Lhasa konvensiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Imzolangan sanasi 1904-yil 7-sentyabr
Imzolangan joyi Lhasa, Tibet
Tomonlar Buyuk Britaniya
Tibet

Lhasa konvensiyasi[1][2][3] rasman Buyuk Britaniya va Tibet oʻrtasidagi konvensiya[4]. 1904-yilda Tibet poytaxti Lhasa shahrida Tibet va Buyuk Britaniya oʻrtasida imzolangan. U 1903-1904-yillardagi Britaniyaning Tibetga ekspeditsiyasi, polkovnik Frensis Yangxusband boshchiligidagi harbiy ekspeditsiyadan soʻng imzolangan va 1906-yilgi Angliya-Xitoy konvensiyasidan keyin kuchga kirgan.

Buyuk Britaniya va Tibet oʻrtasidagi konvensiyaga muhrlangan muhrlar

Shartlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shartnomaning asosiy bandlari inglizlarga Yatung, Gyantse va Gartokda savdo qilish imkonini berdi, Tibet esa 7,500,000 rupiy miqdoridagi katta tovon toʻlashi kerak edi, keyinchalik tovon miqdori uchdan ikkiga kamaytirildi, Chumbi vodiysi toʻlov olinmaguncha Britaniyaga berildi. Keyingi qoidalar Sikkim -Tibet chegarasini tan oldi va Tibetning boshqa xorijiy kuchlar bilan munosabatlarga kirishishiga toʻsqinlik qildi. Natijada Britaniyaning Tibetdagi iqtisodiy taʼsiri yanada kuchaydi. Shartnoma ikki suveren davlat oʻrtasida boʻlishi va Xitoyni bu shartnomaga aralashtirmaslik zarur edi, ammo Britaniya hukumati keyinchalik Tibet Xitoyning Qing sulolasi suvereniteti ostida qolganligini tan oldi[5]. IX moddada Tibet hukumati Britaniya hukumatining oldingi roziligisiz quyidagilarga ruxsat berishini kafolatlashi koʻrsatilgan:

1. "Tibet hududining hech bir qismi hech qanday xorijiy davlatga berilmaydi, sotilmaydi, ijaraga berilmaydi, garovga qoʻyilmaydi yoki boshqa yoʻl bilan bosib olinishi mumkin emas;
2. "Hech bir davlatga Tibet ishlariga aralashishga ruxsat berilmaydi;
3. "Hech qanday xorijiy davlatning vakillari yoki agentlari Tibetga kiritilmaydi;
4. "Temir yoʻllar, avtomobil yoʻllari, telegraflar, togʻ-kon yoki boshqa huquqlar uchun hech qaysi chet el davlatiga yoki biron bir xorijiy davlat sub’ektiga hech qanday imtiyoz berilmaydi. Bunday imtiyozlar berilishiga rozilik berilgan taqdirda, Britaniya hukumatiga shunga oʻxshash yoki unga tenglashtirilgan imtiyozlar beriladi;
5. „Hech qanday Tibet daromadlari, xoh natura yoki naqd, garovga qoʻyilmaydi yoki biron bir xorijiy davlatga yoki biron bir xorijiy davlat sub’ektiga topshirilmaydi“[6].

Tovon miqdori tibetlik muzokarachilar uchun eng qiyin omil boʻlgan. Britaniya Hindistoni boʻyicha Davlat kotibi Sent-Jon Brodrik tovon miqdori „toʻlash uchun tibetliklarning vakolatlari doirasida“ boʻlishi kerakligini aytdi va Younghusbandga „bu masalada vaziyatni boshqaradigan“ erkin yo‘l ochib berdi. Talab qilingan tovon 5,900,000 dan 7,500,000 rupiyga koʻtarildi va keyinchalik Gyanse shahrida joylashgan Britaniya savdo agentiga „maslahatlashish uchun“ Lhasaga tashrif buyurish huquqini talab qildi. Aftidan, u hali ham Lord Kerzonning Britaniyaning Chumbi vodiysini Britaniya mulkiga aylantirish va Buyuk oʻyinning bir qismi sifatida ruslarga rad etish orqali Tibetdagi Britaniya taʼsirini kengaytirish uchun geo-siyosiy kun tartibiga amal qilganga oʻxshaydi. Tibetliklar oʻz qarzlarini toʻlashlari uchun taxminan 75 yil kerak boʻlar ekan. Chumbi vodiysining Britaniya tomonidan bosib olinishi toʻlov tugaguniga qadar kafolat boʻlganligi sababli, vodiy Britaniya qoʻlida qolgan[7]. 

Oqibati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lhasadagi Qing imperatori, Amban, keyinchalik ochiqchasiga shartnomani rad etdi, Britaniya esa Xitoyning Tibet ustidan hokimiyat haqidagi daʼvolarini qabul qilishini eʼlon qildi.  Viceroy vazifasini bajaruvchi lord Ampthill tovon pulini uchdan ikkiga qisqartirdi va boshqa yoʻllar bilan shartlarni sezilarli darajada yengillashtirdi. Ushbu 1904-yilgi shartnoma qoidalari 1906-yilgi Angliya-Xitoy konvensiyasida qayta koʻrib chiqilgan. Inglizlar, Qing sudidan haq evaziga, shuningdek, „Tibet hududini qoʻshib olmaslik yoki Tibet boshqaruviga aralashmaslik“ ga rozi boʻldi, Xitoy esa "boshqa xorijiy davlatlarning Tibet hududi yoki ichki maʼmuriyatiga aralashishiga yoʻl qoʻymaslikka „ kirishdi“[8][9][5].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Lamb, Tibet, China & India (1989): „One achievement of Younghusband’s treaty which he secured in Lhasa, the so called Lhasa Convention, survived in part in the shape of further Trade Marts opened at Gartok in Western Tibet and Gyantse on the road between Yatung and Lhasa.“
  2. ↑ Van Eekelen, Indian Foreign Policy and the Border Dispute (1967): „As the British troops under Colonel Younghusband approached Lhasa, the Dalai Lama fled to Mongolia. The Lhasa Convention of 1904 was quickly signed with representatives of his Government.“
  3. ↑ Norbu, China's Tibet Policy (2001): „But the true significance of the Lhasa Convention lies in the fact that Britain recognized Tibetʼs treaty-making power or at least the realization that a treaty concerning Tibet without Tibetan participation would be quite meaningless.“
  4. ↑ Goldstein, A History of Modern Tibet, Vol. 1 (1989).
  5. ↑ 5,0 5,1 Powers & Holzinger, History as Propaganda (2004)
  6. ↑ Alexandrowicz-Alexander, Charles Henry (1954). "The Legal Position of Tibet". The American Journal of International Law 48 (2): 265–274. doi:10.2307/2194374. ISSN 0002-9300. 
  7. ↑ Allen, Duel in the Snows (2004).
  8. ↑ Convention Between Great Britain and China Respecting Tibet (1906)
  9. ↑ Bell, Tibet Past and Present (1924).

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Allen, Charles (2004), Duel in the Snows: The True Story of the Younghusband Mission to Lhasa, John Murray Press, ISBN 0-7195-5427-6
  • Bell, Charles (1924), Tibet Past and Present (First-nashr), Oxford University Press
  • Goldstein, Melvyn C. (1989), A History of Modern Tibet, 1913-1951: The Demise of the Lamaist State, University of California Press, ISBN 978-0-520-91176-5
  • Lamb, Alastair (1989), Tibet, China & India, 1914-1950: a history of imperial diplomacy, Roxford Books
  • Norbu, Dawa (2001), China's Tibet Policy, Routledge, ISBN 978-1-136-79793-4
  • Powers, John; Holzinger, Lutz (2004), History as Propaganda: Tibetan Exiles Versus the People's Republic of China, Oxford University Press, USA, ISBN 978-0-19-517426-7
  • Van Eekelen, Willem Frederik (1967), Indian Foreign Policy and the Border Dispute with China, Springer, ISBN 978-94-017-6555-8

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Lhasa_konvensiyasi&oldid=2941409" dan olindi