Katmandu

Katmandu
Katmandu काठमाडौँ
	Poytaxt shahar
	Katmandu silueti Ghanta Ghar Dharahara Pashupatinath ibodatxonasi Narayanhiti saroyi Katmandu Durbar maydoni
	Flag
	Nickname: Ibodatxonalar shahri
	Motto(s): nepalcha: सांस्कृतिक सहर, काठमाडौं महानगर
Mamlakat	Nepal
Viloyat	Bagmati
Tuman	Katmandu
Asos solingan	Manjushri
Hukumat
• Turi	Mayor-kengash hukumati
• Joylashuv o'rni	Katmandu Metropolitan hukumati
• Meri	Balen Shah (Ind.)
• Hokim o'rinbosari	Sunita Dangol (UML)
• Ijrochi direktor	Pradeep Pariyar
Hudud
• Poytaxt shahar	49,45 km2 (20 sq mi)
• Metro	899 km2 (300 sq mi)
Balandligi	1 400 m (4 600 ft)
Aholisi (2021)
• Poytaxt shahar	856 767
Vaqt mintaqasi	UTC+05:45 (Nepal standart vaqti)
Pochta kodi	44600
Hudud kodi	01
Veb-sayt	kathmandu.gov.np

Katmandu — Nepal poytaxti. Mamlakatning iqtisodiy va madaniy markazi. Baghmati daryosi sohilida, 1360 m balandlikda joylashgan. Iqlimi mussonli, tropik togʻ iqlimi, iyulning oʻrtacha temperaturasi 24,5°, yanvarniki 18,3°. Yillik yogʻin 1400 mm. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Aholisi shahar atrofi bilan 420 ming kishidan ziyod (1990-yillar oʻrtalari).

Katmanduga 724-yilda asos solingan, dastlab Kantipur deb atalgan. Katmandu nomi XVI asr oxirida qurilgan Kastamandap ibodatxonasi nomidan olingan. Katmandu XII-XVIII asr oʻrtalarigacha hozirgi Nepal xududida mavjud boʻlgan turli knyazliklarning poytaxti boʻlib keldi. 1769-yildan Nepal davlatining poytaxti.

Katmandu — transport yoʻllarining muhim tuguni. Havo yoʻllari orqali Nepalning boshqa shaharlari, shuningdek, Hindiston, Bangladesh, Myanma, Tailand bilan bogʻlangan. Yengil va oziq-ovqat sanoatlari rivojlangan. Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi korxona koʻp, hunarmandchilik korxonalari va ustaxonalar ham bor. Badiiy oʻymakorlik va zargarlik buyumlari tayyorlanadi. Toʻqimachilik, koʻn poyabzal, remont-mexanika, kulolchilik korxonalari, gʻishtcherepitsa zavodi va b. mavjud. Universitet, kollejlar, Qirollik akademiyasi, Milliy, Markaziy kutubxonalar, Milliy teatr va muzey, gospital va boshqa bor.

Katmandu — Buddizm dini markazlaridan. Meʼmoriy yodgorliklari: Katx Mandir (Kastamandap) pagodasi (1596), saroy va ibodatxonalar majmui (XV-XVIII asrlar), saroy (XX asr), Bhismena minorasi (1834) va b. Shahar yaqinida Bodxnatx stupasi va Svayambxunatx meʼmoriy-skulptura majmuasi (mil. av. III asr), Pashupatinatx ibodatxona majmuasi (XIII asr) saqlangan^[5].

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Katmandu shahri Durbar maydonida joylashgan Kasthamandap ibodatxonasi sharafiga nomlangan. Sanskrit tilidan tarjima qilingan Kastha (काष्ठ) so'zlari "daraxt" va Mandap (/मण्डप) "boshpana" degan ma'noni anglatadi. Maru Satal nomi bilan ham tanilgan ushbu ma'bad 1596-yilda qirol Lakshmi Narsingh Malla tomonidan qurilgan. Ikki darajali struktura temir mixlardan foydalanmasdan butunlay yog'ochdan yasalgan. Afsonaga ko'ra, ibodatxona qurilishida ishlatiladigan barcha yog'ochlar bitta daraxtdan olingan^[6].

Oʻrta asrlarda shahar Kantipur (kāngāī) nomi bilan ham tanilgan. Bu nom ham ikki sanskrit so'zidan olingan - kanti va pur. "Kanti" ma'buda Lakshmining ismlaridan biri bo'lib, "pur" joy degan ma'noni anglatadi^[7].

Nyuarlar orasida Katmandu Yen Desa (येँ देश) nomi bilan mashhur. "Yen" Yambu (यम्बु) ning qisqartmasi bo'lib, dastlab Katmanduning shimoliy qismiga tegishli bo'lgan ism^[8].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Katmanduda olib borilgan arxeologik qazishmalar bu yerda qadimiy sivilizatsiya mavjudligini tasdiqlaydi. Bu yerdan topilgan eng qadimgi haykal milodiy 185-yilga toʻgʻri keladi^[9] . Dhando Chaitiyada olib borilgan qazishmalar paytida 2000-yildan ortiqroq ekanligi taxmin qilinayotgan Brahmi yozuvlari boʻlgan gʻisht topildi. Toshlarga oʻyilgan yozuvlar Nepal tarixi haqida muhim maʼlumot manbai hisoblanadi.

Antik davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Katmandu tarixining qadimiy davri afsona va rivoyatlarda tasvirlangan. Swayambhu Puranaga koʻra, zamonaviy Katmandu oʻrnida Nagdaxa deb nomlangan koʻl bor edi. Koʻl Manjushri tomonidan quritilgan, u Manjushripattan deb nomlangan shaharga asos solgan va Dxarmakarani qurigan hududning hukmdori etib tayinlagan^[10]^[11]^[12].

Oʻrta asrlar Liqchaviylar sulolasi hukmdorlari qoʻshilishidan oldingi davr (taxminan eramizning 400-yillari) haqida juda kam maʼlumotlar saqlanib qolgan. Nepal monarxlari (Gopalraj Vansavali) shajarasiga koʻra, Likchavalardan oldin Katmandu vodiysining hukmdorlari gopallar, mahispallar, aabhirlar, kiratalar va somavanshilar boʻlgan. Kirata sulolasi Yalamber tomonidan asos solingan. Kirat hukmronligi davrida eski Katmanduning shimoliy qismida Yambu nomli aholi punkti paydo boʻlgan. Baʼzi Xitoy-Tibet tillarida Katmandu hali ham Yambu deb ataladi. Xuddi shu davrda zamonaviy shaharning janubiy qismida Yengalga asos solingan. Kirat sulolasining 7- hukmdori Jitedasti davrida buddist rohiblar Katmandu vodiysiga kirib, Sankxu oʻrmon monastiriga asos solgan.

Oʻrta asrlar davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

IV-V asrlarda likchavalar Katmandu vodiysiga Hind-Ganga tekisliklaridan yetib kelgan. Kirotlarni magʻlub etib, yangi hukmron sulolaga asos soldilar. Xuddi shu davrda, Lord Virudhaka tomonidan Limbinida uyushtirilgan genotsiddan qochib, Shakyas shimolga Yambu va Yengalga (Lanjagval va Manjupattan) koʻchib oʻtdi va Katmanduda birinchi doimiy Buddist monastiriga asos soldi. Ular kelganidan keyin Yambu Koligram, Yengal esa Dakshim Koligram deb atala boshlandi^[13]^[14].

Katmanduning oʻzi 723-yilda Likchavlar sulolasining hukmdori Gunamakadeva tomonidan tashkil etilgan boʻlib, u Koligram va Dakshim Koligramni birlashtirgan. Shahar Manjushrining qilichi Chandrahrasa shaklida qurilgan. Katmandu Hindiston va Tibet oʻrtasidagi tranzit savdosida muhim rol oʻynagan. Savdo almashinuvi faol madaniy oʻzaro munosabatlarga ham olib keldi. Bu davrda Katmandu vodiysining tub aholisi boʻlmish nevarlar sanʼati vodiy ichida ham, tashqarisida ham keng talabga ega boʻldi. Newar rassomlari vodiy tashqarisidagi ibodatxonalarni boʻyash uchun keng qoʻllanilgan^[15].