Julfa

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Julfa (maʼnolari).
Julfa

Culfa
Ջուղա
Jugha
Shahar
38°57′21″N 45°37′51″E / 38.95583°N 45.63083°E / 38.95583; 45.63083 G OKoordinatalari: 38°57′21″N 45°37′51″E / 38.95583°N 45.63083°E / 38.95583; 45.63083 G O
Mamlakat Ozarbayjon
{{{mintaqa_turi}}} Naxichevan
tuman Julfa
Hukumat
Markazi balandligi +4 m
Rasmiy til(lar)i ozarbayjon tili
Aholisi
 (2011)
 12 500
Vaqt mintaqasi UTC+4:00
Julfa xaritada
Julfa
Julfa

Julfa (ozarbayjoncha: Culfa)— Ozarbayjonning Naxichevan Muxtor Respublikasidagi shahar (1948 dan). Araks daryosi chap sohilida. Boku—Yerevan yoʻnalishidagi temir yoʻl stansiyasi (shu yerdan Tabriz shahriga Vrotslav liniyasi va shosse yoʻl oʻtkazilgan). Aholisi 9 ming kishi (1990-yillar oʻrtalari). Julfa — qadimiy shaharlardan. 16-asrdan, xalqaro ipak savdosi markazlaridan biri boʻlgan. Venetsiya, Genuya, Amsterdam kabi Gʻarbiy Yevropa shaharlari bilan savdo qilgan. Shaharda 17-asr boshlarida 20 mingdan ortiq aholi yashagan. 1605-yil Eron shohi Abbos I ipak savdosini poytaxtga koʻchirish maqsadida Julfaning savdo va hunarmand ahlini Isfahon atrofiga koʻchirgan. 1828-yilda Julfani Rossiya bosib olgan. Oziq-ovqat sanoati korxonalari, asfalt zavodi bor. Guliston maqbarasi (13-asr boshi), oʻrta asr meʼmoriy yodgorliklari harobalari, karvonsaroylar saqlangan[1].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shahar arman tilida Jugha (armancha: Ջուղա)[lower-alpha 1] nomi bilan tanilgan. Hozirgi Julfa shahri tarixiy Julfa/Jugha manzilgohi xarobalaridan bir necha kilometr sharqda joylashgan boʻlib, ular Arazning chap qirgʻogʻi va tik togʻ tizmasi oʻrtasidagi toshloq chiziqda joylashgan[3][4]. Oʻrta asr arman tarixchisi Movses Xorenatsi Julfani Armaniston qiroli Tigranes[c] Midiya shohi Astiagni (arman anʼanasida Ajdahak) magʻlub etganidan keyin olgan asirlardan foydalangan holda tashkil qilganini yozgan[3][5][6]. 18-asrdagi arman katolikosi Lazar I oʻrta asrlardagi Armaniston poytaxti Ani shahri vayron boʻlgach, aholisining bir qismi Julfaga koʻchib kelganligini yozgan, bu esa Julfa shahri Ani vayron qilinganidan keyin tashkil etilgan degan notoʻgʻri fikrga sabab boʻlgan[6].

Ilk oʻrta asrlarda qishloq sifatida mavjud boʻlib, 10—13-asrlarda aholisi deyarli butunlay armanlar boʻlgan shaharchaga aylangan[7]. Bir muddat Julfa oʻrta asrlar Armanistonidagi eng muhim aholi punktlaridan biri boʻlgan[8][9]. Fors, Yaqin Sharq, Janubi-Sharqiy Osiyo, Hindiston, Rossiya, Oʻrta yer dengizi va Shimoli-gʻarbiy Yevropagacha boʻlgan qadimiy savdo yoʻllari boʻylab joylashganligi sababli XV-XVI asrlarda xalqaro savdoda muhim rol oʻynagan va gullab-yashnagan[10]. 1600-yilda shahardan oʻtgan ingliz voizi uning aholisini taxminan 10 000 kishi deb hisoblagan[4]. Armanistonning boshqa shaharlaridan farqli oʻlaroq, Julfa 1605-yilda vayron boʻlishidan va aholisi surgun qilinishidan oldin jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirmagan koʻrinadi[4].

Ikki Julfa xachqori tax. 1602-yil va 1503-yil, Julfa qabristonidan vayron boʻlgunga qadar olib tashlangan va hozirda Armanistonning Etchmiadzin uchastkalarida namoyish etilmoqda.

1603-yilda Usmonli-Safaviy urushi (1603—1618) davrida Fors shohi Abbos I Julfani Usmonlilar imperiyasidan qaytarib oldi va shaharning arman aholisi tomonidan ozod qiluvchi sifatida koʻrildi. Biroq Abbos Araz daryosi boʻyidagi hududni Usmonlilar bosqinidan himoya qila olmasligini anglab yetgan edi. Uning yechimi mintaqani evakuatsiya qilish, uning boyligi va aholisining Usmonlilar qoʻliga oʻtishiga yoʻl qoʻymaslik uchun kuydirilgan yer taktikasini amalga oshirish edi. 1605-yil oktyabrda shoh farmon chiqardi va unga koʻra, Julfaning butun aholisi oʻz uylarini[11] tashlab, Fors imperiyasining ichkarisiga koʻchib oʻtishlari lozim edi[5][10][12].

17-asrda tabrizlik yilnomachi Arakelning[13] yozishicha, farmonda ularning ketishi uchun uch kun bor, aks holda qirgʻin qilinishi kutilmoqda. Boshqa guvoh, Naxichevan yepiskopi Avgust Badjetsi shunday yozgan[14]:

Osmondan tushgan momaqaldiroqdek [Forslar arman qishloqlariga kirdi]… Biz molga toʻla uylarni, dalalardagi podani qoldirdik… butun aholi oʻz yerlaridan quvib chiqarildi… qanchasi qilich va nayzalarning kuchi bilan siqib chiqarildi… ularning nolalari va nolalari osmonga yetib boradi.

Julfadan uch mingga yaqin oila surgun qilingan, koʻplari Arazdan oʻtishga urinib, choʻkib ketgan. Surgun tugallangach, aholining qaytishiga yoʻl qoʻymaslik uchun shahar yoqib vayron qilingan[10]. Surgun qilinganlar Forsdagi (hozirgi Eron) Isfahon yaqinidagi hududga olib ketilib, u yerda yangi shahar — Yangi Julfa barpo etilgan. Yangi Julfa hozirda Isfahonning tumanidir va Erondagi Eron armanlarining zamonaviy markazi hisoblanadi.

1606-yilda birinchi surgundan qochgan aholi ikkinchi surgunga duchor boʻldi[manba kerak].

17-asrda vayron boʻlgan shahar xarobalari oʻrtasida kichik aholi punkti barpo etildi, u 1747-yilda Qojar Eroni tarkibidagi Eron Naxichevan xonligi tarkibiga kirdi. 19-asr boshlarida bu aholi punkti tarixiy shaharchadan uch kilometr sharqda, Alinja daryosi Araksga quyiladigan joyda yangi joyga koʻchib oʻtgan. 1826—1828-yillardagi rus-fors urushi va 1828-yil Turkmanchoy tinchlik shartnomasidan soʻng, Julfa qishlogʻi Fors va Rossiya oʻrtasidagi rasmiy chegara oʻtish joyiga aylandi, chunki ruslar davlat bojxona xizmatlari, garnizon va pochta boʻlimini oʻz ichiga olgan oxirgi Kavkaz hududlarini berishga majbur boʻldi.

Shahar 1840—1847-yillarda Arman viloyati, keyin esa 1847—1917-yillarda Rossiya imperiyasining Yerivan gubernatorligi tarkibiga kirdi. 1897-yilda Rossiya imperiyasining aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Julfa 763 nafar aholiga ega qishloq boʻlgan, shundan 751 nafari armanlar edi[15]. Rus inqilobidan keyin 1918—1920-yillar orasida Julfa Armaniston Respublikasi va Ozarbayjon Demokratik Respublikasi oʻrtasida hududiy bahs mavzusi boʻlgan[manba kerak]. Kars shartnomasi natijasida Ozarbayjon SSR tarkibidagi Naxichevan ASSR tarkibiga kirdi[16].

Fors yoʻlagi Ikkinchi jahon urushi davrida Julfa orqali oʻtgan va boshqa ittifoqdosh davlatlardan Sovet Ittifoqiga yuk olib kelgan[17].

1988-yildan 1994-yilgacha Ozarbayjon va Armaniston oʻrtasida Togʻli Qorabogʻ maqomi boʻyicha mojarolar chogʻida qolgan arman aholisi (Sovet davrida emigratsiya tufayli asta-sekin kamayib borayotgan) yo evakuatsiya qilingan yoki Armanistonga majburan deportatsiya qilingan[18].

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ islohotdan oldingi imloda Ջուղայ shaklida yozilgan. Baʼzan Djugha shaklida transliteratsiya qilinadi[2]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  2. ↑ (armancha) Ayvazyan, Argam. "Ջուղա" (Jugha). Arman sovet ensiklopediyasi. vol. ix. Yerevan, Arman SSR: Armaniston Fanlar akademiyasi , 1983, pp. 549-550.
  3. ↑ 3,0 3,1 Hakobyan, T. Kh.; Melik-Bakhshyan, St. T.; Barseghyan, H. Kh.. Hayastani ev harakitsʻ shrjanneri teghanunneri baṛaran (hy). Yerevan: Yerevan State University, 1998 — 426–427 bet. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Ghougassian, Vazken S. "JULFA i. SAFAVID PERIOD, " Encyclopædia Iranica, XV/2, pp. 217-224 and XV/3, pp. 225-231.
  5. ↑ 5,0 5,1 "Dzhul'fa" (ru). Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. http://www.vehi.net/brokgauz/all/035/35596.shtml. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Ayvazyan, Argam. Jugha (hy). Yerevan: Sovetakan grogh, 1984. 
  7. ↑ Armyano-Iranskie svyazi v epoxu pravleniya shaxa Abbasa Pervogo. Rodionova Ye. M. 2007 (Wayback Machine saytida 2010-02-26 sanasida arxivlangan)
  8. ↑ Armyanskaya Sovetskaya Sotsialisticheskaya Respublika, Katta sovet ensiklopediyasi
  9. ↑ Visions of Ararat, By Christopher J. Walker, p. 13
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Djulfa (gorod v Naxich. ASSR), Katta sovet ensiklopediyasi
  11. ↑ Apocrypha, Pseudepigrapha and Armenian Studies, By Michael E. Stone, p. 810
  12. ↑ „Словарь современных географических названий. Статьи на букву "Д" (часть 2, "ДЕШ"-"ДНЕ")“. otpusk-info.ru.
  13. ↑ History, Arakel Vardapet Davrizhetsi, Vagharshapat, 1896
  14. ↑ Quotes are from the English translation in Aivazianʼs Djugha — the original source being Choice Selections from Armenian Chronicles, K. Patakanian, St. Petersburg, 1884, page 6 (in Armenian)
  15. ↑ Pervaya vseobщaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 g. „Naselennie mesta Rossiyskoy imperii v 500 i bolee jiteley s ukazaniem vsego nalichnogo v nix naseleniya i chisla jiteley preobladayuщix veroispovedaniy, po dannim pervoy vseobщey perepisi naseleniya 1897 g.“, Sankt-Peterburg, 1905, str. 53
  16. ↑ „Text of the Treaty of Kars“.
  17. ↑ „The Persian Corridor and Aid to Russia“. history.army.mil. Qaraldi: 2020-yil 9-aprel.
  18. ↑ Yuri Rost, Armenian Tragedy, London 1990, p81.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • (armancha) Ayvazyan, Argam. Ջուղա (Jugha). Yerevan, Armenian SSR: Sovetakan Grogh, 1984.
  • Argam Aivazian, Nakhijevan: Book of Monuments / Նախիջեւան. գիրք հուշարձանաց, Yerevan, 1990. OCLC 26842386
  • Baltrušaitis, Jurgis and Dickran Kouymjian. „Julfa on the Arax and Its Funerary Monuments“ in Études Arméniennes/Armenian Studies In Memoriam Haig Berberian. Lisbon: Galouste Gulbenkian Foundation, 1986.
  • Switzerland-Armenia Parliamentary Group, The Destruction of Jugha, Bern, 2006.
  • Pickman, Sarah.. „Tragedy on the Araxes“. Archaeology Magazine (2006-yil 30-iyun).
  • ICOMOS Heritage at Risk 2006/2007.. „ICOMOS Heritage at Risk 2006/2007: Destruction of the Armenian Cemetery at Djulfa“. ICOMOS (2007-yil iyun).

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

 Vikiomborda Julfa
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Julfa&oldid=4319266" dan olindi