Samuel Morze

Samuel Finley Breese Morse (ingliz. Samuel Finley Breese Morse [mɔːrs]; 1791-yil 27-aprel, Massachusets shtatidagi Charlstaun - 1872-yil 2-aprel, Nyu-York) amerikalik ixtirochi va rassom edi. Eng mashhur ixtirolar - elektromagnit yozuv telegrafi ("Morse apparati", 1836) va Morze alifbosi.

1844-yil 24-mayda Vashington va Baltimor oʻrtasida “Ajoyib ishlaring, ey Rabbiy” matni bilan Morze uslubidagi birinchi joʻnatma yuborildi.

Samuel Morze Nyu-Yorkdagi Milliy dizayn akademiyasining asoschilaridan biri va birinchi prezidenti (1826-1845) edi.

Biografiya

Morze 1791-yil 27-aprelda Charlstaun shahrida badavlat amerikalik oilada tug‘ilgan. Uning otasi, pastor Jedidiya Morse mashhur geograf va ruhoniy edi. Uning ajdodi, shuningdek, Samuel Morse (Dedham)[en] ismli, 1635-yilda Amerikaga hijrat qilgan.

Yigit katta qiziqish va bezovtalik bilan ajralib turardi. Fillips akademiyasidan otasi uni Yel kollejiga o'tkazdi. Morze ilm-fanga befarq edi, garchi uni elektr toki bo'yicha ma'ruzalar o'ziga tortdi. Kollejni tugatgach, Morze Bostonda xizmatchi bo‘lib ishladi. Ammo rassomlik uni shunchalik maftun qildiki, 1811-yilda ota-onasi uni Angliyaga Qirollik Badiiy Akademiyasi va B. Vest ustaxonasiga sanʼat yoʻnalishida oʻqishga yuborishdi.

1812 yil Buyuk Britaniya va Qo'shma Shtatlar o'rtasidagi urush paytida Morze o'zini qizg'in vatanparvar sifatida ko'rsatdi. Biroq, 1813 yilda Morze London Qirollik san'at akademiyasiga "O'layotgan Gerkules" kartinasini taqdim etganida, u oltin medal bilan taqdirlangan.

1815-yilda uyiga qaytgach, Morze amerikaliklar uni ingliz rassomi deb bilishini va rasm chizishga unchalik qiziqish bildirmasligini aniqladi. O'n yil davomida u sayohatchi rassomning hayotini boshqarishi kerak edi. Tez o'sib borayotgan Nyu-Yorkda u amerikalik rassomlar tomonidan yaratilgan eng qiziqarli portretlarni yaratdi.

1825 yilda Morze Nyu-Yorkda Milliy Dizayn Akademiyasini tashkil etdi, uni prezident etib sayladi va 1829 yilda chizmachilik maktablari va ajoyib rasmlarni o'rganish uchun Evropaga yubordi.

1830 yildan 1832 yilgacha Morze Italiya, Shveytsariya va Fransiyaga tashrif buyurib, rasm chizish mahoratini oshirish uchun Evropada sayohat qildi va o'qidi. Parijda bo'lganida u yozuvchi Jeyms Fenimor Kuper bilan do'stlashdi.

Morze deyarli butun vaqtini rasm chizish, Nyu-York universitetida dars berish va siyosatga bag'ishlagan. 1835 yilda Morze tasviriy san'at professori bo'ldi. Ammo 1836 yilda universitetda 1833 yilda Vilgelm Veber tomonidan taklif qilingan telegraf modelining tavsifi unga ko'rsatilgach, u o'zini butunlay ixtiroga bag'ishladi.

Yevropaga ikkinchi safari chog‘ida Morze Lui Dager bilan uchrashdi va elektr energiyasi sohasidagi so‘nggi kashfiyotlar bilan qiziqdi. U telegrafni ixtiro qilishga 1832 yilda Evropadan qayiqda qaytgach, tasodifiy suhbatdan ilhomlangan. Yangi ixtiro qilingan elektromagnit haqida suhbat chog'ida bir yo'lovchi shunday dedi: "Agar elektr tokini simning ikkala uchida ham ko'rinadigan qilish mumkin bo'lsa, men ularga xabarlar uzatilmasligi uchun hech qanday sabab ko'rmayapman". Elektr telegrafi g'oyasi Morzedan oldin ilgari surilgan bo'lsa-da, u birinchi bo'lganiga ishongan.

Morzening telegraf ishlashi uchun ko‘p yillik mehnat va o‘qish kerak bo‘ldi. 1837 yil sentyabrda u nihoyat o'z ixtirosini namoyish etdi. Signal 1700 fut (518 metr) sim orqali yuborilgan, biroq uzatuvchidan olingan telegrammani o‘qib bo‘lmaydi. Ammo Morze taslim bo'lishni xohlamadi va olti oydan kamroq vaqt ichida A.Veyl bilan birgalikda harflarni nuqta va tire orqali uzatish tizimini ishlab chiqdi va u butun dunyoga Morze kodi nomi bilan mashhur bo'ldi.

Ixtironi amalga oshirish oson emas edi. AQSh Kongressini telegraf liniyalarini yaratishga qiziqtirishga qaratilgan yana bir urinishda u kongressmenni sherik sifatida sotib oldi va 1843 yilda Morze Baltimordan Vashingtonga birinchi telegraf liniyasini qurish uchun 30 000 dollar subsidiya oldi. Nihoyat, 1844 yil 24 mayda chiziq qurib bitkazildi. Morze Vashingtondagi AQSH Kapitoliy binosi yertoʻlasida joylashgan Oliy sud zalidan Baltimordagi Mount Clare Station mehmonxonasiga “Ajoyib ishlaring, ey Rabbiy” matni bilan joʻnatma yubordi. Yo'nalish ochilgandan so'ng, Morse darhol hamkorlar va raqobatchilar bilan huquqiy nizolarga aralashdi. 1854-yilda Oliy sud nihoyat telegrafdagi mualliflik huquqini tan oldi.

1858-yilda Morze o'z ixtirosi uchun Yevropaning o'nta davlatidan 400 ming frank olgan. U Nyu-York yaqinidagi Poughkeepsi shahridan ko'chmas mulk sotib oldi va umrining qolgan qismini u erda bolalar va nevaralar orasida katta oila bilan o'tkazdi. Morze qarigan chog‘ida xayriyachi bo‘ldi. U maktablar, universitetlar, cherkovlar, Injil jamiyatlari, missionerlar va kambag'al rassomlarga homiylik qildi.

1856-yilning yozida Morze Sankt-Peterburgga tashrif buyurib, Rossiyada o'zi ixtiro qilgan telegraf tizimi va alifbosini targ'ib qilishga harakat qildi. U Aleksandr II ning toj kiyish marosimiga taklif qilingan, ammo, aftidan, u noma'lum sababga ko'ra ishtirok etmagan .

1872-yilda vafotidan so‘ng Morzening ixtirochi sifatidagi shon-shuhrati so‘ndi, chunki telegraf o‘rnini telefon, radio va televidenie egalladi, biroq uning rassom sifatidagi obro‘si oshib bordi. Uning 1837-yilgi telegrafi Qo'shma Shtatlar Milliy muzeyida va qishloq uyi hozirda tarixiy yodgorlik ro'yxatiga kiritilgan. Vaqt o‘tishi bilan u ishlab chiqqan Morze alifbosi dunyoning asosiy telegraf tiliga aylanadi.

Shaxsiy hayot

1818 yil 29 sentyabrda Morze Lucretia Pickering Walkerga uylandi. U 1825-yil 7-fevralda uchinchi farzandini dunyoga keltirganidan ko‘p o‘tmay yurak xurujidan vafot etdi. Birinchi xotini vafotidan so'ng, Morze 1848 yil 10 avgustda Elizabet Grisvoldga turmushga chiqdi. Nikohda toʻrt farzand dunyoga keldi.

Adabiyotlar

1.     Samuel Finli Briz Mors (Niderlandiya)
2.     Samuel Finley Breeze Morse // Benezit Artists Dictionary (inglizcha) - OUP, 2006. - ISBN 978-0-19-977378-7
3.     Samuel F.B. Morze // Encyclopædia Britannica (inglizcha)
4.     Britaniya ensiklopediyasi
5.     Staiti PJ Morse, Samuel F(inley) B(reese) (inglizcha) // Grove Art Online / J. Turner - [Oksford, Angliya], Houndmills, Basingstoke, Angliya, Nyu-York: OUP, 2017. - ISBN 978-1 -884446-05-4 - doi: 10.1093/GAO/9781884446054. T059745-modda
6.     VI Orlov Po'lat olami - M. Sovet Rossiyasi. 1972. S. 170.