Shaxsiy chegaralar
Shaxsiy chegaralar yoki chegaralarni belgilash harakati 1980-yillarning oʻrtalaridan buyon shaxsning oʻz-oʻziga yordam berish tashkilotlari va qoʻllab-quvvatlash guruhlari tomonidan ommalashgan hayotiy mahorat hisoblanadi. Shaxsiy chegaralar sizning chegarangizga rioya qilish uchun boshqa odamlar oʻz xatti-harakatlarini oʻzgartirishlarini kutish oʻrniga, shaxslararo vaziyatlarga oʻz munosabatini oʻzgartirish orqali erishiladi[1]. Misol uchun, agar chegara maʼlum bir shaxs bilan aloqa qilmaslik boʻlsa, u holda u odamni koʻrmaslik yoki u bilan aloqa qilmaslikka qaror qilib, chegara oʻrnatadi va u kishini oʻz ichiga olgan tadbirlarga taklifnomalarni xushmuomalalik bilan rad etish va xushmuomalalik bilan tark etish orqali chegaralarini belgilaydi. Shunday qilib, chegarada boshqa odamlarning yordami yoki hamkorligini rad qilmasdan hurmat qilinadi[1]. Chegarani belgilash ultimatum berishdan farq qiladi yaʼni taklifni rad qilmasdan turib, uni hurmat qilgan holatda chegara qoʻyishga aytiladi; ultimatum – bu boshqa odamlarning xatti-harakatlari chegarachining shaxsiy imtiyozlari va shaxsiy qadriyatlariga mos kelishi uchun oʻz tanlovlarini oʻzgartirish talabi hisoblanadi[2].
„Chegara“ atamasi metafora boʻlib, „in-bounds“ qabul qilinadigan va „chegaradan tashqari“ qabul qilinishi mumkin emas degan maʼnolarni anglatadi[2]. Chegara tushunchasi maslahatchi kasbi tomonidan keng qabul qilingan[3][4].
Foydalanish va qoʻllash[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shaxsiy chegara belgilash, ayniqsa, odamlarni boshqaradigan yoki oʻz hayoti uchun mas’uliyatni oʻz zimmasiga olmaydigan odamlarga tegishli muhitda qoʻllaniladi[5].
Ruhiy kasalliklar boʻyicha milliy alyans oʻz aʼzolariga qadriyatlar va chegaralarni oʻrnatish va qoʻllab-quvvatlash, hatto oilaning baʼzi aʼzolari qarshilik koʻrsatganda ham, oilada xavfsizlik, barqarorlik va tartib tuygʻusini yaxshilashini oʻrgatadilar. Ruhiy kasalliklar boʻyicha milliy alyansi shaxsiy chegaralar boʻshashtirilgan, mulohaza yuritmaydigan muhitni ragʻbatlantiradi va chegaralarning mavjudligi tushunish muhitini saqlash zaruriyatiga zid boʻlmasligi kerak deb taʼkidlaydi[6].
Umumiy koʻrinish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shaxsiy chegara belgilash – bu shaxsiy qadriyatlarni himoya qilish va ularni buzish yoki buzishdan himoya qilish usuli sifatida ochiq muloqot qilish va tasdiqlash amaliyoti boʻlib ham xizmat qiladi[2]. Shaxsiy chegaralarni boshqarishning uchta muhim jihati mavjud[2]:
- Qadriyatlarni aniqlash: Sogʻlom munosabatlar ikki „mustaqil“ odamlarning „oʻzaro bogʻliq“ munosabatlari hisoblanadi. Sogʻlom odamlar munosabatlarning tabiatidan qatʼi nazar (asosiy yoki mustaqil qadriyatlar) bir-birini hurmat qiladigan va bir-birini himoya qiladigan qadriyatlarni oʻrnatishi kerak. Sogʻlom odamlar, shuningdek, boshqalar bilan bogʻlanish va hamkorlik qilish uchun suhbatlar olib boradigan va moslashadigan qadriyatlarga ega boʻlishi ham lozim (oʻzaro bogʻliq qadriyatlar)[2].
- Chegaralarni tasdiqlash: Ushbu modelda shaxslar niyatlarni, imtiyozlarni tasdiqlash uchun ogʻzaki va ogʻzaki boʻlmagan aloqalardan foydalanadilar va oʻzlarining asosiy yoki mustaqil qadriyatlariga nisbatan ichki va chegaradan tashqarida nima ekanligini aniqlashadi[7]. Qadriyatlar va chegaralarni tasdiqlashda aloqa mavjud, mos, aniq, qatʼiy, himoya qiluvchi, moslashuvchan, qabul qiluvchi va hamkorlikka asoslangan boʻlishi kerak[8].
- Hurmat qilish va himoya qilish: Hayotiy tanlovlar taqdim etilganda yoki odamlarni nazorat qilish yoki oʻz hayoti uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olmaydigan odamlar bilan toʻqnash kelgan yoki eʼtiroz bildirgan taqdirda shaxsiy qadriyatlarga mos keladigan qarorlar qabul qilish. [2] Notoʻgʻri munosabatlarda, oʻz chegaralarini hurmat qilish va himoya qilish orqali koʻpincha chegara chizigʻini kesib oʻtayotgan odamlar tomonidan istalmagan va noqulay javoblarni keltirib chiqaradi[1]. Ular norozilik, sharmandalik, norozilik, munosabatlarni oʻzgartirmaslik uchun bosim yoki eski tanish xatti-harakatlarni tiklash uchun moʻljallangan boshqa xatti-harakatlar bilan javob berishlari mumkin[1].
Qoʻllash doirasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadriyatlar va shaxsiy chegaralarning eng koʻp qayd etilgan uchta toifasi mavjud:
- Jismoniy – shaxsiy makon va teginish masalalari[9][10][11] jismoniy yaqinlik
- Aqliy – fikrlar va fikrlar[9][10][11]
- Hissiy – his-tuygʻular; hissiy yaqinlik
Ishonchlilik darajalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nina Braun shaxsiy chegaraning 4 ta turini taklif qilgan[12]:
- Yumshoq – yumshoq chegaralari boʻlgan odam boshqa odamlarning chegaralari bilan birlashadi. Yumshoq chegarasi boʻlgan kishi osongina psixologik manipulyatsiya qurboni boʻladi.
- Gubka – shimgichli chegaralari boʻlgan odam yumshoq va qattiq chegaralarga ega boʻlgan kombinatsiyaga oʻxshaydi. Ular yumshoq chegaralarga qaraganda kamroq hissiy yuqtirishga imkon beradi, lekin qattiq chegaralarga qaraganda koʻproq. Chegaralari gubka boʻlgan odamlar nimaga ruxsat berishni va nimani olib tashlashni bilishmaydi.
- Qattiq – qattiq chegaralari boʻlgan odam yopiq yoki devor bilan oʻralgan, shuning uchun hech kim jismoniy yoki hissiy jihatdan yaqinlasha olmaydi. Agar kimdir jismoniy, hissiy, psixologik yoki jinsiy zoʻravonlik qurboni boʻlgan boʻlsa, bu koʻpincha sodir boʻladi. Qattiq chegaralar tanlangan boʻlishi mumkin, ular vaqt, joy yoki sharoitga bogʻliq va odatda shunga oʻxshash vaziyatdagi yomon tajribaga asoslanadi.
- Moslashuvchan – shimgichli qattiq chegaralarga oʻxshaydi, lekin odam koʻproq nazorat qiladi. Odam nimaga ruxsat berishni va nimani chetlab oʻtishni oʻzi hal qiladi, hissiy yuqumli kasalliklarga va psixologik manipulyatsiyaga chidamli va undan foydalanish qiyin.
Bir tomonlama va hamkorlikda[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shuningdek, chegaralarni qurishning ikkita asosiy usuli mavjud[13]:
- Bir tomonlama chegaralar – Bir kishi boshqalar uni qoʻllab-quvvatlamasligidan qatʼi nazar, munosabatlarga standart oʻrnatishga qaror qiladi. Misol uchun, bir kishi hech qachon keraksiz mavzuni eslatmaslikka qaror qilishi va agar mavzu boshqalar tomonidan tilga olingan boʻlsa, javob bermasdan xonani tark etish, telefon qoʻngʻiroqlarini tugatish yoki xabarlarni oʻchirishni odat qilishi mumkin[13].
- Hamkorlik chegaralari – Oʻzaro munosabatlar guruhidagi har bir kishi maʼlum bir standartni qoʻllab-quvvatlash kerakligiga soʻzsiz yoki aniq rozi boʻladi. Misol uchun, guruh istalmagan mavzuni muhokama qilmaslikka qaror qilishi mumkin, keyin barcha aʼzolar alohida-alohida uni eslatishdan qochishadi va agar kimdir bu haqda gapirsa, mavzuni oʻzgartirish uchun birgalikda harakat qilishadi[13].
Gʻazab[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gʻazab – bu qabul qilingan provokatsiyaga kuchli noqulay va hissiy munosabatni oʻz ichiga olgan oddiy tuygʻu hisoblanadi. Koʻpincha, bu tuygʻu shaxsning shaxsiy chegaralari buzilganligida namoyon boʻladi. Gʻazabdan chegaralarni belgilash yoki xavfli vaziyatlardan qochish orqali samarali foydalanish mumkin[14].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Pearson, Catherine. „How to Set Boundaries With a Difficult Family Member“ (en-US). The New York Times (2023-yil 8-mart). Qaraldi: 2023-yil 12-mart.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Johnson. „Setting Boundaries and Setting Limits“. BPDFamily.com. Qaraldi: 2014-yil 10-iyun.
- ↑ G. B. and J. S. Lundberg, I Donʼt Have to Make Everything All Better (2000) p. 13. ISBN 978-0-670-88485-8
- ↑ Scherlis, Lily. „Boundaries are suddenly everywhere. What does the squishy term actually mean?“. The Guardian (2023-yil 14-iyul). 2023-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. „...the basic concept has received shockingly little critical attention“.
- ↑ John Townsend, PhD. Boundaries: When to Say Yes, How to Say No to Take Control of Your Life. Nashville: HarperCollins Christian Publishing, November 1, 1992 — 245 bet. ISBN 9780310585909.
- ↑ Bayes. „Setting Boundaries In A Marriage Complicated By Mental Illness“. National Alliance on Mental Illness. 2014-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 19-dekabr.
- ↑ Richmond PhD. „Boundaries“. A Guide to Psychology and its Practice. Qaraldi: 2015-yil 6-may.
- ↑ Whitfield, Charles L.. Boundaries and Relationships: Knowing, Protecting and Enjoying the Self, 2, HCI Books, 2010 — 121 bet. ISBN 978-1558742598.
- ↑ 9,0 9,1 Whitfield, Charles L.. Boundaries and Relationships: Knowing, Protecting and Enjoying the Self, 2, HCI Books, 2010. ISBN 978-1-55874-259-8.
- ↑ 10,0 10,1 Katherine, Anne. Boundaries: Where You End and I Begin. Hazelden, 1994 — 5 bet. ISBN 978-1-56838-030-8.
- ↑ 11,0 11,1 Townsend, John, PhD. Boundaries: When to Say Yes, How to Say No to Take Control of Your Life. Nashville: HarperCollins Christian Publishing, 1 November 1992 — 245 bet. ISBN 978-0-310-58590-9.
- ↑ Brown, Nina W.. Coping With Infuriating, Mean, Critical People – The Destructive Narcissistic Pattern. Bloomsbury Academic, 2006. ISBN 978-0-275-98984-2.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Graham, Michael C.. Facts of Life: ten issues of contentment. Outskirts Press, 2014 — 159 bet. ISBN 978-1-4787-2259-5.
- ↑ Videbeck, Sheila L.. Psychiatric Mental Health Nursing, 3rd, Lippincott Williams & Wilkins, 2006. ISBN 9780781760331.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Cloud, Henry. Boundaries: When to Say Yes, How to Say No. Thomas Nelson Publishing, 1992. ISBN 978-0-310-24745-6.
- Bottke, Allison. Setting Boundaries with Your Adult Children. Harvest House Publishers, 2008. ISBN 978-0-7369-2135-0.
- Katherine, Anne. Boundaries: Where You End and I Begin. Hazelden, 1994. ISBN 978-1-56838-030-8.
- Whitfield, Charles. Boundaries and Relationships. HCI Books, 1994. ISBN 978-1-55874-259-8.
- Hawkins, David. Setting Boundaries on Unhealthy Relationships. Harvest House Publishers, 2007. ISBN 978-0-7369-1841-1.