Kompaniya shaharchalari
Kompaniya shaharchasi – bu deyarli barcha doʻkonlar va uy-joylar bitta kompaniyaga tegishli boʻlgan joy. Kompaniya shaharchalari koʻpincha, doʻkonlar, ibodatxonalar, maktablar, bozorlar va dam olish maskanlari kabi qulayliklar majmuasi bilan rejalashtirilgan.
Umumiy koʻrinish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kompaniya shaharchalari anʼanaviy sharoitda qazib olish sanoati - koʻmir, metall konlari, yogʻoch - monopol franchayzing kompaniya ishchilari uchun qurilgan.
Odatda, kompaniya shaharchasi boshqa qoʻshnilardan ajratilgan boʻlib, uning markazi yogʻoch yoki poʻlat zavodi yoki avtomobil zavodi kabi yirik ishlab chiqarish zavodida joylashgan boʻlib, shahar fuqarolari zavodda, kichik korxonalardan birida ishlaydi. Kompaniya, shuningdek, mahalliy jamoatga cherkov binosini sovgʻa qilishi, bogʻlarni boshqarishi, konsertlar kabi madaniy tadbirlarni oʻtkazishi mumkin.
Asosiy korxona tashkil etilishidan oldin mavjud boʻlgan shahar rasmiy ravishda kompaniya shaharchasi boʻlishi mumkin emas, lekin agar fuqarolarning koʻpchiligi bitta kompaniyada ishlayotgan boʻlsa, shunga oʻxshash sharoitlar mavjud boʻlishi mumkin.
Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amerika fuqarolik urushidan oldin Pensilvaniyaning konchilik hududlarida koʻplab kichik kompaniya shaharlari mavjud boʻlsa-da, Qoʻshma Shtatlardagi eng yirik va eng muhim kompaniya shaharlaridan biri 1880-yillarda Chikago shahri chegarasidan tashqarida ishlab chiqilgan Pullman edi. Toʻliq kompaniyaga tegishli boʻlgan shaharcha 6 000 kompaniya xodimlari va teng miqdordagi qaramogʻidagilar uchun uy-joy, bozorlar, kutubxona, cherkovlar va oʻyin-kulgi maskanlari bilan taʼminlagan.
Amerikada kompaniya shaharchalarining pasayishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1920-yillarga kelib milliy farovonlikning oʻsishi tufayli kompaniya shaharchalariga boʻlgan ehtiyoj sezilarli darajada kamaydi. Daromadlar tengsizligi va fabrika ishchilari oʻrtasida turmush sharoiti nisbatan past boʻlishiga qaramay, 1920-yillarda ishchilarning moddiy farovonligi sezilarli darajada yaxshilangan. Avvallari erishib boʻlmaydigan narsalarni ham endi boʻlib-boʻlib toʻlash sharti bilan sotib olishlari mumkin boʻlgan.[1]
Aholi farovonligining oshishi bilan kompaniya shaharlarining mavqei ham tushib boshlagan. Oddiy ishchilar ham sotib olgan avtomobillarida ish joylariga istalgan joydan qatnash imkoniyatini qoʻlga kiritgan.[2]
[tahrir | manbasini tahrirlash]
XIX asrning oxirida namunaviy kompaniya shaharlari paydo boʻldi, chunki maʼrifatli sanoatchilar koʻplab kambagʻal ishchilar dahshatli sharoitlarda yashayotganliklarini tan olishdi. Bu sanoatchilar ishchilar uchun yaxshi yashash sharoitlarini yaratish uchun ishchilar sinfi tumanlari uchun odatiy boʻlgan antisanitariya va tirbandlik sharoitlariga qarshi kurashishni xohladilar.[3] Port Sunlight (1888) va Bournville (1895) kabi namunaviy kompaniya shaharlari oʻzlarining innovatsiyalarini qurish va rejalashtirishda taʼsirli boʻlgan. Ushbu namunaviy shaharchalardan yaratilgan gʻoyalar Garden City harakatiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi.[4][5]
Namunaviy kompaniya shaharchasi samarali va farovon kompaniya yaratish bilan shugʻullanadi. Maʼrifatli sanoatchilar bunga oʻz xodimlari uchun sogʻlom turar-joy muhitini taʼminlash orqali erishish mumkinligiga ishonishdi. Namunaviy kompaniya shaharchasini rejalashtirish uy dizayni va maketining yangi tushunchalarini birlashtirishni oʻz ichiga olgan.[6] Maʼrifatli sanoatchining paternalizmi uning xodimlari uchun estetik jihatdan jozibali va yaxshi moʻljallangan turar joylar, bogʻlar, maktablar, kutubxonalar va majlislar zallarini oʻz ichiga olgan muhitni taʼminlash istagida namoyon boʻld.[7] Sanoatchi, shuningdek, sport tadbirlari kabi ijtimoiy dasturlarni taqdim etish orqali oʻz ishchilarining farovonligiga hissa qoʻshishni xohladi.[7] Biroq, bu oʻz xodimlarining turmush tarzi va faoliyatini oʻz va kompaniya manfaatlariga xizmat qilish uchun shakllantirishi mumkin boʻlgan kompaniya egasining kuchi va ulkan nazoratini taʼkidlaydi.[3]
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Taxminan, XIX asr oʻrtalarida Galifaks yaqinidagi Copley (1849) va Bredford yaqinidagi Saltaire (1853) kabi namunaviy kompaniya shaharlari boshqa sanoat qishloqlari va shaharlaridagi ishchilar turar joyidan farqli oʻlaroq, ishchilar uchun yaxshilangan turar-joylar bilan ajralib turardi.[8] Ushbu namunaviy kompaniya shaharlari islohot muhitida Port Sunlight, Bournville va Creswell kabi boshqa shaharlarni yaratishga turtki boʻldi.[9]
Kataloniyadagi sanoat koloniyalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ispaniyaning shimoli-sharqida joylashgan Catalonia, ayniqsa, sanoat koloniyalari deb nomlanuvchi kompaniya shaharlarining zichligi yuqori. Ular, ayniqsa, Ter va Llobregat va ularning irmoqlari boʻylab daryo havzalarida toʻplangan. Masalan, Berguedada 20 km masofada 14 ta koloniya mavjud. Kataloniyani umumiy soni yuzga yaqin. Bu fabrika yoki kon atrofida yaratilgan, qishloq hududida qurilgan va shuning uchun boshqa aholidan ajralib turadigan kichik shaharchalar edi. Ular odatda, 100 dan 500gacha aholini joylashtirar edi; baʼzi hollarda bu shaharlarda 1 000dan ortiq kishi yashagan.[10]
Koʻpincha, bu koloniyalar (ayniqsa, toʻqimachilik bilan bogʻliq) daryo yaqinida qurilgan. Buning sababi, ular zavodni boshqarish uchun gidravlik quvvatdan (suv g'ildiraklaridan) foydalanganlar.[11]
Hozirgi kompaniya shaharchalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kanada[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arvida, Kvebek 1927-yilda kompaniya shaharchasi sifatida ishlab chiqilgan. Shaharda 14 000 ga yaqin aholi, toʻrtta katolik cherkovi va boshqa koʻplab konfessiyalar, cherkovlar va maktablar bor edi. U “135 kunda qurilgan shahar” nomi bilan mashhur edi.[12] Batawa Bata Shoe kompaniyasi tomonidan poyabzal fabrikasi atrofida rejalashtirilgan jamoa sifatida tashkil etilgan. Zavod 1939-yilda ochilgan va 2000-yilda yopilgan.
Germaniya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Volfsburg 1938-yilda Volkswagen zavodi va uning ishchilarini joylashtirish uchun rejalashtirilgan shahar sifatida yaratilgan. Natsistlar davrida rejalashtirilgan shunga oʻxshash shahar Salzgitter boʻlib, u Reichswerke Hermann Goring atrofida qurilgan va keyinchalik, Salzgitter AGga aylandi. 1950-yillarda Sharqiy Germaniyada Eyzenxüttenshtadt (“temir zavodi shahri”, dastlab, Stalinshtadt) noldan qurilgan boʻlib, unda Eisenhüttenkombinat Ost temir zavodi ishchilari yashagan.
Slovakiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slovakiyadagi Svit kompaniyasi 1934-yilda ishbilarmon-sanoatchi Yan Antonin Batʼa tomonidan oʻz ishchilari va boshqa xodimlari uchun yaxshi tashkil etilgan, namunaviy jamoalarni tashkil etish siyosatiga muvofiq tashkil etilgan. Bu shahar (Baťa kompaniyasining boshqa shaharlari kabi) ham ijtimoiy muhandislikning namunasi edi.
Amerika Qoʻshma Shtatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
AQSHda 2 500 dan ortiq kompaniya shaharlari mavjud boʻlib, ularda AQSh aholisining 3 foizi istiqomat qiladi. Shaharlarni boshqargan kompaniyalar asosan koʻmir, poʻlat, yogʻoch va turli xil urush sanoati kabi mehnat kompaniyalari edi. Bu shaharlarda yashovchi aholining aksariyati mamlakatga yangi kelgan muhojirlar edi.[13]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Crawford, p. 204
- ↑ Crawford
- ↑ 3,0 3,1 Garner, 1982, p. xi
- ↑ Garner, 1992
- ↑ Jackson
- ↑ Gaskell, p. 440
- ↑ 7,0 7,1 Garner, 1992, p. 4
- ↑ Garner, 1982, p. 87
- ↑ Garner, 1982
- ↑ Serra, Rosa (2011). „Industrial colonies in Catalonia“. Catalan Historical Review. 4-jild, № 4. 101–120-bet. doi:10.2436/20.1000.01.53. ISSN 2013-407X. Qaraldi: 27 April 2016.
- ↑ Clua i Mercadal, Jordi (1992). „Les colònies industrials al Berguedà: estudi d'una transformació econòmica i urbana“. Treballs de la Societat Catalana de Geografia (katalan). VII-jild. 145–170-bet. Qaraldi: 3 May 2016.
- ↑ Peritz, Ingrid, "Saguenay 'utopia' dreaming big again", The Globe and Mail, 13 November 2010, p. A31
- ↑ „Monuments to power“. The Economist (2010-yil 14-oktyabr). Qaraldi: 2010-yil 19-oktyabr. „At their height there were more than 2,500 such towns housing 3% of the population.“.
 | Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024) |