samaradorligi, [[Ifloslanish|ifloslanishi]] va ishlash xavfsizligi bilan bogʻliq.

Egzoz gazlarini tozalash texnologiyasi turli xil mexanik, termal va kimyoviy tozalash usullari orqali [[Havoning ifloslanishi|havo ifloslanishini]] kamaytirishga qaratilgan. Emissiya nazorat qilish texnologiyasi texnologik va [[Kimyoviy texnologiya|kimyoviy muhandislik sohasidir]]. Qozon texnologiyasi amaliy mexanika va materiallar muhandisligidan olingan bugʻ qozonlari va [[Bugʻ turbinasi|turbinalarini]] loyihalash, qurish va ishlatish bilan shugʻullanadi (yadro energiyasini ishlab chiqarishda ham qoʻllanadi).

[[Energiya konvertatsiyasi]] transport, mexanik energiya va energiya ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan ichki yonish dvigatellari, turbinalar, nasoslar va boshqalar bilan bogʻliq. Yuqori issiqlik va mexanik yuklar amaliy muhandislik fanining koʻplab sohalarida hal qilinadigan operatsion xavfsizlik muammolarini keltirib chiqaradi.
=== Yadro energiyasi ===
[[Fayl:Turbogenerator01.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Turbogenerator01.jpg/220px-Turbogenerator01.jpg|thumb| [[Bugʻ turbinasi|Bug 'turbinasi]].]]
[[Yadro texnikasi|Yadro texnologiyasi]] [[Atom reaktori|yadroviy reaktorlardan]] [[Yadro energetikasi|yadro energiyasini]] ishlab chiqarish, yadro yoqilgʻisini qayta ishlash va radioaktiv chiqindilarni yoʻq qilish bilan shugʻullanadi, amaliy [[yadro fizikasi]], [[yadro kimyosi]] va [[radiatsiya]] fanidan foydalanadi.

Yadro energiyasini ishlab chiqarish koʻplab mamlakatlarda bir necha oʻn yillar davomida siyosiy jihatdan ziddiyatli boʻlib kelgan, ammo [[Yadroning boʻlinishi|yadroviy parchalanish]] natijasida ishlab chiqarilgan elektr energiyasi butun dunyoda muhim ahamiyatga ega<ref>{{veb manbasi|sarlavha=The West's Nuclear Mistake|url=https://www.msn.com/en-us/news/world/the-west-s-nuclear-mistake/ar-AARBhm0?ocid=entnewsntp&pc=U531|kirish sanasi=2021-12-08|ish=www.msn.com}}</ref>. Bir kun kelib [[Boshqariladigan termoyadro sintezi|termoyadroviy]] texnologiyalar koʻpchilik boʻlinish reaktorlarini almashtiradi degan umidlar katta, ammo bu hali ham [[Yadro fizikasi|yadro fizikasining]] tadqiqot sohasi.[[Fayl:Nellis_AFB_Solar_panels.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Nellis_AFB_Solar_panels.jpg/220px-Nellis_AFB_Solar_panels.jpg|thumb| AQShdagi harbiy bazada quyosh (fotovoltaik) panellari.]]
==== Shamol energiyasi ====
[[Fayl:WindMills.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/WindMills.jpg/220px-WindMills.jpg|right|thumb| [[Ichki Mongoliya|Ichki Moʻgʻul]] yaylovlarida [[Shamol elektr stansiyasi|shamol turbinalari]]]]
[[Shamol elektr stansiyasi|Shamol turbinalari]] aylanadigan rotorni generatorga ulash orqali shamol energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi. [[Shamol elektr stansiyasi|Shamol turbinalari]] atmosfera oqimlaridan energiya oladi va mashinasozlik va elektrotexnika fanidan olingan bilimlar bilan bir qatorda [[Aerodinamika|aerodinamikadan]] foydalangan holda ishlab chiqilgan. Shamol aerodinamik rotor pichoqlari boʻylab oʻtib, pichoqning har ikki tomonida yuqori bosim maydoni va pastroq bosim maydoni hosil qiladi. Koʻtarish va tortish kuchlari havo bosimining farqi tufayli hosil boʻladi. Yuk koʻtarish kuchi tortish kuchidan kuchliroqdir; shuning uchun generatorga ulangan rotor aylanadi. Keyin energiya aerodinamik kuchdan generatorning aylanishiga oʻzgarishi tufayli hosil boʻladi<ref>{{veb manbasi|sarlavha=How Do Wind Turbines Work?|url=https://www.energy.gov/eere/wind/how-do-wind-turbines-work|kirish sanasi=2020-12-10|ish=Energy.gov|til=en}}</ref>.

qayta tiklanuvchi energiyaning eng samarali manbalaridan biri sifatida eʼtirof etilgan shamol energiyasi dunyoda tobora dolzarb boʻlib bormoqda<ref>{{veb manbasi|sarlavha=BiblioBoard|url=https://openresearchlibrary.org/viewer/2071c2d6-8295-4005-ac8f-eba500a6b311/44|kirish sanasi=2020-12-10|ish=openresearchlibrary.org}}</ref>. Shamol energiyasi energiya ishlab chiqarishda hech qanday suv ishlatmaydi, bu esa suv koʻp boʻlmagan hududlar uchun yaxshi energiya manbai hisoblanadi. Iqlim hozirgi bashoratlarga muvofiq oʻzgargan taqdirda ham shamol energiyasi ishlab chiqarilishi mumkin, chunki u faqat shamolga tayanadi<ref>{{jurnal manbasi|last=Ledec, George C.|last2=Rapp, Kennan W.|last3=Aiello, Roberto G.|date=2011-12-01|title=Greening the Wind : Environmental and Social Considerations for Wind Power Development|url=http://hdl.handle.net/10986/2388|language=en}}</ref>.

==== Geotermal ====
Yerning chuqur qismida magma deb ataladigan erigan jinslarning haddan tashqari issiqlik hosil qiluvchi qatlami mavjud<ref>{{veb manbasi|sarlavha=How Geothermal Energy Works {{!}} Union of Concerned Scientists|url=https://www.ucsusa.org/resources/how-geothermal-energy-works|kirish sanasi=2020-12-14|ish=www.ucsusa.org|til=en}}</ref>. Magmadan kelib chiqadigan juda yuqori haroratlar yaqin atrofdagi yer osti suvlarini isitadi. Bunday issiqlikdan foydalanish uchun turli xil texnologiyalar ishlab chiqilgan, masalan, har xil turdagi elektr stantsiyalari (quruq, chaqqon yoki ikkilik), issiqlik nasoslari yoki quduqlardan foydalaniladi<ref>{{veb manbasi|muallif=Society|ism=National Geographic|sana=2012-11-20|sarlavha=Geothermal Energy|url=http://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/geothermal-energy/|kirish sanasi=2020-12-14|ish=National Geographic Society|til=en}}</ref>. Issiqlikdan foydalanishning bu jarayonlari u yoki bu shaklda issiq suv yoki u tomonidan ishlab chiqarilgan bugʻ bilan aylantiriladigan turbinaga ega boʻlgan infratuzilmani oʻz ichiga oladi<ref>{{veb manbasi|muallif=US EPA|ism=OAR|sarlavha=Geothermal Energy|url=https://archive.epa.gov/climatechange/kids/solutions/technologies/geothermal.html|kirish sanasi=2020-12-14|ish=archive.epa.gov|til=en}}</ref>. Aylanadigan turbinalar generatorga ulangan holda energiya ishlab chiqaradi. Eng soʻnggi innovatsiya 10 fut chuqurlikdagi tuproqning doimiy haroratidan foydalangan holda issiqlikni inshootlarga va undan issiqlikni pompalaydigan sayoz yopiq konturli tizimlardan foydalanishni oʻz ichiga oladi<ref>{{veb manbasi|sarlavha=Where is Geothermal Energy Used?|url=https://www.greenfireenergy.com/where-is-geothermal-energy-used/|kirish sanasi=2020-12-14|ish=GreenFire Energy Inc.|til=en-US}}</ref>.

==== Gidroenergetika ====
[[Fayl:Walchenseewerk_Pelton_120.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Walchenseewerk_Pelton_120.jpg/220px-Walchenseewerk_Pelton_120.jpg|thumb| [[Germaniya|Germaniyada]] Pelton suv turbinalari qurilishi.]]
Gidroenergetika mexanik energiyani daryolar, okean toʻlqinlari va toshqinlardan oladi. Qurilish muhandisligi [[toʻgʻon]]larni, [[tunnel]]larni, suv yoʻllarini oʻrganish va qurish, [[gidrologiya]] va [[geologiya]] orqali qirgʻoq resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi. Oqim suv bilan aylanadigan past tezlikda ishlaydigan [[Gidravlik turbina|suv turbinasi]] elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun [[Elektr-mashina generatori|elektr generatorini]] quvvatlantirishi mumkin<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.hellenicaworld.com/Science/Physics/en/EnergyTechnology.html|sarlavha=Energy technology|kirish sanasi=11-oktyabr 2022-yil}}</ref><ref>Vong, Bill (2011-yil 28-iyun), "[http://www.districtenergy.org/assets/pdfs/2011Annual_Conf/Proceedings/A24WONG-v03.pdf Drake Landing Solar Community] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160304030520/http://www.districtenergy.org/assets/pdfs/2011Annual_Conf/Proceedings/A24WONG-v03.pdf |date=2016-03-04 }}" 2016-03-04 da Wayback Machine -da arxivlangan , IDEA/CDEA District Energy/CHP 2011 konferensiyasi, Toronto, 1-30-betlar, 21-aprel, 21-aprelda olingan</ref>.

==== Bioenergiya ====
[[Bioenergiya]] biologik ishlab chiqarishda, [[qishloq xoʻjaligi]]da va [[Oʻrmonshunoslik|oʻrmon]] xoʻjaligida yetishtiriladigan biomassalarni yigʻish, qayta ishlash va ulardan foydalanish bilan shugʻullanadi. Ulardan [[Elektr stansiyasi|elektr stansiyalari]] yoqilgʻini oladi. [[Etil spirti|Etanol]], [[metanol]] (ikkalasi ham bahsli) yoki yonilgʻi xujayralari uchun vodorod ushbu texnologiyalardan olinishi va elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.academia.edu/11327951/SCIENCE_TECHNOLOGY_and_SOCIETY_WRITTEN_REPORT_ON_CLASSIFICATION_OF_TECHNOLOGY_ACCORDING_TO_APPLICATION|sarlavha=SCIENCE, TECHNOLOGY, and SOCIETY WRITTEN REPORT ON CLASSIFICATION OF TECHNOLOGY ACCORDING TO APPLICATION|kirish sanasi=11-oktyabr 2022-yil}}</ref><ref>Vong B., Tornton J. (2013). ''[http://www.geo-exchange.ca/en/UserAttachments/flex1304_5-%20SAIC-%20Bill%20Wong%202013%20-%20Integrating%20Solar%20and%20Heat%20Pumps.pdf Quyosh va issiqlik nasoslarini birlashtirish] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131015092834/http://www.geo-exchange.ca/en/UserAttachments/flex1304_5-%20SAIC-%20Bill%20Wong%202013%20-%20Integrating%20Solar%20and%20Heat%20Pumps.pdf |date=2013-10-15 }}.'' Qayta tiklanadigan issiqlik ustaxonasi.</ref>.

== Yana qarang ==
{{div col|2}}
* [[Energiya rivojlanishi]]
* [[Dunyo boʻylab energiya taʼminoti]]
* [[Texnologiya]]
* [[Suv-energiya zanjiri]]

; [[Siyosat]]
* [[Energetika siyosati]]
* [[AQShning energetika siyosati]]
* [[Xitoyning energetika siyosati]]
* [[Hindistonning energetika siyosati]] 
* [[Yevropa Ittifoqining energetika siyosati]]
* [[ Buyuk Britaniyaning energetika siyosati]] 
* [[Rossiyaning energetika siyosati]] 
* [[Braziliyaning energetika siyosati]] 
* [[Kanadaning energetika siyosati]] 
* [[Sovet Ittifoqi energetika siyosati]] 
* [[Energetika sanoatini liberallashtirish va xususiylashtirish (Tailand)]]

; Asosiy
* [[Mavsumiy issiqlik energiyasini saqlash]]
* [[Geomagnit induktsiyali oqim]]
* [[Eenergiya yigʻish]]
* [[Barqaror energiya tadqiqotlari (2020-yildan hozirgi kungacha)]]

; Xom ashyo
* [[Xom ashyo]]
* [[Biomaterial]]
* [[Energiya isteʼmoli]]
* [[Materialshunoslik]]
* [[Qayta ishlash]]
* [[Apsaykling]]
* [[Dounsaykling]]

; Boshqalar
* [[Toriyga asoslangan atom energiyasi]] 
* [[Neft quvurlari roʻyxati]] 
* [[Tabiiy gaz quvurlari roʻyxati]] 
* [[Okean issiqlik energiyasini konvertatsiya qilish]] 
* [[Fotovoltaiklarning oʻsishi]]
{{div col end}}

== Manbalar ==
{{manbalar}}

== Adabiyotlar ==
* Armstrong, Robert C., Catherine Wolfram, Robert Gross, Nathan S. Lewis, and M.V. Ramana et al. [http://www.nature.com/articles/nenergy201520 The Frontiers of Energy], ''Nature Energy'', Vol 1, 11 January 2016.
* Serra, J. „Alternative Fuel Resource Development“, Clean and Green Fuels Fund, (2006).
* Bilgen, S. and K. Kaygusuz, ''[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00908310490441421 Renewable Energy for a Clean and Sustainable Future]'', Energy Sources 26, 1119 (2004).
* ''[https://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:36011471 Energy analysis of Power Systems]'', UIC Nuclear Issues Briefing Paper 57 (2004).
* {{jurnal manbasi|last=Silvestre B. S., Dalcol P. R. T.|year=2009|title=Geographical proximity and innovation: Evidences from the Campos Basin oil & gas industrial agglomeration — Brazil|journal=Technovation|volume=29|issue=8|pages=546–561|doi=10.1016/j.technovation.2009.01.003}}

== Jurnallar ==
* [https://web.archive.org/web/20070930203541/http://www.tandf.co.uk/journals/titles/15567036.asp Energy Sources, Part A: Recovery, Utilization and Environmental Effects]
* [https://web.archive.org/web/20060627073301/http://www.tandf.co.uk/journals/titles/15567249.asp Energy Sources, Part B: Economics, Planning and Policy]
* [https://web.archive.org/web/20051102013932/http://www.tandf.co.uk/journals/titles/15435075.asp International Journal of Green Energy]

== Havolalar ==
* [https://energypedia.info/ Energypedia] — hamkorlikni rivojlantirish kontekstida qayta tiklanuvchi energiya haqida
* [http://www.iea-eces.org/ IEA-ECES] — Xalqaro energiya agentligi — Energiyani tejash dasturi orqali energiyani tejash.
* [https://heatpumpingtechnologies.org/ IEA HPT TCP] — Xalqaro energiya agentligi — Issiqlik pompasi texnologiyalari boʻyicha texnologiya hamkorlik dasturi.
* [http://www.iea-shc.org/ IEA-SHC] — Xalqaro energiya agentligi — Quyoshdan isitish va sovutish dasturi.
* [http://www.solar-district-heating.eu/ SDH] — Quyoshli isitish platformasi. (Yevropa Ittifoqi)

{{Mamlakat va hudud boʻyicha qayta tiklanadigan energiya}}
{{Shamol energiyasi}}
{{DEFAULTSORT:Energetika sanoati}}
[[Turkum:Energetika]]
[[Turkum:Energetikani rivojlantirish]]
[[Turkum:Energetika texnologiyalari]]
[[Turkum:Barqaror texnologiyalar]]
[[Turkum:Elektr stansiyalar texnologiyalari]]
[[Turkum:Issiqlik elektr stansioya]]
[[Turkum:Gidro elektr stansiyasi]]