Coffea arabica sahifasining manbasini koʻrish

'''''Coffea arabica''''' ({{IPAc-en|ə|ˈ|r|æ|b|ɪ|k|ə}}), '''arab qahvasi''' sifatida ham tanilgan, [[Roʻyandoshlar|Roʻyandoshlar]] oilasiga mansub [[Gulli oʻsimliklar|gulli oʻsimlik]] turi. Bu tur hozirda jahon boʻylab ishlab chiqarilgan kofening taxminan 60 % ini tashkil etuvchi dominant nav hisoblanadi<ref name="CoffeeProduction">{{Veb manbasi|sarlavha=Coffee: World Markets and Trade|nashriyot=[[United States Department of Agriculture]] – [[Foreign Agricultural Service]]|sana=16-iyun 2017-yil|url=http://usda.mannlib.cornell.edu/usda/fas/tropprod//2010s/2017/tropprod-06-16-2017.pdf|kirish sanasi=8-dekabr 2017-yil}}</ref>. Arabica qahvasi birinchi marta [[Yaman|Yamanda]] yetishtirilgan va XII asrda hujjatlashtirilgan<ref>Meyer, Frederick G. 1965. </ref><ref>{{Kitob manbasi|chapterurl=https://books.google.com/books?id=AJdlfSFCmVIC&pg=PA21|title=Espresso Coffee: The Science of Quality|last=Söndahl|first=M. R.|date=2005|publisher=Elsevier Academic Press|isbn=978-0-12-370371-2|editor=Illy|edition=Second|page=21|chapter=The plant: Origin, production and botany}}</ref>.

== Taksonomiya ==
''Coffea arabica'' birinchi boʻlib Amsterdam botanika bogʻidan olingan namunani oʻrganib chiqqan Antoine de Jussieu tomonidan ilmiy taʼriflangan. U oʻsimlikni Jasminum arabicum deb atagan. [[Carl Linnaeus|Linnaeus]] uni 1737-yilda ''Coffea'' turkumiga joylashtirdi<ref>{{Kitob manbasi|last=Charrier|first=A.|title=Coffee: Botany, Biochemistry and Production of Beans and Beverage|url=https://archive.org/details/coffeebotanybioc0000mncl|publisher=AVI Publishing|year=1985|isbn=978-0-7099-0787-9|editor=Clifford|location=Westport, Connecticut|page=[https://archive.org/details/coffeebotanybioc0000mncl/page/14 14]|chapter=Botanical Classification of Coffee}}</ref>.

''Coffea arabica'' — Coffea turkimining yagona [[Poliploidiya|poliploid]] turi. Uning diploid turlarida 2n=22 ta xromosomasi bor, coffea arabicada xromosoma soni 4n=44 ta. Xususan, ''Coffea arabicaning'' oʻzi ''Coffea canephora'' va ''Coffea eugenioides'' diploidlari oʻrtasidagi duragaylanish natijasida kelib chiqqan<ref>{{jurnal manbasi|last=Lashermes|first1=P.|last2=Combes|first2=M.-C.|last3=Robert|first3=J.|last4=Trouslot|first4=P.|last5=D'Hont|first5=A.|last6=Anthony|first6=F.|last7=Charrier|first7=A.|date=1-mart 1999-yil|title=Molecular characterisation and origin of the Coffea arabica L. genome|journal=Molecular and General Genetics|volume=261|issue=2|pages=259–266|doi=10.1007/s004380050965|issn=0026-8925|pmid=10102360}}</ref>, shuning uchun u genomning ''ikki'' nusxasi boʻlgan [[Poliploidiya|allotetraploidga]] aylangan. ''Coffea arabica'' kelib chiqishidagi bu gibridlanish hodisasi Sharqiy Afrikadagi oʻzgaruvchan atrof-muhit sharoitlari bilan bogʻliq<ref>{{jurnal manbasi|last=Yves Bawin, Tom Ruttink, Ariane Staelens, Annelies Haegeman, Piet Stoffelen, Jean‐Claude Ithe Mwanga Mwanga, Isabel Roldán‐Ruiz, Olivier Honnay, Steven B. Janssens|year=2020|title=Phylogenomic analysis clarifies the evolutionary origin of Coffea arabica|journal=Journal of Systematics and Evolution|volume=59|issue=5|pages=953–963|doi=10.1111/jse.12694|url=https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/656868}}</ref>.
[[File:Coffea arabica Blanco1.53.jpg|thumb|Coffea arabica]]
== Tavsif ==
Yovvoyi oʻsimliklarning boʻyi 9-12 m gacha oʻsadi, [[Barg|barglari]] qarama-qarshi, oddiy elliptik-tuxumsimon to choʻzinchoq, uzunligi {{Convert|6|–|12|cm|in}} kengligi {{Convert|4|–|8|cm|in}}, rangi yaltiroq quyuq yashil. [[Gul|Gullari]] oq, diametri 10-15 mm boʻlib. Urugʻlari [[danak]] (odatda „gilos“ deb ataladi) diametri 10-15 mm, rangi yorqin qizildan binafsha ranggacha. Meva odatda ikkita [[Urugʻlik|urugʻni]] oʻz ichiga oladi, urugʻlari koʻpincha [[qahva]] loviyalari deb ataladi.

== Tarqalishi va yashash joyi ==
[[Efiopiya]] janubi-gʻarbiy [[Efiotsiya togʻligi|togʻli hududi]] uchun endemik<ref name=":0">{{Kitob manbasi|last=Martinez-Torres|first=Maria Elena|url=https://books.google.com/books?id=pkvKhxwfVMIC&pg=PA6|title=Organic Coffee|publisher=Ohio University|year=2006|isbn=9780896802476|accessdate=26-yanvar 2016-yil}}</ref>, ''Coffea arabica'' hozir Efiopiyada kam uchraydi. ''Coffea arabica'' bugungi kunda oʻnlab mamlakatlarda yetishtiriladi<ref>{{Kitob manbasi|last=Hoffmann|first=James|title=The World Atlas of Coffee 2nd Edition|publisher=Mitchell Beazley|year=2018|isbn=978-1-78472-429-0|location=Great Britain|pages=12|language=inglizcha}}</ref>. Odatda past boʻyli buta koʻrinishida oʻsadi. U [[Janubiy Sudan|Janubiy Sudandagi]] Boma platosidan ham topilgan. ''Coffea arabica'' [[Keniya]] shimolidagi Marsabit togʻida ham uchraydi, ammo bu haqiqatan ham mahalliy yoki tabiiy hodisa ekanligi nomaʼlum. Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar uning tabiiylashtirilganligini tasdiqlaydi{{Sfnp|Charrier|Berthaud|1985}}. Tur oʻz vatanidan tashqarida, [[Afrika]], [[Lotin amerikasi|Lotin Amerikasi]], Janubi- [[Janubi-Sharqiy Osiyo|Sharqiy Osiyo]], [[Hindiston]], [[Xitoy]], Karib dengizi va Tinch okeanidagi turli orollarda keng tarqalgan<ref>[http://apps.kew.org/wcsp/namedetail.do?name_id=45400 Kew World Checklist of Selected Plant Families, ''Coffea arabica'']{{Oʻlikhavola|date=avgust 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.
[[File:Starr-090714-2671-Coffea arabica-crop-Kaanapali-Maui (24338949584).jpg|thumb|Coffea arabica plantatsiyalari]]
Qahva daraxti birinchi marta 1813-yilda [[Gavayi|Gavayiga]] olib kelingan va u taxminan 1850-yilga kelib keng koʻlamda oʻstirila boshlandi<ref name="hawaii">{{Kitob manbasi|last=Hargreaves|first=Dorothy|title=Tropical Trees of Hawaii|url=https://archive.org/details/tropicaltreesofh00doro_0|year=1964|publisher=Hargreaves|location=Kailua, Hawaii|page=[https://archive.org/details/tropicaltreesofh00doro_0/page/17 17]}}</ref>. Baʼzi vodiylarda u invaziv begona oʻt hisoblanadi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.hear.org/pier/species/coffea_arabica.htm|sarlavha=Coffea arabica (PIER species info)|qaralgan sana=15-iyul 2011-yil|arxivsana=2012-10-21|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121021063807/http://www.hear.org/pier/species/coffea_arabica.htm}}</ref>. Shri-Lankaning Kandi shahri yaqinidagi Udavattakele va Gannoruva oʻrmon qoʻriqxonalarida kofe butalari ham muammoli invaziv tur hisoblanadi<ref>{{jurnal manbasi|first1=Bhikkhu|last=Nyanatusita|first2=Rajith|last2=Dissanayake|title=Udawattakele: 'A Sanctuary Destroyed From Within'|journal=Loris, Journal of the Wildlife and Nature Protection Society of Sri Lanka|volume=26|issue=5 & 6|year=2013|pages=44|url=http://www.rainforestprotectors.org/rainforest/knowledgebank/Udawattakele%20A%20Sanctuary%20Destroyed%20From%20Within.pdf}}</ref>.

Qahva Avstraliyaning Kvinslend va Yangi Janubiy Uelsda 1980—1990-yillardan boshlab ishlab chiqarilgan<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Coffee|url=https://agrifutures.com.au/farm-diversity/coffee/|ish=AgriFutures Australia|qaralgan sana=2-sentabr 2022-yil|til=inglizcha}}</ref>. ''Coffea arabicani'' Kvinslend janubi-sharqida ekologik begona oʻtlar sifatida tasdiqlangan<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Cripps |first=Sally |date=21-sentabr 2015-yil |title=Coffee eradication wins weed award |language=inglizcha |work=Queensland Country Life |url=https://www.queenslandcountrylife.com.au/story/3362505/coffee-eradication-wins-weed-award/}}</ref><ref>{{jurnal manbasi|last=Batianoff|first1=George N.|last2=Butler|first2=Don W.|title=Assessment of invasive naturalized plants in south-east Queensland|journal=Plant Protection Quarterly|date=2002|volume=17|issue=1|pages=27-34|url=https://caws.org.nz/PPQ1617/PPQ%2017-1%20pp027-34%20Batianoff.pdf}}</ref>.

== Tarixi ==
Qovurilgan qahva loviyalaridan (botanika urugʻlari) tayyorlangan qahva haqidagi birinchi yozma yozuvi [[Arablar|arab]] olimlaridan kelib chiqqan boʻlib, ular ish vaqtini uzaytirishda qahvaning foydali ekanligini yozganlar. Yamandagi arablarning qovurilgan loviyadan pivo tayyorlash innovatsiyasi dastlab [[Misr|misrliklar]] va [[turklar]] orasida tarqalgan, keyin esa butun dunyo boʻylab tarqalgan<ref>''Western Arabia and the Red Sea'', Naval Intelligence Division, London 2005, p. 490 {{ISBN|0-7103-1034-X}}</ref>. Indoneziyada Arab kofesini ishlab chiqarish 1699-yilda Yamandan keltirilgan oʻsimliklar orqali boshlangan. [[Sumatra|Sumatran]] va Java kabi [[Indoneziya]] qahvalari ogʻir vazni va past kislotaligi bilan mashhur. Bu ularni [[Markaziy Amerika]] va [[Sharqiy Afrika|Sharqiy Afrikadagi]] yuqori kislotali qahvalar bilan aralashtirish uchun ideal tanlovga aylantiradi<ref name=":0"/>.

== Oʻstirish va foydalanish ==
[[Fayl:Naturalis_Biodiversity_Center_-_L.0939590_-_Bernecker,_A._-_Coffea_arabica_Linnaeus_-_Artwork.jpeg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Naturalis_Biodiversity_Center_-_L.0939590_-_Bernecker%2C_A._-_Coffea_arabica_Linnaeus_-_Artwork.jpeg/220px-Naturalis_Biodiversity_Center_-_L.0939590_-_Bernecker%2C_A._-_Coffea_arabica_Linnaeus_-_Artwork.jpeg|right|thumb| ''Coffea arabica'' ning botanika chizmasi, taxminan 1860-yil]]
[[Fayl:Coffea_arabica_Blanco1.53.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Coffea_arabica_Blanco1.53.png/220px-Coffea_arabica_Blanco1.53.png|right|thumb| ''C. arabica'' ning botanika chizmasi, taxminan 1880-yilga tegishli.]]
''Coffea arabica'' dunyodagi kofe ishlab chiqarishning 60 % ni tashkil qiladi<ref name="CoffeeProduction"/>.

''C. arabica'' toʻliq pishishi uchun taxminan yetti yil kerak boʻladi.  Odatda 1300-1500 m gacha boʻlgan balandlikda yetishtiriladi, lekin uning dengiz sathidan past va {{Cvt|2,800|m}} balandlikda joylashgan plantatsiyalari mavjud<ref name="Schmitt2006">{{Kitob manbasi|first=Christine B.|last=Schmitt|title=Montane Rainforest with Wild Coffea Arabica in the Bonga Region (SW Ethiopia): Plant Diversity, Wild Coffee Management and Implications for Conservation|url=https://books.google.com/books?id=T7OxK6U9vu4C&pg=PA4|year=2006|publisher=Cuvillier Verlag|isbn=978-3-86727-043-4|page=4}}</ref>.

Oʻsimlik past haroratlarga bardosh bera oladi, lekin sovuqqa emas va oʻrtacha harorat {{Convert|15|and|24|C|F}} gacha boʻlganida yaxshi oʻsadi<ref name="Obso2006">{{Kitob manbasi|last=Taye Kufa Obso|title=Ecophysiological Diversity of Wild Arabica Coffee Populations in Ethiopia: Growth, Water Relations and Hydraulic Characteristics Along a Climatic Gradient|url=https://books.google.com/books?id=j9Uq-qY-NrkC&pg=PA10|year=2006|publisher=Cuvillier Verlag|isbn=978-3-86727-990-1|page=10}}</ref>. Savdo [[Nav|navlari]] asosan 5 metr gacha oʻsadi va hosil yigʻib olishni yengillashtirish uchun boʻyi 2 m gacha qisqartirib turiladi. ''Coffea canephora dan farqli oʻlaroq,'' ''C. arabicani'' yengil soyada etishtirgan maʼqul<ref>{{jurnal manbasi|last=Prado|first1=Sara Guiti|last2=Collazo|first2=Jaime A.|last3=Stevenson|first3=Philip C.|last4=Irwin|first4=Rebecca E.|date=14-may 2019-yil|title=A comparison of coffee floral traits under two different agricultural practices|journal=Scientific Reports|language=inglizcha|volume=9|issue=1|pages=7331|doi=10.1038/s41598-019-43753-y|pmid=31089179|pmc=6517588|issn=2045-2322|bibcode=2019NatSR...9.7331P}}</ref>.

Ekilganidan 2-4 yil oʻtgach, ''C. arabica'' kichik, oq, juda xushboʻy gullarni hosil qiladi. Shirin hidi [[Yosmin|yasemin]] gullarining shirin hidiga oʻxshaydi. Quyoshli kunlarda ochiladigan gullar eng koʻp rezavorlar hosil qiladi. Bu holat keyingi yillarda hosilning past boʻlishiga va hatto zararlanishiga olib kelishi mumkin, chunki oʻsimlik oʻz sogʻligʻiga zarar etkazadigan rezavorlarning pishishiga yordam beradi.

Yaxshi saqlangan plantatsiyalarda daraxtni kesish orqali gullashning oldini oladi. Keyin rezavorlar paydo boʻla boshlaydi. Ular pishib etgunga qadar barglar kabi quyuq yashil rangga ega boʻlib, avval sargʻayib, keyin och qizil rangga ega boʻlib, oxirida porloq, quyuq qizil rangga aylanadi. Bu vaqtda ular „[[Olcha|gilos]]“ deb ataladi.

Rezavorlar choʻzinchoq va dona taxminan 1 sm uzunlikda. Qahvaning sifati pastligi ularni juda erta yoki kech terib olishdan kelib chiqadi, shuning uchun koʻpchilik ularni yaxshiroq tanlash uchun qoʻlda terib oladi, chunki mevalarning hammasi bir vaqtning oʻzida pishmaydi.

Daraxtlarni yetishtirish qiyin va har bir daraxt {{Convert|0.5|to|5.0|kg}} hosil berishi mumkin. Oʻsimlik beradigan hosilning eng qimmatli qismi meva ichidagi loviya hisoblanadi. Har bir mevada tarkibida loviya boʻlgan ikkita boʻlak bor. Qahva loviyalari aslida meva ichidagi ikkita urugʻdir. Bu urugʻlar ikkita membrana bilan qoplangan; tashqi qismi „pergament koʻylagi“, ichki qismi esa „kumush teri“ deb ataladi.

[[Yava|Javada]] daraxtlarni yilning istalgan vaqtida ekish va yil davomida hosilni yigʻib olish mumkin. [[Braziliya|Braziliyaning]] baʼzi qismlarida hosil faqat qishda yigʻib olinadi. Oʻsimliklar sovuq yoki past pH tuproq kabi yomon oʻsadigan sharoitlarda shikastlanishga moyil boʻlib, ular ''C. robusta'' oʻsimligiga qaraganda zararkunandalarga nisbatan chidamsizdir<ref>"Coffee: The World in Your Cup." </ref>.

IPCC modellashtirish asosida prognoz qilinayotgan [[Iqlim o'zgarishi|global isish]] tufayli ''C. arabicaning'' qisqarishi sodir boʻlishi kutilmoqda<ref>{{jurnal manbasi|first1=Aaron P.|last=Davis|first2=Tadesse Woldemariam|last2=Gole|first3=Susana|last3=Baena|first4=Justin|last4=Moat|title=The impact of climate change on indigenous arabica coffee (Coffea arabica): Predicting future trends and identifying priorities|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=11|doi=10.1371/journal.pone.0047981|year=2012|pages=e47981|pmid=23144840|pmc=3492365|bibcode=2012PLoSO...747981D}}</ref>. Iqlim oʻzgarishi — haroratning koʻtarilishi, uzoq davom etadigan qurgʻoqchilik va ortiqcha yogʻingarchilik — arab kofesining ishlab chiqarishning barqarorligiga tahdid soladi<ref>{{jurnal manbasi|last=van der Vossen|first1=Herbert|first2=Benoît|last2=Bertrand|first3=André|last3=Charrier|year=2015|title=Next generation variety development for sustainable production of arabica coffee (''Coffea arabica'' L.): A review|journal=Euphytica|volume=204|issue=2|page=244|doi=10.1007/s10681-015-1398-z}}</ref>.

Gurme qahvalari faqat yuqori sifatli arabica qahvasining yumshoq navlari boʻlib, dunyodagi eng mashhur arabica kofe loviyalari orasida Yamayka Moviy Togʻi, Kolumbiya Supremo, Tarrazu, [[Kosta-Rika]], [[Gvatemala]] [[Antigua (shahar)|Antigua]] va Efiopiya Sidamosi bor<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=31-iyul 2008-yil |title=Os melhores grãos do mundo |language=portugalcha |work=[[Veja (jurnal)|Revista Veja]] |publisher=[[Editora Abril]] |url=http://veja.abril.com.br/300708/p_140.shtml |url-status=dead |access-date=29-iyul 2008-yil |archive-url=https://web.archive.org/web/20080805215109/http://veja.abril.com.br/300708/p_140.shtml |archive-date=5-avgust 2008-yil}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Fussell |first=Betty |date=5-sentabr 1999-yil |title=The World Before Starbucks |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/1999/09/05/books/the-world-before-starbucks.html |access-date=29-iyul 2008-yil}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Fabricant |first=Florence |date=2-sentabr 1992-yil |title=Americans Wake Up and Smell the Coffee |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/1992/09/02/garden/americans-wake-up-and-smell-the-coffee.html |access-date=29-iyul 2008-yil}}</ref>.{{Keng tasvir|Coffee Plantation.jpg|800px|A ''Coffea arabica'' plantation in São João do Manhuaçu, [[Minas Gerais]], [[Brazil]]|80%}}
[[Fayl:Coffee_Bean_Structure.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Coffee_Bean_Structure.svg/220px-Coffee_Bean_Structure.svg.png|thumb| Kofe rezavorlari va loviyalarining tuzilishi:<br />1: markaz<br />2: loviya ([[endosperm]])

3: kumush teri (testa, [[Epiderma|epidermis]])<br />4: pergament qobiq (korpus, endokarp)<br />5: [[Pektin moddalari|pektin]] qatlami<br />6: pulpa (mezokarp)<br />7: tashqi teri (perikarp, ekzokarp)]]
''Coffea arabica'' ning bir shtammi tabiiy ravishda juda kam kofeinni oʻz ichiga oladi lekin oddiy qahvaga oʻxshash taʼmga ega<ref>{{jurnal manbasi|first1=Maria B.|last=Silvarolla|first2=Paulo|last2=Mazzafera|first3=Luiz C.|last3=Fazuoli|title=Plant biochemistry: A naturally decaffeinated arabica coffee|journal=[[Nature (jurnal)|Nature]]|volume=429|issue=6994|pages=826|year=2004|doi=10.1038/429826a|pmid=15215853|bibcode=2004Natur.429..826S}}</ref>.

== Tahdidlar ==
Garchi u hozirda oʻzining tabiiy hududi boʻylab 13,5 dan 19,5 milliardgacha boʻlgan ulkan yovvoyi populyatsiyasiga ega boʻlsa-da, ''C. arabica'' koʻplab tahdidlar tufayli [[Qizil kitob|IUCN Qizil roʻyxatida]] yoʻqolib ketish xavfi ostidagi tur sanaladi. [[Iqlim o'zgarishi]] Efiopiyadagi yovvoyi ''C. arabica'' oʻsadigan hududlarga yuqori haroratga sezgirligi tufayli katta taʼsir koʻrsatishi mumkin va hisob-kitoblarga koʻra, populyatsiya 50 — 80 % ga kamayishi va hududning 40 — 50 % ga qisqarishi mumkin. 2088-yilga kelib iqlim oʻzgarishi oʻsimlik genomiga ham taʼsir qilishi mumkin. Bundan tashqari, qahvaning asosiy zararkunandasi boʻlgan ''Hypotenemus hampei'' iqlim isishi sababli oʻsimlikka yanada koʻproq zarar yetkaza boshlaydi.

''C. arabicaning'' genetik oʻzgarishdan saqlash uchun Yamanda yovvoyi qahvaning sogʻlom populyatsiyasini saqlashga tayaniladi. Genetik tadqiqotlari shuni koʻrsatdiki, qahva yetishtirish yovvoyi [[Qahva|qahvaning]] genetik yaxlitligiga tahdid soladi, chunki bu holat yovvoyi [[Genotip|genotiplarning]] [[Nav|navlarga]] taʼsir qiladi<ref>{{jurnal manbasi|last=Silvarolla|first1=M. B.|last2=Mazzafera|first2=P.|last3=Fazuoli|first3=L. C.|year=2004|title=Plant biochemistry: A naturally decaffeinated arabica coffee|journal=Nature|volume=429|issue=6994|pages=826|bibcode=2004Natur.429..826S|doi=10.1038/429826a|pmid=15215853}}</ref>. Soʻnggi bir necha asrlarda yetishtirilgan deyarli barcha kofe Yamandan atigi bir hovuch yovvoyi oʻsimliklardan kelib chiqqan va bugungi kunda butun dunyo boʻylab plantatsiyalarda oʻsadigan kofe faqat Yamandagi tabiatda mavjud boʻlgan xilma-xillikning 1 % dan kamrogʻini oʻz ichiga oladi<ref name="Saving Coffee">{{jurnal manbasi|last=Rosner|first1=Hillary|date=2014-yil oktabr|title=Saving Coffee|journal=Scientific American|volume=311|issue=4|pages=68–73|bibcode=2014SciAm.311d..68R|doi=10.1038/scientificamerican1014-68|pmid=25314878}}</ref>.

Iqlim oʻzgarishi, shuningdek, haroratga sezgirlik ''C. arabica'' uchun tahdid boʻlib xizmat qiladi. Baʼzi tadqiqotlar 2050-yilga kelib, qahva yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlarning yarmidan koʻpi unumsiz boʻlishi mumkinligini koʻrsatdi. Yuqori haroratga bardoshli ''Coffea stenophylla'' ''C. arabica'' oʻrnini bosishi mumkin<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=19-aprel 2021-yil |title=Climate change: Future-proofing coffee in a warming world |language=inglizcha |work=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-56804147 |access-date=24-aprel 2021-yil}}</ref>.

== Galereya ==
<gallery widths="190" heights="180">
Fayl:Coffee germination.jpg|Yangi unib chiqqan kofe
Fayl:Starr 070617-7322 Coffea arabica.jpg|''Coffea Arabica'' [[Olinda, Hawaii|Olinda]], [[Maui]] shahri
Fayl:Coffee arabica flower.jpg|Kofe gullari.
Fayl:Coffee arabica cherry.jpg|Yangi kofe mevalari.
Fayl:Open coffee cherry.jpg|Yangi kofe urugʻlari („loviya“).
Fayl:Fermented coffee beans.jpg|Fermentlangan qahva urugʻlari.
Fayl:Green arabica coffee beans.jpg|Qovuqsiz fermentlangan qahva (yashil) urugʻlar.
Fayl:Roasted arabica coffee beans Minca.jpg|Fermentlangan va qovurilgan qahva urugʻlari.
Fayl:Unroasted coffee.jpg|[[Brazil|Braziliyadan]] qovurilmagan („yashil“) qahva (''Coffea arabica'') urugʻlari.
</gallery>

== Yana qarang ==

* [[Maraba|Maraba qahvasi]]

== Manbalar ==
{{manbalar}}

[[Turkum:Uy o‘simliklari]]
[[Turkum:Dorivor oʻsimliklar]]
[[Turkum:Mevali daraxtlar]]
[[Turkum:Qahva]]
[[Turkum:Qahva (turkum)]]
[[Turkum:Sudan florasi]]