Mug‘ tog‘i sug‘d hujjatlari

Sug’diy 18 yozuv miloddan avvalgi III-II asrlarda shakllangan do‘lib, o’lkamiz madaniyati tarixida muhim rol o’ynadi. Bu yozuv ijtimoiy va madaniy hayotning hamma sohalarida keng qo’llangan. Muhimi shundaki, sug’diy yozuv orqali bizgacha eramiz boshlaridan to X-XI asrlarga qadar yozilgan ko’plab noyob yodgorliklar etib kelgan. Ular orasida turli davr va hududlarga oid ko’plab numizmatik materiallar (tanga yozuvlari), metall, sopol, yog’och, charm, qog’oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy maktublar, diiny, axloqiy-falsafiy matnlarning parchalari, xo’jalik, huquqiy va diplomatik hujjatlar bor. Sug‘d yozuvlari namunalari Markaziy Osiyo mintaqasidan, jum�ladan, Afrosiyob, Panjikent, Mug‘ tog‘i, Yerqo‘rg‘on, Sharqiy Turkis�ton, Turkmaniston, Pokiston, Mo‘g‘uliston, Janubiy Qozog‘iston va boshqa joylardan topilgan. Bu esa, sug‘d yozuvining mintaqalar bo‘ylab keng tarqalganligining isbotidir.

Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, sug‘d yozuvi dastlab mil.avv. III�II asrlarda paydo bo‘lgan. Sug‘d yozuvlari dastlab Zarafshon vohasidan topilgan kumush tangalarda uchragan. Bu tangalar mil.av. II-I asrlarga taalluqli edi. Tangalarda sug‘d yozuvlari keng tarqalgan davr mil.av. I asrdan to milodiy IV asrlargacha to‘g‘ri keladi, deyish mumkin. II-VIII asrlarga taalluqli bullalar ham topilgan bo‘lib, ularda ham sug‘d yozuvlari bitilgan. Bullalarning biri Kalkutta muzeyida, ikkinchisi Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Sug‘d yozuvlari namunalari ro‘zg‘or buyumlarida ham uchragan. Masalan, Uraldagi Kopchik qishlog‘idan sug‘d yozuvli kumush tavoq, Perm viloyatidan esa kumush ko‘zacha topilgan. Ular hozirda Sankt-Peterburgdagi Ermitajda saqlanmoqda. 1906-yilda A.Steyn boshchiligidagi ingliz ekspeditsiyasi Sharqiy Turkistonning Dunxuan yaqinidan sug‘d yozuvida yozilgan “Eski xat�lar” matnlarini topgan. “Eski xatlar” to‘plamida 9 ta xat joy olgan bo‘lib, ular Sharqiy Turkistondagi savdo faktoriyalarida yashagan sug‘dliklar�ning Samarqand, Dunxuan va boshqa joylardagi o‘z yaqinlariga va qarindoshlariga yozgan maktublaridir. Matnlar tarixiy-filologik nuqtai nazardan tahlil qilinib, IV asrda yozilgan degan xulosaga kelingan. 1956-yilda mongol arxeologi S.Dorjsuren Mongoliyaning Bug‘ut qishlog‘idagi IV-VIII asrlarga taalluqli qabrlarni kovlayotganda to‘rt�burchak toshga sug‘d yozuvi bitilgan yodgorlikni topgan. Tosh yodgorligining balandligi 1,98 sm, eni 70 sm, qalinligi 20 sm bo‘lgan. Topilmaning uch tomonida sug‘d tilidagi sug‘d yozuvi, orqa tomonida esa braxma yozuvi yozilgan edi. Bu topilma tarixda Bugut yozuvi nomi bilan ma’lum. Bugut yozuvi epitafiya - qabr toshiga yozilgan matn bo‘lib, uni Muxan xoqon (553-572 yy.) akasi Maxan tekin vafoti munosabati bilan yozdirgan. Mazkur bitik Birinchi Turk xoqonligi davriga tegishli yagona yozma yodgorlik sanaladi. Sug‘d yozuvi va sug‘d tili Farg‘ona vodiysida ham keng qo‘llanil�gan. Bu haqida Quvadan topilgan xumdagi birgina so‘z xabar beradi. Sug‘d yozuvi va sug‘d tili hududiy jihatdan Sug‘diyonada keng amal qilgan. 1961-yilda M.N.Fedorov Afrosiyobning sharqiy tomo�nini kovlayotgan mahalda chuqurlikdan sug‘d yozuvi bitilgan sopol bo‘lagini topadi. Topilma V-VI asrlarga oid bo‘lib, kulol ustaxona egasiga tegishli xo‘jalik hujjati ekanligi aniqlangan. Sopol parcha�sining bo‘rtib turgan tomonida 5, ichiga kirgan tomonida 6 yoki 7 qator yozuv bo‘lgan. Yozuvning saqlanib qolgan qismidan hujjat 54 kiyim-kechak, yog‘ va uy-ro‘zg‘or buyumlarining kirim-chiqimlari ro‘yxati bo‘lishi mumkin, degan xulosaga kelingan. 1975-yilda G.V.Shishkina rahbarligidagi arxeologlar tomonidan Afrosiyobdan yog‘och matn topilgan. Tayoqning uzunligi 16 sm, eni 2,5 sm. Tayoqning bo‘rtgan tomonida 5 qator yozuv yozilgan. Tayoq�ning o‘ng tomoni singan bo‘lib, o‘sha joy harflari shikastlangan. Shuning uchun tayoqning singan joyidagi to‘rt qator yozuvlarning boshlang‘ich harflari yo‘q. Tayoqning singan joyi yonida teshik bo‘- lib, u maxsus arqon o‘tkazish uchun mo‘ljallangan. Arqon orqali yog‘och belga bog‘langan. V.A.Livshits hujjatni o‘rganib, VI asrga oid deb hisoblaydi. Olim matnni o‘qib, u sher sotib olish to‘g‘risidagi hujjat ekanligini aniqlagan. Afrosiyobdan sug‘d yozuvidagi talaygina hujjatlar topilgan. Masalan: shahar xarobasidan haykalcha bo‘lagidagi yozuv, keramika idish sinig‘idagi yozuv, silindr shaklidagi sopol idishdagi yozuvlar. 1965-yilda arxeologlar Afrosiyobning shimoliy qismida sug‘d podsholarining saroy xarobalarini ochdilar. Saroy mehmonxonasining devorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo‘lib, ular orasi�da oq kiyim kiygan Chag‘oniyon elchisining surati ham bor. Uning etagiga su‘gd tilida o‘n olti satrdan iborat elchilik ishonch yorlig‘i yozib qo‘yilgan edi. Bu yozuvlar VII asr o‘rtalaridagi xalqaro muno�sabatlar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. 1947-yilda qadimgi Panjikent xarobalaridan moddiy madaniyat yodgorliklari qatorida 25 ta sug‘d yozuvining namunalari topilgan. Yozuvlar sopol bo‘laklarida, qovurg‘a suyaklarida uchragan. 1952- yilda bu yerdan sug‘d yozuvi bitilgan torozi toshi topilgan. Sug‘d yozuvlari mashqlari Turkmanistonda Gaur-Qaladan topilgan. 1974-yilda Qarshi yaqinida Yerqo‘rg‘ondan sug‘d yozuvli bulla topilgan. Bulla loydan konussimon muhr ko‘rinishida yasalgan. Unda “o‘lmas” so‘zi o‘qiladi. 1979-yilda Pokistonda Hind daryosi yuqori qismida Shatial degan joyda qoya yozuvlarini topishgan. Yozuvlarning katta qismini sug‘d yozuvlari tashkil qilgan. Yozuvlar xronologiyasi V-VII asrlar bilan belgilangan. 1906-1907-yillarda A.Steyn rahbarligidagi ekspeditsiya Sharqiy Turkistonda “Buddaning ming g‘ori”dan xitoy, hind yozuvlari qatori�da sug‘d tilidagi sug‘d yozuvlarini aniqlagan. Keyinchalik bu yerda P.Pelo rahbarligida fransuz ekspeditsiyasi, S.F.Oldenburg boshchi- 55 ligida Rossiya ekspeditsiyasi ish olib bordi. Tadqiqotlar natijasida sug‘d matnlari kolleksiyasi paydo bo‘ldi va u hozirda Londondagi Britaniya kutubxonasida, Rossiya FA Sharqshunoslik instituti Leningrad bo‘limida, Turfon vohasidan topilgan sug‘d yozuvlari yodgorliklari esa Berlinda saqlanmoqda. Sug‘d yozma yodgorliklari orasida 1932-1933-yillarda Panjikent�dan sharqda 60 km uzoqlikda Qal’ai Mug‘dan topilgan Mug‘ tog‘i hujjatlari katta ahamiyat kasb etadi. Mug‘ tog‘i sug‘d arxivi xatlar, xarajatlar yozilgan hujjatlar va hisobotlar, tilxatlar, farmoyishlar, Panj hokimlarining diplomatik yozishmalaridan tashkil topgan. Mug’ tog’i sug’diy arxivi deb yuritiluvchi bu majmua VII asr oxiri – VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni o’z ichiga oladi. Ular Sug’d konfederatsiyasiga 19 tobe Panch hukmdorligi (Panjikent) saroyi hamda turli viloyat hokimlari va amaldor a’yonlarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Arab istilosi kunlarida, xususan, 722 yilda Panch hukmdori, bir muddat Sug’d hukmdori taxtiga da’vogar sifatida ish ko’rgan Devashtich boshliq guruh Mug’ tog’ida joylashgan tik qoyalar bilan o’ralgan mudofaa qasriga chekingan. Shunda saroy hujjatlari ham qasrga keltirilgan. 722 yili arablar qasrni hujum bilan olgach, uni vayron qilganlar, Devashtichni esa xalifalikning Xurosondagi noibi hukmiga jo’natganlar. Devashtich Xuroson noibi tomonidan qo’yilgan shartlarni qabul qilgach, Sug’dga qaytarib yuborilgan. Lekin xufya buyruq asosida u Rabinjon (hozirgi Kattaqo’rg’on shahri yaqinida joylashgan ilk o’rta asr shahri xarobasi) qabristonida qatl qilingan. 1932-yil bahorida Tojikiston SSR Zahmatobod tumani Xayrabod qishlog‘i aholisi Mug‘ qal’asi qo‘rg‘onining xarobalaridan to‘qima savat va hujjatlarni topishgan. Hujjatlar tushunarsiz yozuvda ipak qog‘oziga yozilgan bo‘lgan. Bir necha oylar mobaynida hujjatlar yuqori Zarafshon qishloqlarida qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yurgan. Hujjatlar respublika poytaxti Dushanbega olib kelingan. Bu yerda hujjatlar sug‘d tilida yozilganligi aniqlangan. Hujjatlardan fotonusxa olinib, Leningradga professor A.A.Freymanga jo‘natilgan. 1933-yil dekabrida 91 ta Mug‘ tog‘i hujjat�lari Leningradga olib kelingan. A.A.Freyman hujjatlar ro‘yxatini “Sug‘d to‘plami”da e’lon qilgan. Chuqur tahlildan so‘ng, 76 ta hujjat aniqlan�gan, jumladan, 72 ta su‘g‘d tilida, bitta arab, uchta xitoy va bitta turk tili�dagi hujjatlar topilgan. Hujjatlar to‘planib A, B, V belgilari bilan shifr�lashtirilgan, ya’ni, A.I.Vasil’yev topganlari A-hujjatlar, A.A.Freyman topganlari B-hujjatlar, A.Pulotiy topganlari V-hujjatlarga ajratilgan. Bularga asl nusxasi yo‘qolgan I-1 hujjatning fotonusxasi, A.Pulotiyda qolgan A-19 va pergamentga yozilgan hujjat kirmagan. Mug‘ tog‘i hujjatlari turli materiallarga – charmga, taxtaga va qog‘ozga yozilgan. Sug‘d hujjatlarining 36 tasi charmga, 23 tasi yog‘ochga, atigi 15 tasi qog‘ozga yozilgan. Vaholanki, bu davrda Sharqiy Turkistondan topilgan sug‘d hujjatlarining aksariyati qog‘ozlarga yozilgan bo‘lgan. Mug‘ hujjatlari uchun xitoy qog‘ozi ishlatilgan. Ba’zi hollarda xitoy matnla�rining orqa tomoni yozuv materiali sifatida ishlatilgan (B-27). Charm va pergamentdagi ba’zi hujjatlar avval ishlatilgan materiallarga yozilganligi ko‘rinib turibdi. Buning uchun avvalgi keraksiz matn o‘chirilgan va yangi matn yozilgan. Yangi yozuv ko‘p hollarda materialning orqa tomoniga yozilar edi. Ba’zan materiallar ikkinchi marta ishlatilganda, avvalgi matn izi ko‘rinib qolar edi; A-9 V (2 qator), B-9 V (8 qator). 1934-yilda A.A.Freyman topilgan hujjatilarning batafsil paleogra�fik tasnifini yozgan. Ma’lumotlar Mug‘ tog‘i topilmalariga bag‘ishlan�gan maxsus “Mug‘ togi sug‘d hujjatlari” to‘plamida e’lon qilingan.