Abdulaziz (Usmonlilar imperiyasi) sahifasining manbasini koʻrish

{{Hukmdor
| ismi = Abdülaziz<br />عبد العزيز
| portret = Sultan Abdulaziz of the Ottoman Empire.jpg
| razmer = 220px
| davlat = [[Tasvir:Ottoman Flag.svg|25px]] [[Usmonlilar imperiyasi]]
| lavozim = podshohi, xalifasi, [[ikki muqaddas masjid xodimi]]
| tugʻilgan sanasi = {{birth date|1830|2|9}}
| tugʻilgan joyi = {{TavalludJoyi|Istanbul}}, [[Usmonlilar imperiyasi]] <ref name=EB>{{cite encyclopedia |editor-first=Dale H. |editor-last=Hoiberg|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Abdulmecid I |edition=15th |year=2010|publisher=[[Encyclopædia Britannica]] Inc. |volume=I: A-ak Bayes |location=Chicago, IL |isbn=978-1-59339-837-8|pages=22}}</ref>
| vafot sanasi = {{vafot sanasi va yoshi|1876|6|4|1830|2|9|df=y}}<ref name=EB>{{cite encyclopedia |editor-first=Dale H. |editor-last=Hoiberg|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Abdülaziz |edition=15th |year=2010|publisher=[[Encyclopædia Britannica]] Inc. |volume=I: A-ak Bayes |location=Chicago, IL |isbn=978-1-59339-837-8|pages=21}}</ref>
| vafot joyi = {{VafotJoyi|Istanbul}}, [[Usmonlilar imperiyasi]]
| hukmronligining boshlanishi = [[2-iyun]] [[1861]]
| hukmronligining tugashi = [[30-may]] [[1876]]
| oʻtmishdosh = [[Abdulmajid I]]
| voris = [[Murod V]]
| imzo = Tughra of Abdülaziz. JPG
}}

'''Abdulaziz''' ({{lang-ota|عبد العزیز}} ''ʿAbdü'l-ʿAzîz'', {{lang-tr|Abdülaziz}}; 9-fevral 1830 – 4-iyun 1876) – [[Usmonlilar imperiyasi|Usmoniylar imperiyasi]]ning 32-podshohi<ref name=EB/><ref>Chambers Biographical Dictionary, {{ISBN|0-550-18022-2}}, page 2</ref>.

== Hukmronligi ==
Sulton oʻzini liberallar bilan oʻrab oldi, istiqbolli davlat va saroy iqtisodiyoti tufayli mashhurlikka erishdi; lekin niyatlarini amalga oshirish uchun yetarlicha kuchga ega emas edi. 1862-yildan beri tez-tez uchraydigan asab kasalliklari unga toʻsqinlik qildi.

Abdulaziz hukmronligining eng muhim voqealari: Kandyan qoʻzgʻoloni ([[1866]]), [[Belgrad|Belgradning]] [[Serbiya|Serbiyaga]] qulashi (1867), [[Gretsiya|Gretsiyaning]] diplomatik gʻalabasi ([[1868]]), Kandiyadagi qoʻzgʻolonni ragʻbatlantirish, [[Misr|Misrdagi]] amaldorlarning tinchlanishidan iborat.

[[1863]]-yilda Abdulaziz Fuad posho hamrohligida [[Misr|Misrga]] sayohat qildi. [[1867]]-yilda [[Krit|Kandiya]] muzokaralari paytida, Usmonli imperiyasining boshqa kuchlar bilan kelishmovchiligiga qaramay, Abdulaziz Gʻarbga ketdi. [[30-iyun|30-iyun kuni]] Parijda qabul qilingan Abdulaziz Umumjahon koʻrgazmasiga tashrif buyurdi. 12-iyuldan 23-iyulgacha [[London|Londonda]] boʻlgan. 24-iyulda Prussiya qirollik juftligini [[Koblenz|Koblenzda]] kutib oldi. [[Vena (shahar)|Vena]] shahrida besh kun qolib, [[1867|1867-yil]] [[7-avgust|7-avgustda]] [[Konstantinopol|Konstantinopolga]] qaytdi.

1871-yilda Ali Posho vafotidan soʻng Abdulaziz davlatni shaxsan boshqarishni oʻylab, taxtga vorislik qonunini oʻgʻli Yusuf Izziddin foydasiga oʻzgartirmoqchi boʻldi. Xazinasini davlat hisobidan ulkan ulushlarga koʻpaytirmoqchi boʻldi va davlatning barcha daromadlarini oʻziga tegishli qilib olishga harakat qildi.

1873-yilda 21 million frank evaziga mustaqil suverenning deyarli barcha huquqlarini Misr hediviga topshirib, askarlar va amaldorlarni maoshsiz qoldirdi. Hamma narsa pasayishni boshlaganda va Gertsegovina isyon koʻtarganida ([[1875|1875-yil]] avgust), davlat qarzlari boʻyicha foiz toʻlovlarini yarmiga qisqartirishni buyurdi va shu bilan davlatga boʻlgan ishonchni susaytirdi.

Abdulaziz davrida amalga oshirilgan [[Tanzimot|Tanzimat]] islohotlarining ikkinchi bosqichi Usmonlilar saltanatini ijtimoiy-siyosiy inqirozdan olib chiqa olmadi. Narxlarning oshishi, chet ellik tadbirkorlar uchun imtiyozlar va portning tashqi kuchlarga qaramligining kuchayishi Abdulaziz hukmronligidan norozilikni oshirdi. Abdua-Aziz hukmronligining oxiriga kelib, liberal fikrdagi byurokratiyaning muhim qismi muxolifat tomoniga oʻtdi<ref name="bre">Katta rus ensiklopediasi</ref>.

1876-yildagi „Yumshoq qoʻzgʻolon“ uni rossiyalik sadoqatli vazir Mahmud Nedimning oʻrniga Mehmed Rushdiy va Husayn Avniyni tayinlashga majbur qildi. Ular 1876-yil 30-mayda Abdulazizni taxtdan voz kechishga majbur qilishdi va qamoqqa olishdi. Uning jiyani Mehmed Murod ([[Murod V]]) taxtga chiqdi. Bir necha kundan soʻng, oʻz joniga qasd qilib vafot etdi<ref name="EB2">{{Ensiklopediya manbasi|url=https://www.britannica.com/biography/Abdulaziz-Ottoman-sultan|editor-first=Dale H.|editor-last=Hoiberg|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|title=Abdülaziz (Ottoman sultan)|edition=15th|year=2010|publisher=Encyclopædia Britannica Inc.|volume=I: A-ak Bayes|location=Chicago, IL|isbn=978-1-59339-837-8|pages=21|accessdate=2021-11-02|archivedate=2021-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211023013022/https://www.britannica.com/biography/Abdulaziz-Ottoman-sultan}} {{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/biography/Abdulaziz-Ottoman-sultan |sarlavha=Источник |qaralgan sana=2021-11-02 |arxivsana=2021-10-23 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20211023013022/https://www.britannica.com/biography/Abdulaziz-Ottoman-sultan}}</ref><ref>{{Kitob manbasi/Ruscha}}</ref><ref name="bre2">Katta rus ensiklopediasi</ref>.

1881-yilda koʻplab hukumat amaldorlari, jumladan [[Midxat Posho|Midhat poshoga]] qarshi koʻtarilgan sud sultonning oʻldirilganini isbotladi.

Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Sulton Abdulazizning oilasi 20 kishidan iborat boʻlgan: onasi Valide Pertevniyal Sulton, yetti nafar xotini, toʻrt nafar shahzoda va yetti qizi. Valide Pertevniyal Sultonning rahbarligi tufayli uning oʻgʻlining harami tarixchilarga tartibli va samimiy koʻrinadi. Biroq, Abdulaziz agʻdarilishi paytida saroy harbiylar tomonidan oʻralgan va favqulodda evakuatsiya qilinganida, haram uch yuz nafar ayoldan iboratligi aniqlangandi. Haram ahli ularga nima boʻlishini sezib, derazalarni sindirishdi. Yigʻlab, qichqirishdi, qarshilik koʻrsatishdi, chunki ular xonalarini tark etishni xohlamasdilar. Ular [[Çırağan saroyi|Chiragondagi]] qamoqxonaga olib ketildi. Harbiylar tintuv bahonasida xotinlar va kalfalarga nooʻrin munosabatda boʻlib, ularning barmoqlari, bilaklari, quloqlari va kamarlarida boʻlgan barcha taqinchoqlarni oʻgʻirlab ketishgan. Baʼzi ayollarni yarim yalangʻoch holda qirgʻoq boʻylab sudrab ketishgan. 4-iyun kuni Abdulazizning jasadi topilgan{{Sfn|Sakaoğlu|2015}}.

== Xotinlari ==
* Durrinev Qadin-afendi (1835-yil 15-mart, [[Batumi]] – 1892-yil 24-avgust, [[Istanbul]]; nikoh 1856-yil 20-mayda tuzilgan).
* Hayranidil Kadın-afendi (1846-yil 2-noyabr, [[Kars]] – 1895-yil 26-noyabr, Istanbul; nikoh 1866-yil 21-sentyabrda tuzilgan).
* Edadil Kadın afandi (taxminan 1845, [[Adler]] – 12-dekabr 1875, Istanbul; nikoh 1861-yildan keyin tuzilgan).
* [[Nesrin Kadın|Nesrin Kadın-afendi]] (1848, [[Sochi]] – 1876-yil 12-iyun, Istanbul; nikoh 1868-yilda tuzilgan).
* Gevheri Kadın Efendi (1856-yil 18-iyul – 1891-yil 6-sentyabr, Istanbul; 1872-yilda nikoh tuzilgan).

== Manbalar ==
{{manbalar}}

[[Turkum:Usmonlilar imperiyasi hukmdorlari]]
{{Usmoniylar imperiyasi sultonlari}}
[[Turkum:Usmonli sulolasi]]