Jurnalistika janrlari
„Jurnalistika janrlari“ atamasi turli xil jurnalistika uslublari, sohalari yoki alohida janrlarni anglatadi, voqealarni yozishda.
Gazeta hamda davriy nashrlarda koʻpincha jurnalistlar tomonidan yozilgan xususiyatlar (xususiyatlar uslubiga qarang) mavjud boʻlib, ularning aksariyati chuqur jurnalistik yozishning ushbu shakliga ixtisoslashgan.
Badiiy maqolalar odatda yozishning uzunroq shakllaridir, toʻgʻridan toʻgʻri xabarlarga qaraganda uslubga koʻproq eʼtibor beriladi. Koʻpincha ular fotosuratlar, chizmalar yoki boshqa „sanʼat“ bilan birlashtirilgan. Ular, shuningdek, tipografik effektlar yoki ranglar bilan taʼkidlanishi ham mumkin.
Yozish xususiyatlari toʻgʻridan toʻgʻri yangiliklar yozishdan koʻra koʻproq talabchan boʻlishi ham mumkin, sababi esa jurnalist voqea faktlarini toʻgʻri toʻplash hamda xabar qilish uchun bir xil kuch sarflashi kerak boʻlsa-da, uni yozishning ijodiy va qiziqarli usulini ham topishi kerak. Yetakchi yoki munozarali lede (yoki hikoyaning birinchi ikki paragrafi; Yongʻoq grafigiga qarang) oʻquvchi eʼtiborini jalb qilishi va shu bilan birga maqola gʻoyalarini toʻgʻri aks ettirishi kerak.
XX asrning oxirgigi yarmida toʻgʻridan toʻgʻri xabar berish bilan bir qatorda badiiy yozish oʻrtasidagi chegara xiralashdi. Bugungi kunda jurnalistlar va nashrlar yozishga turlicha yondashuvlarni sinab koʻrmoqda. Tom Wolfe, Gey Talese, Hunter S. Tompson bu misollardan baʼzilari. Shahar va muqobil haftalik gazetalar farqni xiralashtirishda yanada uzoqroqqa boradi. Koʻplab jurnallar toʻgʻridan toʻgʻri yangiliklardan koʻra koʻproq xususiyatlarni oʻz ichiga oladi.
Baʼzi telekoʻrsatuvlar muqobil formatlar bilan tajriba oʻtkazdi. Yangiliklar koʻrsatuvi deb daʼvo qilingan koʻplab telekoʻrsatuvlar anʼanaviy tanqidchilar tomonidan bunday deb hisoblanmadi, chunki ularning mazmuni va usullari qabul qilingan jurnalistik standartlarga mos kelmaydi. Boshqa tomondan, Milliy jamoat radiosi odatda yuqori sifat standartlariga javob beradigan toʻgʻridan-toʻgʻri xabarlar, xususiyatlar va ikkalasining kombinatsiyasini aralashtirishning yaxshi namunasi hisoblanadi. AQShning boshqa jamoat radiosi yangiliklar tashkilotlari ham xuddi shunday natijalarga erishdi. Gazetalarning aksariyati, televideniye va radio yangiliklari tashkilotlari kabi, yangiliklar va nashrlar oʻrtasidagi aniq farqni saqlab kelmoqda.
Pistirma jurnalistikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pistirma jurnalistikasi uylar, dam olish maskanlari, koridorlar va avtoturargohlar kabi joylarda jurnalist bilan gaplashishni istamagan odamlarga toʻsatdan duch kelish va soʻroq qilish uchun jurnalistlar tomonidan qoʻllaniladigan tajovuzkor taktikalarni anglatadi[1][2]. Missuri Jurnalistika maktabidan tadqiqotchi muxbir Stiv Vaynberg „pisturika intervyusi“ni jurnalistlarning „manbani bexabar, odatda jamoat joyida ushlashi, keyin qo‘pollik qilishi“ amaliyotini tavsiflovchi stenografiya sifatida taʼriflaydi[3].
Amaliyot CBS News '60 Minutes[2]da Mayk Uolles tomonidan kashshof boʻlgan va Geraldo Rivera tomonidan "mukammal qilingan"[4]. Fox News telekanalining OʻReilli faktoridagi Bill OʻReyli va Jessi Uotters tez-tez „Bill OʻReylining siyosiy qarashlariga qoʻshilmagan jurnalistlar, maʼlumot tarqatuvchilar, sudyalar, siyosatchilar va bloggerlarni“ nishonga olgan holda „pistirma taktikasi“ dan foydalanishgan. Faqat uni ochiq tanqid qiling"[1].
„Pisttirma“ intervyularining toʻgʻriligi jurnalistika meʼyorlari va axloqidagi muammodir. Masalan, Jon Amato OʻReyli tomonidan qoʻllaniladigan „pistirma“ taktikasini „juda xunuk va OAVning kuchini ochiqdan ochiq suiisteʼmol qilish“ deb tanqid qildi[1]. Vaynbergning yozishicha, bunday taktikalar axloqiy dilemmalarni keltirib chiqaradi, „agar jurnalistlar anʼanaviy, xushmuomalalik bilan manbadan intervyu olishni soʻrashda qatʼiyatli boʻlsa, ularni engillashtirish mumkin. Faqatgina bu urinishlarning barchasi asosiy manba bilan intervyu bermasa, pistirma bilan suhbatlashishga harakat qilish mantiqiy boʻladi“[3]. Vaynberg shuningdek, pistirma intervyusi „manbadan izohsiz yoki qoʻpol rad etishdan boshqa narsa keltirmasa“, bu kadrlarning efirga uzatilishi sensatsiya sifatida qaralishi mumkinligini yozadi[3]. Lui A. Dayning yozishicha, „baʼzi jurnalistlar har qanday sharoitda, ehtimol, yaxshi sabablarga koʻra, intervyularni pistirma qilishga qarshi“[5].
Mashhur yoki xalq jurnalistikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mashhur jurnalistika taniqli shaxslarga qaratilgan va televizion seriallar, realiti TV, qirollik oilalari aʼzolari va shunga oʻxshashlardan oziqlanadi. Ushbu turdagi xabarlar tabloid matbuoti va „intruziv paparatsilarning yordamchi tarmoqlari va foydali maslahatlar“ bilan bogʻliq[6].
Xurnalizm[tahrir | manbasini tahrirlash]
"Churnalistika" — bu jurnalistika uchun atama boʻlib, u press-relizlar va axborot agentliklari, simli xizmat nusxalari mazmuniga tayanadi, asl yoki mustaqil fakt tekshiruvi va hisoboti kam yoki umuman yoʻq. Ushbu atama BBC News muxbiri Vasim Zokir tomonidan ishlab chiqilgan va Nik Davies tomonidan ommalashtirilgan[7].
Gonzo jurnalistika[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gonzo jurnalistikasi — amerikalik yozuvchi Hunter S. Tompson tomonidan ommalashtirilgan jurnalistikaning bir turi, "Las-Vegasdagi qo‘rquv va nafrat", „Kampaniya izida qo‘rquv va nafrat '72“ va "Kentukki derbisi dekadent va buzuq" va boshqa hikoyalar va kitoblar muallifi. Gonzo jurnalistikasi oʻzining keskin uslubi, qoʻpol tili va anʼanaviy jurnalistik yozish shakllari va urf-odatlariga eʼtibor bermaslik bilan ajralib turadi. Eng muhimi shundaki, jurnalistning anʼanaviy xolisligi „Yangi jurnalistika“da boʻlgani kabi hikoyaning oʻziga singib ketish orqali yoʻqoladi va reportaj birinchi qoʻl, ishtirokchi nuqtai nazardan, baʼzan Tompsonning Raul Dyuk kabi muallif oʻrnini bosuvchi vositadan foydalaniladi. Gonzo jurnalistikasi ommaviy madaniyat, sport, siyosiy, falsafiy va adabiy manbalardan kelib chiqib, maʼlum bir voqeaga koʻp tarmoqli nuqtai nazarni taqdim etishga harakat qiladi. Gonzo jurnalistikasi eklektik yoki noanʼanaviy tarzda yaratilgan. Bu Rolling Stone jurnali kabi mashhur jurnallarning xususiyati boʻlib qolmoqda. Bu yangi jurnalistika va onlayn jurnalistika bilan yaxshi oʻxshashliklarga ega. Gonzo jurnalistikasining zamonaviy namunasi Robert Yang Peltonning ABCNews.com uchun „Dunyoning eng xavfli joylari“ seriyasi yoki Yahoo homiyligidagi „Issiq zonada“ deb nomlangan urush zonalari haqidagi Kevin Saytlari seriyasi boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, 5-kanal yangiliklari deb nomlangan YouTube sahifasini boshqaradigan va ilgari All Gas No Brakes-ni boshqargan Endryu Kallagan oʻzining eng zoʻr va komedik reportaj uslubi uchun keng ommaga ega boʻldi[8].
Tergov jurnalistikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jurnalistika tadqiqoti asosiy axborot manbai hisoblanadi[9][10][11][12]. Jurnalistika surishtiruvi koʻpincha jismoniy shaxslar, korxonalar va davlat idoralarining axloqsiz, axloqsiz va noqonuniy xatti-harakatlarini tekshirish va fosh etishga qaratilgan boʻlib, murakkab, koʻp vaqt talab qiladigan va qimmat boʻlishi mumkin — jurnalistlar guruhlari, oylar davomida tadqiqot, intervyu (baʼzan takroriy intervyu) talab qiladi. Odamlar, shaharlararo sayohat, ommaviy maʼlumotlar bazalarini tahlil qilish uchun kompyuterlar yoki axborot erkinligi qonunlari ostida hujjatlarni himoya qilish uchun kompaniyaning yuridik xodimlaridan foydalanish.
Xarajatlari yuqori va qarama-qarshilik xususiyatiga ega boʻlganligi sababli, bunday xabarlar koʻpincha byudjetni qisqartirish yoki yangiliklar boʻlimi tashqarisidagi aralashuvlardan birinchi boʻlib aziyat chekadi. Surishtiruv reportajlarining sust olib borilishi, shuningdek, jurnalistlar va OAVni tergov subyektlari va jamoatchilikning salbiy munosabatiga, jurnalistika ayblovlariga duchor qilishi mumkin. Toʻgʻri oʻtkazilsa, u jamoatchilik va hukumat eʼtiborini jamoatchilik tomonidan hal qilinishi kerak boʻlgan muammolar va sharoitlarga qaratishi, ishtirok etgan jurnalistlar va reportajni amalga oshirgan ommaviy axborot vositalarining mukofotlari va eʼtirofiga sazovor boʻlishi mumkin.
Yangi jurnalistika[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yangi jurnalistika 1960-1970-yillardagi yangiliklar yozish va oʻsha paytda noanʼanaviy deb hisoblangan adabiy uslublardan foydalangan jurnalistika uslubiga berilgan nom edi. Bu atama Tom Vulf tomonidan 1973-yilgi jurnalistik maqolalar toʻplamida hozirgi maʼnosi bilan kodlangan.
U adabiy fantastikaning muayyan vositalaridan, masalan, suhbat nutqi, birinchi shaxs nuqtayi nazaridan, kundalik tafsilotlarni yozib olish va sahnalardan foydalanib hikoya qilish orqali tiplanadi. Avvaliga bu intizomsizdek tuyulsa-da, yangi jurnalistika reportaj elementlarini, jumladan faktik aniqlikka qatʼiy rioya qilishni va yozuvchi asosiy manba boʻlishini saqlaydi. Qahramonning „boshiga“ kirish uchun jurnalist mavzudan ular nimani oʻylaganlarini yoki qanday his qilganlarini soʻraydi.
Oʻzining gʻayrioddiy uslubi va oʻzgacha yoʻli tufayli yangi jurnalistika odatda badiiy yoki kitobli reportaj loyihalarida qoʻllaniladi.
Ko‘plab yangi jurnalistlar ham badiiy va nasr yozuvchilardir. Vulfdan tashqari, ishi „yangi jurnalistika“ nomi ostida qolgan yozuvchilar orasida Norman Mailer, Hunter S. Tompson, Joan Didion, Truman Capote, Jorj Plimpton va Gey Talese bor.
Fikr jurnalistikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fikr jurnalistikasi sub’ektiv nuqtayi nazari bilan ajralib turadi, u koʻpincha zamonaviy masala boʻyicha siyosiy pozitsiyani ifodalaydi.
Ilmiy jurnalistika[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ilmiy jurnalistlar juda batafsil, texnik va baʼzan jargon bilan toʻldirilgan maʼlumotlarni tushunishi, sharhlashi va ularni OAV isteʼmolchilari uchun tushunarli boʻlgan qiziqarli hisobotlarga aylantirishi kerak.
Ilmiy jurnalistlar, shuningdek, fandagi qaysi ishlanmalar yangiliklarni yoritishga loyiqligini tanlashi, ilmiy hamjamiyat ichidagi nizolarni har ikki tomon uchun ham adolatlilik va faktlarga sodiqlik bilan yoritishi kerak. Ilmiy jurnalistika global isish[13] kabi mavzularda ilmiy hamjamiyatdagi norozilik darajasini boʻrttirib koʻrsatgani va taxminlarni haqiqat sifatida yetkazgani uchun tez-tez tanqid qilinadi.
Sport jurnalistikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sport inson sport musobaqasining koʻp jihatlari qamrab oladi va koʻpgina jurnalistika mahsulotlari, jumladan, gazetalar, jurnallar, radio va televideniye yangiliklari eshittirishlarining ajralmas qismidir. Baʼzi tanqidchilar sport jurnalistikasini haqiqiy jurnalistika deb hisoblamasa-da, Gʻarb madaniyatida sportning oʻrni jurnalistlarning nafaqat sportdagi musobaqalarga, balki sportchilar va sport biznesiga ham eʼtiborini oqladi.
Qoʻshma Shtatlardagi sport jurnalistikasi anʼanaviy jurnalistik yozishdan koʻra erkinroq, ijodiy va fikrliroq ohangda yoziladi. Aniqlik va asosli adolatga urgʻu hali ham sport jurnalistikasining bir qismidir. Sportchilarning statistik ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri tavsiflashga urg‘u berish ham sport jurnalistikasining muhim qismidir.
Boshqa janrlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Advokatlik jurnalistikasi
- Fuqarolik jurnalistikasi
- Komikslar jurnalistikasi
- Jamiyat jurnalistikasi
- Data jurnalistika
- Drone jurnalistikasi
- Korxona jurnalistikasi
- Koʻngilochar jurnalistika
- Ekologik jurnalistika
- Moda jurnalistikasi
- Innovatsion jurnalistika
- Tibbiy jurnalistika
- Onlayn jurnalistika
- Ishtirokchi ommaviy axborot vositalari
- Xizmat jurnalistikasi
- Ijtimoiy yangiliklar
- Jamiyat hisoboti
- Yechimlar jurnalistika
- Savdo jurnalistikasi
- Video jurnalistika
- Videooʻyin jurnalistika
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Yangilik tashviqoti
- Parashyut jurnalistikasi
- Sensatsionizm
- Sariq jurnalistika
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 John Amato, Bill OʻReilly’s 'Ambush Journalism' in 87 Seconds, Huffington Post (May 25, 2011).
- ↑ 2,0 2,1 David Bauder (April 8, 2012), Mike Wallace, '60 Minutes' interrogator, dies, Associated Press, qaraldi: July 22, 2014, „"Mike Wallace is here to see you." The "60 Minutes" newsman had such a fearsome reputation that it was often said that those were the most dreaded words in the English language ... "60 Minutes" pioneered the use of "ambush interviews," with reporter and camera crew corralling alleged wrongdoers in parking lots, hallways, wherever a comment – or at least a stricken expression – might be harvested from someone dodging reporters' phone calls.“
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Steve Weinberg, The Reporter’s Handbook: An Investigator’s Guide To Documents and Technique (St. Martinʼs: 3rd ed. 1996), p. 390.
- ↑ Jim A. Kuypers, Partisan Journalism: A History of Media Bias in the United States (Rowman & Littlefield, 2013), pp. 108-09.
- ↑ Louis A. Day, Ethics in Media Communications: Cases and Controversies (Wadsworth, 2000), p. 136.
- ↑ The Future of Quality News Journalism: A Cross-Continental Analysis (Routledge: 2014: eds. Peter J. Anderson, Michael Williams & George Ogola), p. 112.
- ↑ Tony Harcup, Oxford Dictionary of Journalism (Oxford University Press, 2014), p. 53.
- ↑ Archived at Ghostarchive and the Documenting America's Underbelly - ALL GAS NO BRAKES.: Documenting America's Underbelly - ALL GAS NO BRAKES.
- ↑ „What are primary sources?“. Yale Collections Collaborative Project. © 2008 Yale University. 2016-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 27-avgust.
- ↑ Seward; Outreach editor at The Wall Street Journal. „DocumentCloud adds impressive list of investigative-journalism outfits“. Project news. Harvard's Nieman Journalism Lab. Qaraldi: 2011-yil 27-avgust.
- ↑ Aucoin, James. The evolution of American investigative journalism. Columbia, Mo. : University of Missouri Press, c2005. 2011-yil 27-avgustda qaraldi. (Wayback Machine saytida 2019-12-09 sanasida arxivlangan)
- ↑ „Story-based inquiry; a manual for investigative journalists“. Manual. UNESCO Publishing. Qaraldi: 2011-yil 27-avgust.
- ↑ „Archived copy“. 2015-yil 6-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-mart.