Bobur sahifasining manbasini koʻrish

{{Davlat arbobi bilgiqutisi
| ismi                      = Zahiriddin Muhammad Bobur
| asl ismi                  = Zahiriddin Muhammad ibn Umarshayx mirzo
| vafot sanasi              = {{vafot sanasi va yoshi|1530|12|26|1483|2|14}}
| vafot joyi                = [[Agra]]
| tavallud_sanasi           = {{Birth date|1483|2|14}}
| tavallud_joyi             = [[Axsi shaharcha|Axsi]], [[Andijon viloyati]]
| kasbi                     = Shoh, shoir, tarixchi, geograf, davlat arbobi, sarkarda, boburiylar sulolasi asoschisi, shahzoda
| turmush_oʻrtogʻi          = {{plainlist|
* {{Marriage|[[Mohimbegim]]|1506|end=asosiy nikohi}}
* {{Marriage|[[Oysha Sultonbegim]]|1499|1503|end=ajrashgan}}
* {{Marriage|[[Zaynab Sultonbegim]]|1504|1506-07|end=vafot etgan}}
* {{Marriage|[[Masuma Sultonbegim]]|1507|1509|end=vafot etgan}}
* {{Marriage|[[Bibi Muborika]]||1519|end=oxirgi nikoh}}
}}
| onasi                     = [[Qutlugʻ Nigorxonim]]
| tasvir                    = Babur.2.jpg
| otasi                     = [[Umarshayx Mirzo]]
| bolalari                  = {{plainlist|
*[[Faxrinisobegim]]
*[[Humoyun]]
*[[Masuma Sultanbegim (Boburning qizi)|Masuma Sultonbegim]]
*[[Komron Mirzo]]
*[[Askariy Mirzo]]
*[[Hindol Mirzo]]
*[[Gulbadanbegim]]
*[[Gulchehrabegim]]}}
| dini                      = sunniylik<ref>Christine Isom-Verhaaren, ''Allies with the Infidel'', (I.B. Tauris, 2013), p. 58.</ref>
| tanasinfi                 = 
| izoh                      = Boburning ideallashtirilgan portreti, 17-asr boshlari
| lavozim                   = [[Boburiy imperatorlar|Boburiylar imperatori]] ([[Podshoh]])
| hukmdor                   = {{nowrap|20-aprel 1526&nbsp;– 26-dekabr 1530}}
| vorisi                    = [[Humoyun]]
| oʻtmishdoshi              = [[Umarshayx Mirzo]]
}}
'''Bobur''' (taxallusi) toʻliq ismi - '''Zahiriddin Muhammad ibn Umarshayx Mirzo. U''' [[1483-yil]] [[14-fevral]]–[[1530-yil]] [[26-dekabr]]) — oʻzbek mumtoz adabiyotining yirik vakili, [[shoir]], [[tarix]]chi, geograf, davlat arbobi, isteʼdodli [[sarkarda]], [[Boburiylar|boburiylar sulolasi]] asoschisi, [[Temuriylar|temuriy]] shoh boʻlgan. [[Amir Temur]]ning pannevarasi boʻlgan<ref name=":02">"{{PAGENAME}}" ''[[OʻzME]]''. [http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20B%20harfi.pdf B-harfi] Birinchi jil. Toshkent, 2000-yil</ref>. Bobur oʻz davrining buyuk shaxslaridan biri edi. Uning sheʼrlari, ruboiylari oʻz vaqtida va hozir ham sevib oʻqilmoqda. 6 ta xotini boʻlgan. Bibi Muboraka, Mohimbegim, Zaynab Sulton Begim, Oysha Sulton Begim, Maʼsuma Sulton Begim va Soliha Sulton Begim. 
[[Fayl:Zahiriddin Muhammad Bobur.jpg|thumb|'''Zahiriddin Muhammad Bobur''']]

== Hayoti va ijodi ==
Boburning [[ota]]si – [[Umarshayx Mirzo]] [[Fargʻona vodiysi|Fargʻona]] [[viloyat]]i [[hokim]]i, [[ona]]si – [[Qutlugʻ Nigorxonim]] [[Moʻgʻuliston (qadimgi davlat)|Moʻgʻuliston]] [[xon]]i va [[Toshkent tarixi|Toshkent]] hokimi [[Yunusxon]]ning qizi edi. Bobur [[ota]] tomondan [[Amir Temur]]ning uchinchi oʻgʻli [[Mironshoh|Mironshoh Mirzo]] [[nasl]]idan boʻlsa, ona tomonidan [[Tugʻluq Temur|Tugʻluq Temur]]xonning oʻgʻli [[Xizr Xo‘jaxon]] [[nasl]]idan edi uning yettinchi [[avlod]]i edi.

Otasi tomondan:

# Amir Temur koʻragon (1336-1405)
# Mironshoh Mirzo (1366-1408)
# Sulton Muhammad Mirzo (1408-1449)
# Sulton [[Abu Said (Temuriy)|Abu Said]] koʻragon (1424-1469)
# [[Umarshayx Mirzo (temuriy)|Umarshayx Mirzo]] koʻragon (1456-1494)
# Bobur (1483-1530)

Onasi tomondan:

# Tugʻluq Temurxon (1329-1362)
# Xizr Xoʻjaxon (1358-1399)
# [[Muhammadxon]] (? – 1416)
# Sharalixon (taxtga chiqmagan)
# [[Vaysxon|Uvaysxon]] (1418-1425-yillarda)
# [[Yunusxon]] (1468-1487)
# Yunusxonning qizi Qutlugʻ Nigorxonim (1457-1504)
# Bobur (1483-1530)
Boburning onasi oʻqimishli boʻlgan va oqila ayol boʻlib, Boburga hokimiyatni boshqarish ishlarida faol koʻmak bergan, harbiy [[yurish]]larida unga hamrohlik qilgan. Umarshayx Mirzo xonadoni poytaxt [[Andijon (shahar)|Andijon]]ning [[ark]]i ichida yashar edi. [[Hokim]] [[yoz]] oylari [[Sirdaryo]] boʻyida, [[Axsi (shaharcha)|Axsi]]da, yilning qolgan [[Yil fasllari|fasl]]ini Andijonda oʻtkazardi. Boburning yoshligi Andijonda oʻtgan. Bobur barcha temuriy shahzodalar kabi maxsus [[tarbiya]]chilar, yirik fozil-u [[ulamo]]lar ustozligida [[harbiy taʼlim]], [[fiqh]] ilmi, [[arab tili|arab]] va [[fors tili|fors]] tillarini oʻrganadi, koʻplab [[Tarixiy janr|tarixiy]] va adabiy [[asar]]lar mutolaa qiladi, ilm-fanga, [[sheʼriyat]]ga qiziqa boshlaydi. Dovyurakligi va jasurligi uchun u yoshligidan „Bobur“ („[[Arslon|Sher]]“) laqabini oladi.

Bobur otasi yoʻlidan borib, mashhur soʻfiy – [[Xoja Ahror]]ga ixlos qoʻyadi va uning [[tariqat]]<nowiki/>i ruhida voyaga yetadi, umrining oxiriga qadar shu eʼtiqodga sodiq qoladi. Keyinchalik, „[[Boburnoma]]“ asarida Bobur Xoja Ahror ruhi bir necha bor uni muqarrar halokatdan, [[xastalik]] va chorasizlikdan xalos etganini, eng ogʻir sharoitlarda rahnamolik qilganligini taʼkidlaydi. Otasi Axsida bevaqt, 39 yoshida fojiali halok boʻlgach, oilaning katta farzandi, 12 yoshli Bobur [[valiahd]] sifatida taxtga oʻtiradi ([[1494|1494-yil]] iyun).

==  Movarounnahr taxti uchun kurash ==
[[Fayl:Emperor babur.jpg|200px|thumb|Bobur portreti, XVII asr.]]
[[Movarounnahr]] XV asr oxirida oʻzaro nizolashayotgan temuriy [[shahzoda]]<nowiki/>lar yoki mulkdor zodagonlar boshchilik qilib turgan, deyarli mustaqil boʻlib olgan koʻpdan koʻp viloyatlarga parchalanib ketgan edi. Movarounnahr taxti uchun kurash avjga chiqqan, turli siyosiy fitnalar uyushtirilmoqda edi. Buning ustiga Umarshayx Mirzoga tobe bir necha bek va hokimlar yosh hukmdorga (Boburga) boʻysunishdan bosh tortadilar. Ularning ayrimlari Boburning ukalarini yoqlasa, baʼzilari [[mustaqillik]] daʼvosini qiladi, yana boshqa birlari Boburga raqib, boshqalari amaki, togʻalariga qoʻshilib, uni jismonan yoʻqotish payiga tushadi. Oʻz amakisi va togʻasi boʻlmish [[Sulton Ahmad Mirzo]] bilan [[Sulton Mahmudxon]] xurujlarini daf qilgan Bobur hukmronligining dastlabki 2—3-yilida mavqeini mustahkamlash, bek va amaldorlar bilan oʻzaro munosabatni yaxshilash, qoʻshinni tartibga keltirish, davlat ishlarida intizom oʻrnatish kabi muhim chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Boburning dastlabki siyosiy maqsadi [[Amir Temur]] davlatining poytaxti, strategik va geografik jihatdan muhim boʻlgan [[Samarqand]]ni egallash va Movarounnahrda markazlashgan kuchli davlatni saqlash, mustahkamlash hamda Amir Temur saltanatini qayta tiklashdan iborat edi.

== Boburning Andijonni qayta egallashi ==
[[Fayl:Baburnama.jpg|thumb|sol|200px|Boburning taxtga chiqishi, 1495-yil]]
Bu paytda, qisqa muddat ichida [[Samarqand]] taxtiga uchinchi hukmdor kelgan edi. [[Sulton Ahmad Mirzo]] [[vafot]]<nowiki/>i ([[1494|1494-yil]] [[iyul]]) dan keyin taxtga oʻtirgan [[Sulton Mahmud Mirzo]] Samarqandda davlatni 5-6 oydan ortiq idora etmadi — qisqa muddatli [[kasallik]]<nowiki/>dan soʻng 43 yoshida vafot etdi. Uning oʻrniga [[Buxoro tarixi|Buxoro]]<nowiki/>da hokim boʻlgan oʻgʻli [[Boysungʻur Mirzo|Boysungʻur]] oʻtiradi. 1495—1496-yillarda Bobur Samarqandga ikki marta muvaffaqiyatsiz yurish qiladi. [[1497|1497-yil]] [[kuz]]<nowiki/>ida u Samarqand atrofidagi bir qancha joylarni va 7 oylik qamaldan soʻng Samarqandni egallaydi, [[Boysungʻur]] [[Qunduz]]ga qochadi. [[Shahar]] [[qamal]] tufayli nihoyatda ogʻir kunlarni boshidan kechirmoqda edi. Hatto ekkulik [[don]] ham topish mushkul edi. Bobur [[qoʻshin]]<nowiki/>ni taʼminlashda katta qiyinchiliklarga duch keldi. [[Navkar]]<nowiki/>laridan ayrimlari [[Andijon]] va Axsi tomon qochib ketadilar. Buning ustiga Andijonda qolgan ayrim beklar Boburdan yuz oʻgirib, uning ukasi [[Jahongir Mirzo]] tarafiga oʻtadilar. Andijondan koʻngli notinch boʻlgan va iqtisodiy qiyinchiliklarga uchragan, ayni zamonda ogʻir xastalikni boshidan kechirgan Bobur Samarqandni yuz kun idora etgandan soʻng, uni tark etishga qaror qiladi, ammo [[Xoʻjand]]ga yetganda Andijon ham qoʻldan ketib, [[Muxolifat|muxolif]]<nowiki/>lar ixtiyoriga oʻtganini eshitadi. Boburning [[Toshkent]] hokimi, togʻasi [[Mahmudxon]] koʻmagida Andijonni qayta egallashga urinishi natija bermaydi. Bu muvaffaqiyatsizlik Bobur qoʻshiniga salbiy taʼsir etib, koʻpchilik [[bek]], navkarlar (700—800 kishi) Boburni tark etadi. Oʻziga sodiq kishilar (200—300) bilan qolgan Bobur maʼlum muddat Xoʻjandda turgach, Toshkentga — Mahmudxon huzuriga kelib, Andijonni qaytarib olish [[reja]]<nowiki/>sini tuza boshlaydi. Maʼlum muddat oʻtgach, Bobur Xoʻjandga qaytadi, koʻp oʻtmay, [[Margʻilon]]ni qoʻlga kiritadi hamda Andijonni egallash tadbirlarini koʻradi. Nihoyat, 2 yildan soʻng ([[1498|1498-yil]] [[iyun]]) uni qayta qoʻlga kiritadi. Bobur ukasi Jahongir Mirzo bilan [[sulh]] tuzib, uning ixtiyorida „Xoʻjand suvining Axsi tarafi viloyatlarini…“ qoldiradi, Andijon tarafi viloyatlarini oʻz tasarrufiga oladi.

== Samarqandni bosib olish uchun qilingan harakatlar ==
[[Fayl: Delhi-National Museum-Babur at Samarkand-20131006.jpg|thumb||right|200px|Bobur Samarqandda]]

Temuriylarning oʻzaro urushlari kuchaygan kezlarda [[Shayboniyxon]] [[Movarounnahr]]ni istilo qilishga kirishadi. U [[1499-yil]] [[Jizzax]] va [[Samarqand]] orqali [[Qarshi]] va [[Shahrisabz]]gacha bosib boradi, katta [[oʻlja]] bilan [[Dashti Qipchoq]]qa qaytadi. Oradan koʻp oʻtmay, katta kuch bilan [[Movarounnahr]]ga qaytgan [[Shayboniyxon]] [[Buxoro]] va [[Qorakoʻl]]ni egallaydi ([[1499-yil]]), [[Sulton Ali Mirzo]] kaltabinlik bilan [[Samarqand]]ni [[Shayboniyxon]]ga jangsiz topshiradi ([[1500-yil]]), biroq shahar [[aholi]]<nowiki/>si va zodagonlarining maʼlum qismi temuriylar hukmdorligini tiklash tarafdori edi. Ular [[Fargʻona]] hokimi Boburga [[maktub]] yoʻllab, Samarqandni ishgʻol qilishga daʼvat etganlar. Bobur [[1500-yil]] kech kuzida oʻz qoʻshini (240 kishi) bilan Samarqandga yetib kelgach, aholi unga peshvoz chiqib, shahar [[darvoza]]<nowiki/>larini ochib beradi. Shayboniyxonning shahar himoyasi uchun qoldirgan 600 nafar [[askar]]<nowiki/>i qirib tashlanadi. Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Qisqa vaqt ichida Samarqandning barcha tumanlari, [[Qarshi]] va [[Gʻuzor]] shaharlarida Bobur hokimligi eʼtirof etiladi, ammo shaharda [[oziq-ovqat]] [[zaxira]]<nowiki/>lari tugab, ocharchilik boshlangan edi. Bundan xabar topgan Shayboniyxon katta kuch toʻplab, yana Samarqandga yurish boshlaydi. [[1501|1501-yil]] [[aprel]]da [[Zarafshon]] boʻyidagi [[Saripul]] qishlogʻi yaqinida boʻlgan jangda Bobur qoʻshinlari yengiladi. Bobur Samarqandga chekinadi. Shahar yana qamal qilinib, u toʻrt oy davom etadi. Qamalda qolgan shahar aholisining ochlikdan tinkasi quriydi, Bobur [[1501-yil]]ning 2-yarmida noilojlikdan Samarqandni tark etib, Toshkentga, Mahmudxon huzuriga yoʻl oladi.

== Temuriy, Boburiy va Shayboniy sulolari ==
Shayboniyxonning bobosi [[Abulxayrxon (Oʻzbek ulusi)|Abulxayrxon]] [[1451|1451-yil]]da Temuriylar davlatida Boburning bobosi Abu Saidning hokimiyat tepasiga kelishiga yordam bergan. Shu bilan birga, Abulxayrxonning qizi [[Xonzoda begim (maʼnolari)|Xonzoda]] Abu Saidga turmushga chiqqan. Uning qizidan [[nabira]]si Temuriylar oilasining Samarqanddagi [[Goʻri Amir|Goʻri Amir maqbarasi]]da dafn etilgan<ref>Lebedeva T. I., O neissledovannykh pogrebeniyakh Guri Amir //Arkheologiya, istoriya i kul’tura Sredney Azii. Tashkent, 2002, s.68</ref>.

Oʻzbek xoni [[Abulxayrxon]] [[1450|1450-yil]]da [[Ulugʻbek]]ning qizi [[Robiya Sulton begim|Robiya sulton begim]]ga ([[1485|1485-yil]] vafot etgan) uylangan. Ularning [[nikoh]]idan [[Suyunchxoʻjaxon]], [[Koʻchkunchixon]] va Oq Burun sultonlar tugʻilgan. Suyunchxoʻjaxon va Koʻchkunchixonlar [[shayboniylar]] orasida katta nufuzga ega boʻlib [[Turkiston]], [[Toshkent]] va [[Movarounnahr]]ni idora etganlar. Koʻchkunchixon Muhammad Shayboniyxon vafotidan keyin Shayboniylar davlatini boshqargan<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>.

Shayboniyxon Boburning amakivachchasi, Mahmudxonning qizi – [[Oysha Sulton]] xonimga uylangan, u Mugʻul xonim nomi bilan tanilgan va xon umrining oxirigacha uning hurmatli rafiqasi boʻlgan. Boburning yana bir amakivachchasi, Qutluk Xonim, shayboniyzoda [[Jonibek sulton|Jonibek Sulton]] bilan turmush qurgan<ref name="ReferenceA">Khafiz-i Tanysh Bukhari. Sharaf -name-yi shakhi (Kniga shakhskoy slavy). Nauka. 1983</ref>.

[[1519|1519-yil]]da Bobur sheʼriy toʻplamining [[qoʻlyozma]]sini Samarqandga Koʻchkunjixonning oʻgʻli, shoir [[Poʻlat Sulton]] Shayboniyga yuboradi<ref>The Baburnama in English. Vol.2. London, 1922, p.799</ref>.

1520-yillarda Bobur shayboniylar bilan yaxshi munosabatlarni oʻrnatdi. Boburning oʻzi taʼkidlaganidek, 1526–1527-yillarda [[Hindiston]]<nowiki/>ni bosib olish paytida oʻzbek sarkardalari – sultonlar: [[Qosim Husayn Sulton]], [[Bihub Sulton]], [[Tang Atmish Sulton]], shuningdek, [[Gʻozipurdan Mahmudxon Nuxani]], Baba Kashka, Tulmish Oʻzbek, Qurbon Chaxri uning tarafida jang qilishgan.

1528-yilda Shayboniylar Boburga elchilarni yuborib, uni Hindistondagi gʻalabasi bilan tabriklaydilar<ref>Mansura Haider, Relations of Abdullah Khan Uzbeg with Akbar // Cahiers du Monde russe et soviétique, Vol. 23, No. 3/4 (Jul. – Dec., 1982), p. 313</ref>.

== Movarounnahrni tark etishi ==
Bobur Temuriylar saltanatini himoya qilish va uni saqlab qolish uchun astoydil harakat qilib, Shayboniyxonga qarshi bir necha yil davomida muttasil kurash olib borsa-da, ammo mamlakatda hukm surgan ogʻir iqtisodiy tanglik va siyosiy parokandalik sharoitida maqsadiga erisha olmaydi. [[1503|1503-yil]] Toshkent xoni Mahmudxon, Bobur va [[qalmoqlar]]ning birlashgan qoʻshini Shayboniyxon tomonidan [[Sirdaryo (daryo)|Sirdaryo]] boʻyida tormor qilinadi. Bobur Samarqand taxti uchun kurashayotgan paytda Andijonni Sulton [[Ahmad Tanbal]] egallab oladi. 1501–1504-yillarda Bobur Fargʻona mulkini qaytarib olish uchun Sulton Ahmad Tanbal, Jahongir mirzolarga qarshi olib borgan kurashi muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Temuriylarning toʻxtovsiz janglari va ogʻir [[soliq]]laridan toliqqan xalq Boburni qoʻllamadi va u Movarounnahrni tark etishga (1504-yil iyun) majbur bo‘ladi.

== Kobulni egallashi ==
[[Fayl:Coin of Babur, as ruler of Kabul.jpg|thumb|right|Bobur tomonidan Kobulda zarb qilingan tanga, 1507—1508]]
[[Fayl:Early matchlocks.jpg|thumb|right|150px|Bobur jangchilari,1520-yillar]]
Bobur 200-300 kishilik navkari bilan [[Hisor tizmasi|Hisor]] [[togʻlar]]i orqali [[Afgʻoniston]]ga oʻtadi va u yerdagi ichki nizolardan foydalanib [[Gʻazni]] va Kobulni egallaydi. Bobur Kobulni egallagach, mustaqil davlat tuzishga jadal kirishadi, qoʻshinni tartibga keltiradi, qattiq ichki intizom oʻrnatadi. Kobulga, umuman Afgʻonistonga Bobur oʻz yurti kabi qaradi, qurilish, obodonlashtirish, kasbu hunar va qishloq xoʻjaligini rivojlantirish ishlarini boshlab yuboradi. „[[Bogʻi Shaxroro]]“, „[[Bogʻi Jahonoro]]“, „[[Oʻrtabogʻ]]“, „[[Bogʻi vafo]]“ va „[[Bogʻi Bobur]]“ kabi oromgohlar tashkil etdi. Shahar ichidagi [[Bolo Hisor]] [[qalʼa]]sini oʻz qarorgohiga aylantirib, uni qayta taʼmirlatdi, yangi imoratlar qurdirdi va oilasi bilan shu qalʼada yashadi. Uning [[Humoyun]], [[Gulbadanbegim]], [[Komron]] va [[Hindol]] ismli farzandlari shu yerda tugʻiladi. 1506-yil bahorda vafot etgan [[Qutlugʻ Nigorxonim]] [[Mirzo Ulugʻbek]] shu yerda bunyod ettirgan „[[Bogʻi Navroʻziy]]“ga dafn etiladi.

Bobur Afgʻonistonda bir fotih sifatida emas, balki shu yurt, el obodonligi va ravnaqi uchun jon kuydirgan tadbirli hukmron sifatida qizgʻin faoliyat koʻrsatdi. Uning manfaatlari yoʻlida odilona va oqilona ish tutdi. Afgʻonistondagi amaliy faoliyatiga koʻra, Bobur butun Xuroson va Movarounnahrda qudratli davlat boshligʻi va muzaffar sarkarda sifatida katta obroʻ orttira bordi, mintaqadagi siyosiy hayot eʼtiborli oʻringa koʻtarildi. Shayboniylarning tobora kuchayib borayotgan yurishiga qarshi birgalikda chora koʻrish masalasida Sulton Husayn Boyqaro barcha temuriy hukmdorlar qatorida Boburni ham maslahat yigʻiniga maxsus taklif etishi ana shunday yuksak nufuzni koʻrsatuvchi dalildir. Bobur shu taklif boʻyicha Hirotga otlanadi. Husayn Boyqaroning toʻsatdan vafot etishiga (1506-yil) qaramay, u Hirotga boradi va temuriy hukmdorlar bilan uchrashib muzokaralar oʻtkazadi. Temuriy hukmdorlarning birlashib Shayboniyxon qoʻshinlariga toʻsiq qoʻyish rejalari amalga oshmaydi va tez orada birin-ketin magʻlubiyatga uchrab, saltanatni batamom qoʻldan chiqaradilar.

[[1507|1507-yil]] boshlarida Bobur Hindistonga yurish boshlaydi, ammo bu urinishi muvaffaqiyatsiz tugab, yana poytaxt Kobulga qaytadi.

Bobur Movarounnahr va Xurosondagi siyosiy vaziyat va urush harakatlarini kuzatib boradi, oʻz qoʻshinlarini doimo shay tutadi. Shayboniyxon Xurosonning yirik markazlarini qoʻlga kiritgach, [[Eron tarixi|Eron]]<nowiki/>ni zabt etish uchun yurish boshlaydi, ammo [[Eron]] shohi [[Ismoil Safaviy]] bilan qattiq toʻqnashuvda ([[1510-yil]]) yengiladi, oʻzi ham [[Marv]]da halok boʻladi. Shoh Ismoil Xuroson va Movarounnahrga qoʻshin kiritib shayboniylarga ketma-ket zarar yetkaza boshlaydi. Bobur shoh Ismoil bilan harbiy-siyosiy [[ittifoq]] tuzib, [[1511|1511-yil]] [[bahor]]ida [[Hisor]]ni, yozida [[Buxoro]]ni, [[oktabr]] boshida esa [[Samarqand]]ni yana qoʻlga kiritadi. Boburning [[Shialik|shia]] yoinaldshiagi eroniylar raʼyi bilan ish tutishi aholida norozilik tugʻdiradi. [[1512|1512-yil]] [[28-aprel]]da [[Koʻli malik]] jangida [[Ubaydulla Sulton]] boshliq shayboniylardan yengilgan Bobur [[Hisor]] tomon ketadi. 1512-yil kuzida Bobur [[Shoh Ismoil Safaviy|shoh Ismoil]] yuborgan [[Najmi soniy|Najmi Soniy]] laqabli lashkarboshi bilan [[Balx]]da uchrashib, [[Amudaryo]]dan kechib oʻtib, avval [[Huzar]] ([[Gʻuzor]]) qalʼasini oladi, soʻng [[Qarshi]]ga yurish qiladi, shahar uzoq muddatli qamaldan soʻng taslim boʻladi, shahar himoyachilari qattiq jazolanadi. 1512-yil [[24-noyabr]]da [[Gʻijduvon jangi]]da Bobur shayboniylardan yana yengilib, [[Kobul]]ga qaytishga majbur boʻladi. Bobur Movarounnahrni egallash ilinjidan uzil-kesil umidini uzadi va butun eʼtiborini Hindistonga qaratadi.

== Hindistonni egallashi ==
[[Fayl:Babur visiting the Urvah valley in Gwalior 1.jpg|thumb|upright|Bobur Hindistonda, 1527-yil.]]
[[1519|1519-yil]] bahoriga kelib Bobur Hindistonni zabt etish rejalarini amalga oshirishga kirishadi va keyingi 5-6 yil davomida bir necha yurishlar uyushtiradi.
[[Fayl:Ḥamzah Sulṭān, Mahdī Sulṭan and Mamāq Sulṭān pay homage to Babur.jpg|thumb|right|170px|Oʻzbek sultonlari Hamza sulton, Mahdi sulton, Mamaq sulton Bobur qabulida]]

Nihoyat, 1525-yilda Bobur 12 ming qoʻshin bilan Hindistonga yurish boshladi .[[1526|1526-yil]] aprelda [[Panipat janglari|Panipat]]da asosiy raqibi, [[Dehli sultonligi|Dehli sulton]]i [[Ibrohim Loʻdiy]]ning yuz ming kishilik qoʻshinini 12 minglik askari bilan tor-mor qiladi hamda [[Dehli]]ni egallaydi.

Oradan koʻp oʻtmay, ikkinchi yirik hind sarkardasi [[Rano Sango]] ustidan ham zafar qozonib, Shimoliy Hindistonning [[Bengaliya]]gacha boʻlgan qismini oʻziga boʻysundiradi.

[[Agra]]ni oʻziga poytaxt sifatida tanlagan Bobur katta qurilish va obodonchilik ishlarini boshlab yuboradi. Shu tariqa Bobur Hindistonda uch yarim asrga yaqin hukm surgan qudratli [[boburiylar]] [[sulola]]siga asos soladi.

== Hindiston ravnaqi uchun qoʼshgan hissasi ==
Bobur Hindistonda ham, xuddi [[Afgʻoniston]]da boʻlganidek, koʻplab ijtimoiy xayrli ishlarni amalga oshirdi, mamlakat taraqqiyotiga jiddiy taʼsir koʻrsatdi. Tarqoqlik va parokandalikka, oʻzaro ichki nizo, qirgʻinlarga barham berib, viloyatlarni birlashtirdi, markazlashgan davlatni mustahkamlash va yurtni obodonlashtirishga, ilmu hunar va [[dehqonchilik]]ni rivojlantirishga katta eʼtibor qaratdi. Qurilish ishlariga boshchilik qildi.U turli [[g'azal]]lar muallifi sanaladi.

== Shoir sifatida ijodiy faoliyatining boshlanishi ==
Boburning oʻz guvohligiga koʻra, shoir sifatida ijodiy faoliyati [[Samarqand]]ni ikkinchi marta egallagan vaqtda boshlangan; „Ul fursatlarda birorikkirar bayt aytur edim“, deb yozadi u. Bobur Samarqanddaligining ilk oylarida [[Alisher Navoiy]] tashabbusi bilan ular oʻrtasida yozishma boshlanadi. Bobur atrofida ijodkorlar toʻplana boshlashi ham shu yillarga toʻgʻri keladi. Jumladan, [[Binoiy]], [[Abulbaraka]] va Bobur oʻrtasidagi [[ruboiy]] [[mushoira]]<nowiki/>si Samarqanddagi qizgʻin adabiy hayotdan darak beradi. Umuman, davlat arbobi va koʻp vaqti jangu jadallarda oʻtgan sarkarda sifatida ijtimoiy faoliyatining eng qizgʻin davrida ham, shaxsiy hayoti va davlati nihoyatda murakkab va xatarli sharoitda qolgan chogʻlarida ham Bobur ijodiy ishga vaqt topa bilgan, ilm, [[sanʼat]] va [[ijod]] ahlini oʻz atrofiga toʻplab, homiylik qilgan, ularni ragʻbatlantirgan.

[[Adabiyot]] va [[tarix]], [[musiqa]] va sanʼatdan yaxshi xabardor boʻlgan, diniy [[taʼlimot]]<nowiki/>ga chin ixlos qoʻygan Bobur har doim olim-u fozillar davrasida boʻldi, xususan, ijod ahliga, [[kasb]]-u hunar sohiblariga samimiy ehtirom koʻrgazib homiylik qildi, ularni moddiy va maʼnaviy ragʻbatlantirib turdi. Ijod va sanʼat ahliga bunday mehrli munosabat aslo bejiz boʻlmagan. Bobur tabiatan ijodkor edi. Yigitlik yillaridan boshlab to umrining oxirigacha samarali ijodiy ish bilan shugʻullandi, har qanday sharoit va vaziyatlarda ham ijoddan toʻxtamadi, natijada, har jihatdan muhim boy ilmiy va adabiy meros qoldirdi.

== Ijodi ==
Bobur 18-19 yoshlarida ruboiy va [[gʻazal]]lar yoza boshlagan. Uning „[[Topmadim]]“ [[radif]]li gʻazali va „[[Yod etmas emish kishini gʻurbatda kishi]]“ [[misra]]si bilan boshlanuvchi ruboiysi oʻsha yillardagi hayoti bilan bogʻliq.

Boburning ulkan sanʼatkorligi shundaki, shaxsiy kechinmalarini jiddiy umumlashma darajasiga koʻtara oladi va natijada asarlarida olgʻa surilgan gʻoyalar umuminsoniy [[qadriyat]]lar darajasiga koʻtariladi. Bobur ijodida, xususan, [[sheʼriyat]]ida kindik qoni toʻkilgan ona yurtini dildildan qoʻmsash, uning tuprogʻiga talpinish, gʻariblik azoblaridan oʻtli hasrat, yor-u diyor sogʻinchi va visol ilinji, takdir zarbalari va turmush uqubatlari, zamona nosoʻzliklaridan nola badiiy tahlil etiladi.

Bobur ijodida ishq-muhabbat, sevgi-sadoqat, visol va hijron mavzusi ham salmoqli oʻrin tutadi. Uning gʻazal va ruboiylarida, tuyuq va masnaviylarida maʼshuqaning maftunkor goʻzalligi, beqiyos husn-u latofati, sharqona odob-u axloqi, noz-u karashmasi yengil va oʻynoqi, musiqiy va ravon misralarda katta mahorat bilan tarannum etiladi.

Boburning uz sheʼriy asarlarini toʻplab, devon holiga keltirgan sanani koʻrsatuvchi aniq tarixiy maʼlumotlar maʼlum emas. Ammo „[[Boburnoma]]“ning 1518—1519-yillar voqealari bayoniga bagʻishlangan faslida Bobur [[devon]]ini [[Kobul]]dan [[Samarqand]]ga yuborganligi toʻgʻrisida soʻz boradi. Demak, shu yillarda uning devoniga tartib berilgan va mazkur devon [[Movarounnahr]]da ham tarqalgan.

Hozirda uning 119 gʻazali, bir masnu sheʼri, 209 ruboiysi, 10 dan ortiq [[tuyuq]] va [[Qitʼa (lirik janr)|qitʼa]]lari, 50 dan ortiq [[muammo]] va 60 dan ziyod [[fard]]lari aniqlangan. Devoni tarkibida umumiy hajmi 270 [[bayt]]dan iborat 8 [[masnaviy]] ham oʻrin olgan.

== „Mubayyin“ asari ==
[[1521|1521-yil]] Hindistonga yurishlari davrida Bobur „[[Mubayyin]]“ asarini yaratdi. Masnaviy tarzida yozilgan, islom huquqshunosligi va [[shariat]] [[aqida]]lariga bagʻishlangan bu asarda Movarounnahr va Hindistonga oid oʻsha davr ijtimoiy-iqtisodiy hayoti boʻyicha qiziqarli maʼlumotlar ham jamlangan. Valiahd [[Humoyun]] va [[Komron]] Mirzolarga dasturul-amal sifatida moʻljallangan „Mubayyin“da, ayni zamonda, [[namoz]], [[zakot]] va [[haj]] ziyorati toʻgʻrisida ham sharʼiy [[mezonlar]] bayon qilingan. Shu yillarda Bobur Sharq sheʼriyatining asosiy masalalaridan biri [[aruz vazni]], uning nazariyasi va amaliyotiga oid ilmiy risolasini yakunlaydi. Bobur nomini dunyoga mashhur qilgan shoh asari „[[Boburnoma]]“ ustidagi ijodiy ishini 1518—1519-yillarda boshlagan.

Boburning yuqorida keltirilgan asarlaridan tashqari, „[[Xatti Boburiy]]“, shuningdek musiqa sanʼati va harb ishlariga maxsus bagʻishlangan qator risolalari ham boʻlgan, ammo keyingi ikki asar matni hanuz topilgan emas. „[[Xatti boburiy|Xatti Boburiy]]“da muallif [[arab alifbosi]]ni tahrir etib, yozuvni soddalashtirish va osonlashtirish maqsadida uni turkiy til va talaffuz mezonlariga moslashtirgan.

== Boburning zaharlanishi ==
[[Fayl: Kabul Babur tomb.jpg|thumb|right|200px|Bobur qabri, Kobul]]
[[1526|1526-yil]] [[21-dekabr]]da Boburga qarshi [[suiqasd]] uyushtiriladi. Mahv etilgan [[Ibrohim Loʼdiy]]ning onasi oshpazlar bilan til biriktirib, uning ovqatiga zahar qoʻshtiradi. Shuning asoratimi yoki koʻp yillik mashaqqatli va qoʼnimsiz hayot taʼsirimi, har holda keyingi yillarda Bobur tez-tez kasalga chalinib turadi.

1527-yil oktabrida Bobur yana xastalikka uchragach, umrining oxirlab qolganini his etadi. Shunda Bobur oʻzi eʼtiqod qoʻygan [[Xoja Ahror Valiy]] ruhidan najot tilab, ixlos bilan uning nasrda bitilgan „[[Volidiya]]“ asarini sheʼriy [[tarjima]] qiladi. Boburning mohir tarjimon sifatidagi qobiliyati namoyon boʻlgan 243 baytli bu asar katta ijodiy ilhom bilan juda qisqa muddatda yakunlangan. Boburning oʻz eʼtiroficha, tarjima tugashi hamonoq batamom sogʻayib ketgan. Bu yillarda u „Boburnoma“ fasllari ustida ishlashni davom ettirdi, yangi-yangi gʻazal-ruboiylar yaratdi, oʻz iborasi bilan aytganda, „Hindistongʻa kelgali aytqon ashʼorni“ tartibga solib, shuningdek, „Volidiya“ tarjimasini, „Xatti Boburiy“ bilan bitilgan namuna va qitʼalarni Movarounnahr va [[Afgʻoniston]]ga, Xumoyun, [[Xoja Kalon]], [[Hindol]] va boshqalarga yuboradi. Humoyun Mirzoga atalgan ijtimoiy-axloqiy masalalarni tahlil etuvchi mashhur maktubi ham Bobur ijodiy faoliyatining yorqin qirralaridan biri boʻlgan.

Bir necha muddat oldin podsholikni Humoyunga topshirgan Bobur 47 yoshida oʻzi asos solgan saltanat poytaxti [[Agra]]da vafot etdi va oʻsha yerda dafn etildi, keyinchalik (1539-yil), vasiyatiga muvofiq xoki Kobulga keltirilib, oʻzi bunyod ettirgan „[[Bogʻi Bobur]]“ga qoʻyildi.

== Bobur farzandlari ==
[[Fayl:Babur and Humayun.jpg|upright|Bobur oʻgʻli [[Humoyun]] bilan|thumb]]
Boburning qizi [[Gulbadan Begim]] (1522, Kobul −1603, Dehli) Markaziy Osiyodan oʻrta asrlarda etishib chiqqan yagona ayol-tarixchi.

Boshqa farzandlari: Fahrinisobegim (1502—1502), [[Humoyun]] (1508—1556), Mehr Jahonbegim, Ishan ad-Davlatbegim, Barbul Mirzo (1518—1521), Faruk Mirzo (1526—1527), Gul Bargbegim, Masuma Sultonbegim, Kamron Mirzo (1509—1557), Gul Izarbegim, Muhammad Askari Mirzo (1517—1554), Sulton Ahmad Mirzo (1517—1525), Shohruh Mirzo (1522—1527), Gul Rangbegim (1511/1515 – 1534-yildan keyin), Gulchehrabegim (1515/1517—1557), Abu Nosir Muhammad Hindol Mirzo (1519—1551), Alur Mirzo (1524—1529).

== Mustaqillik yillarida Bobur yodi ==
[[Fayl:Babur bust, Zahiriddin Muhammad Bobur Secondary School.JPG|thumb|Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi oʻrta maktab]]
Bobur [[Oʻzbekiston]] mustaqillikka erishgandan soʻng oʻz yurtida haqiqiy qadr-qimmat topdi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga koʻra 1993-yilda Bobur tavalludining 510 yilligi tantanali nishonlandi. [[Andijon]] shahrida Bobur nomida teatr, kutubxona, milliy bogʻ („Bogʻi Bobur“) bor. Bobur milliy bogʻi majmuasida „[[Bobur va jahon madaniyati]]“ muzeyi, shoirning ramziy qabr maqbarasi bunyod etilgan. Shahar markazida (muallifi Ravshan Mirtojiyev) va Bobur bogʻidagi yodgorlik majmuida (muallifi Qodirjon Salohiddinov) shoirga haykal oʻrnatildi. Andijondagi markaziy koʻchalardan biriga, shuningdek Toshkentdagi istirohat bogʻi va koʻchaga, Andijon viloyati, [[Xonobod]] shahridagi istirohat bogʻiga Bobur nomi berildi. [[Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi]]ning Bobur nomidagi medali taʼsis etildi. Sharqshunos olim [[Ubaydulla Karimov]] bu medalning birinchi sovrindori boʻldi.

== Bobur ijodini oʼrganish ==
Bobur ijodini oʻrganish 1958-yil yoʻlga qoyilgan. Bu yili Toshkentda katta ilmiy anjuman tashkil qilingan. Sharof Rashidov Bobur ijodini oʻrganish uchun alohida eʼtibor qilgan. Bobur asarlari nashr qilingan<ref>Bobur. Tanlangan asarlar. T.: 1958;
Bobur. Asarlar. Uch jildlik.-T.: Fan, 1965-66; Bobur. Boburnoma. -T.: 1960, 1989; Bobur. Muxtasar. Toshkent, 1971</ref> va [[Hamid Sulaymonov]] Bobur [[Miniatyura|miniatyura]]larining nusxalarini xorijdan olib kelib nashr qilgan.

Sharqshunos [[Sabohat Azimjonova]] Bobur xayoti va tarixi toʻgrisida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan va fundamental monografiy nashr qilgan.

Bobur nafaqat buyuk sarkarda, shoh balki buyuk shoir boʻlgan. Bobur haqida oʻzbek xalq yozuvchisi [[Pirimqul Qodirov]] „[[Yulduzli tunlar]]“asarini yozgan. Bu asar aynan Boburning yoshligidan to vafot etgunga qadar voqealarini oʻz ichiga qamrab oladi.

Andijonlik tabiatshunos olim [[Zokirjon Mashrabov]] rahbarlik qiladigan Xalqaro Bobur jamgʻarmasi (23-dekabr 1993-yil) Bobur ijodini oʻrganishda katta ishlarni amalga oshirgan. Jamgʻarmaning ilmiy ekspeditsiyasi 10 dan ortiq Sharq mamlakatlari boʻylab avtomobilda ilmiy safarlar uyushtirib, 200 ming km dan ortiq masofani bosib oʻtdi, Bobur va boburiylar qadamjolari, ularning ilmiy merosiga oid yangi maʼlumotlar toʻplab, ularni ilmiy isteʼmolga kiritdi. Mazkur maʼlumotlar asosida 10 dan ziyod ilmiy, hujjatli, badiiy asarlar (Z. Mashrabov, S. Shokarimov: „[[Asrlarni boʻylagan Bobur]]“; S. Jalilov: „[[Boburning Fargʻona davlati]]“, „Bobur va Andijon“; Qamchibek Kenja: „Hind sorigʻa“; X. Sultonov: „Boburning tushlari“, „Boburiynoma“; R. Shamsuddinov: „Boburiylar izidan“, „Boburiylar sulolasi“; T. Nizom: „Uch soʻz“), 10 ga yaqin hujjatli, videofilmlar (F. Rasulov: „Bobur izidan“, „Muqaddas qadamjolar“; T. Roʻziyev: „Bobur salomi“, „Bobur nomidagi Xalqaro ilmiy ekspeditsiya“; T. Hamidov: „Iftixor“) yaratildi. Jamgʻarmaning Lohur (Pokiston), Haydarobod (Hindiston), Abu Dabi (Birlashgan Arab Amirliklari), Moskva (RF), Oʻsh (Qirgʻiziston), Toshkent, Namangan (Oʻzbekiston) shaharlarida boʻlimlari mavjud. 1998-yil Jamgʻarmaning boburshunoslik sohasidagi xalqaro mukofotlari ilk marta Pirimqul Qodirov, Sabohat Azimjonova, Gʻaybulloh as-Salom, Neʼmatilla Otajonov, Xayriddin Sultonov, Eyje Mano (Yaponiya), Muhammadali Abduqunduzov, Maqsud Yunusov, Shafiqa Yorqin (Afgʻoniston), Maʼmurjon Toʻxtasinov, Ravshan Mirtojiyev, Majid Tursunov, Rahmonjon Azimov, Muhammadjon Mirzayevga berilgan.

== Nashr qilingan asarlari ==
* Bobur. Tanlangan asarlar. -T.: 1958;
* Bobur. Asarlar. Uch jildlik.-T.: Fan, 1965-66;
* Bobur. Boburnoma. -T.: 1960, 1989;
* Bobur. Muxtasar. Toshkent, 1971;
* Babur. Traktat ob aruze (rodg. I.Steblevoy). — M.:1972;
* Bobur. Devon. -T.: Fan. 1994; 6. Bobur. Mubayyin. — T.: 2001.

== Adabiyot ==
* [[Boburnoma]], T., 1989; Baburname (2izdaniye, dorabotannoye), T., 1993; Kitobssalot, T., 1993; Kitobzzakot, T., 1993; Kitoblhaj, T., 1993; Devon, T., 1994; Mahrami asror topmadim, T., 1995.
* Abdulahad Muhammadjonov, Abdurashid Abdugafurov, [[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
* Azimjonova S, Zahiriddin Muhammad Bobur, Maqolalar toʻplami, T., 1995; Axmedov Bobur, Istorikogeograficheskaya literatura Sredney Azii XVI—XVIII vv. (Pismennie pamyatniki), T., 1985; Samoylovich A., Sobraniye stixotvoreniy imperatora Babura, Petrograd, 1917; Stebleva I. V., Semantika gazeley Babura, M., 1982; Yoqubov H., Zahiriddin Muhammad Bobur, T., 1949;Hasanxoja Nisoriy, Muzakkiri ahbob, T., 1993; Hasanov S, Boburning Aruz risolasi, T., 1981; Mashrabov Z., Shokarimov S, Asrlarni boʻylagan Bobur, T., 1997; Vohidov R., Biz bilgan va bilmagan Bobur, T., 2000.
* X.Yoqubov. Bobir. -T.:1941;
* V.Zohidov. Bobirning faoliyati va ilmiy-adabiy merosi haqida. Kitobda: Bobir. Bobirnoma. -T.:1960;
* Azimdjanova S. Indiyskiy divan Babura. T.: Fan, 1966.
* X.Nazarova."Boburnoma" tilining sintaktik qurilishi. Dokt. diss. — T.: 1980;
* Stebleva I.V. Semantika gazeley Babura. — M.: 1983.
* H.Qudratullaev. Boburning adabiy-estetik qarashlari. -T.: Fan, 1983;
* S.Hasanov. Boburning „Risolayi aruz“ asari. -T.:1986;
* Xayriddin Sulton. Boburiynoma. -T.:1996;
* Gʻaybulloh as-Salom, N.Otajon. Jahongashta „Boburnoma“. — T.:1996;
* U.Erskin. Hindistonda Bobur davlati (Ingliz tilidan Gʻ.Sotimov tar.). — T.: 1997:
* R.Sharma. Boburiylar saltanati (Ingliz tilidan Gʻ.Sotimov tar.).. -T.: 1999.

== Manbalar ==
{{Manbalar}}

== Havolalar ==
* [http://kutubxona.com/Turkum:Zahiriddin_Muhammad_Bobur Bobur asarlari], ''OʻzLib kutubxonasi''
* [http://kutubxona.com/Zahiriddin_Muhammad_Bobur._Boburnoma „Boburnoma“, ''OʻzLib kutubxonasi'']
* [https://baburid.uz/ Boburshunoslik (The International Electronic Platform).]
{{OʻzME}}

{{Temuriylar sulolasi shajarasi‎}}
{{Boburiylar davlati hukmdorlari}}
{{Boburiylar imperiyasi}}


[[Turkum:1483-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:1531-yilda vafot etganlar]]
[[Turkum:Movaraunnahr hukmdorlari]]
[[Turkum:Oʻzbekistonlik yozuvchilar]]
[[Turkum:Oʻzbekiston tarixi]]
[[Turkum:Turkiy hukmdorlar]]
[[Turkum:Shoirlar]]
[[Turkum:Turkiy shoirlar]]
[[Turkum:Boburiy hukmdorlar]]
[[Turkum:Adabiyot]]
[[Turkum:Adabiyot tarixi]]
[[Turkum:Geografiya]]
[[Turkum:Hindiston]]
[[Turkum:Pokiston]]
[[Turkum:Afgʻoniston]]
[[Turkum:Imperiyalar]]
[[Turkum:Sulolalar]]
[[Turkum:Temuriylar sulolasi]]