Disleksiya

Disleksiya (qadimgi yunon. δυσλεξία — nutq buzilishi) — umumiy oʻrganish qobiliyatini saqlab qolgan holda, aynan oʻqish va yozish koʻnikmalarini egallash qobiliyatining buzilishi.

Tarixiy jihatdan, aksariyat Yevropa mamlakatlarida „disleksiya“ tushunchasi yozma nutq bilan bogʻliq barcha muammolarni oʻz ichiga oladi:

1. oʻqish mahoratini oʻzlashtirish bilan bogʻliq muammolar;
2. yozish mahoratini oʻzlashtirish bilan bogʻliq muammolar;
3. savodxonlik muammolari;
4. arifmetikani oʻzlashtirish bilan bogʻliq muammolar;
5. harakatlar va ularning ketma-ketligining buzilishi bilan bogʻliq muammolar;
6. diqqatni jamlash bilan bogʻliq muammolari.

Rus logopedlari ushbu muammolarni bir-biri bilan bogʻlamagan holda koʻrib chiqadi, mos ravishda:

1. disleksiya,
2. disgrafiya,
3. disorfografiya,
4. diskalkuliya,
5. dispraksiya,
6. Diqqat va giperaktivlik yetishmasligi sindromi.

Disleksiyaning yana bir turi mavjud — harf disleksiyasi (lotincha: dyslexia litteris). U qoʻshni harflarni yozishda ularning ketma-ketligini buzish shaklida oʻzini namoyon qiladi. Ammo bu namoyishni tizimli ravishda kuzatish imkonsiz: u faqat toʻrttadan koʻp harflardan iborat boʻlgan soʻzlarda namoyon boʻladi.

Tavsif

Hozirgi vaqtda disleksiyaning turli xil taʼriflari mavjud. Ulardan biri Xalqaro Disleksiya Assotsiatsiyasi tomonidan taklif qilingan.

Disleksiya — kelib chiqishi nevrologik asosga ega boʻlgan oʻziga xos oʻrganishga uquvsizlik. Soʻzni toʻgʻri yoki ravon tanib olishda qiyinchilikka uchrash, oʻqish va yozishdagi qobiliyatsizlik bilan tavsiflanadi. Bu qiyinchiliklar tilning fonologik tarkibiy qismlarining toʻliqsizligi bilan bogʻliq. Ular boshqa kognitiv qobiliyatlar va toʻliq oʻquv sharoitlari mavjudligiga qaramay saqlanib qoladi. Ikkilamchi oqibatlar sifatida oʻqib tushunish bilan bogʻliq muammolar yuzaga keladi, oʻz navbatida, yomon oʻqish texnikasi soʻz boyligining oʻsishiga, bu esa umumiy holatda taʼlim olishga toʻsqinlik qiladi.

2014-yilda IDA direktorlar kengashi disleksiya taʼrifidan nevrologik kelib chiqish tushunchasini olib tashladi. Biroq, 2015-yilda taʼrif 2002-yilda qabul qilingan holatiga qaytdi.

Tarixi

Bu atama Shtutgartda ishlagan oftalmolog Rudolf Berlin tomonidan 1887-yilda kiritilgan. U bu atamani faoliyatning boshqa barcha sohalarida normal intellektual va jismoniy qobiliyatiga qaramay, oʻqish va yozishni oʻrganishda qiyinchiliklarga duch kelgan bola uchun ishlatgan.

1896-yilda terapevt Pringl Morgan Britaniya tibbiyot jurnalida chop etgan (inglizcha: British Medical Journal) „Tugʻma soʻz koʻrligi“ nomli maqolasida oʻqishni oʻrganish qobiliyatiga taʼsir qiladigan oʻziga xos psixologik kasallik haqida yozadi. Maqolada 14 yoshli oʻsmirning oʻqishga qodir emasligi, ammo oʻz yoshidagi bolalar bilan solishtirganda aql darajasi normal ekanligi tasvirlangan.

1925-yilda nevropatolog Samyuel T. Orton (Samuel T. Orton) bu fenomenni oʻrganishni boshladi va oʻqish va yozish qobiliyatini kamaytiradigan miya shikastlanishi bilan bogʻliq boʻlmagan sindrom mavjudligini taxmin qildi. Orton disleksiyadagi oʻqish bilan bogʻliq muammolar koʻrish qobiliyati buzilishi bilan bogʻliq emasligini qayd qildi. Uning nazariyasiga koʻra, bu holat miyaning yarimsharlararo assimetriyasidan kelib chiqishi mumkin. Nazariya oʻsha davrning koʻplab olimlari tomonidan muhokama qilingan, ular maʼlumotni vizual qabul qilish jarayonida yuzaga keladigan har turli muammolar kasallikning asosiy sababi deb hisoblashgan.

1949-yilda Klement Laune bolalikdan beri disleksiyadan azob chekkan kattalardagi anomaliyani oʻrgandi. Tadqiqot shuni koʻrsatdiki, bunday odamlar matnlarni chapdan oʻngga va oʻngdan chapga bir xil tezlikda oʻqiy olishadi (10 % odamlar oʻngdan chapga tezroq oʻqiydi). Natijalar shuni koʻrsatdiki, koʻzning koʻrish sohasidagi oʻzgarishlar soʻzni bir butunlik sifatida emas, balki alohida harflar toʻplami sifatida qabul qilishga olib kelgan.

1970-yillarda disleksiya fonologik yoki metafonologik rivojlanishdagi nuqsonlar natijasi ekanligi haqidagi nazariyalar ilgari surildi; soʻnggi yillarda ushbu nazariya Gʻarbda juda keng qoʻllaniladi.

Etnolingvistik omil

2004-yil sentabr oyida oʻtkazilgan ilmiy tadqiqotlarda disleksiyaning umumiy intellekt va taʼlim bilan bogʻliq boʻlmagan etnik-madaniy sabablari aniqlandi. AQSh Milliy ruhiy salomatlik institutining tadqiqotchilari, masalan, xitoyliklar (xanlar), vengerlar va anglofonlarda miyaning turli qismlari disleksiya rivojlanishi uchun javobgar ekanligini aniqladilar. Barcha oʻrganilgan madaniyatlarda disleksiklarning ulushi taxminan bir xil boʻlib, 2 dan 10 % gacha oʻzgarib turadi. Tadqiqot natijalariga koʻra, xitoylik bolalardagi savodsizlik muammosi chap old markaziy girusdagi nosozliklar bilan bogʻliq ekanligi maʼlum boʻldi. Olimlar bu farqni quyidagicha izohladilar: alifboli tillarini oʻqiyotganda, miya odatda (koʻp yoki kamroq) maʼlumotni ketma-ket qayta ishlashi, xitoycha ierogliflarni oʻqiyotganda esa, koʻpincha piktogramma tasvirni darhol tanib olishi kerak. Pitsburg universiteti professori Charlz Perfetti disleksiya koʻpincha oʻziga xos etnik-lingvistik fonga ham ega ekanligini aniqladi. Misol uchun, ingliz tilida soʻzlashadigan bolalarda disleksiya koʻpincha fonemik eshitishning buzilishi bilan bogʻliq, chunki ingliz tilida 62 ta fonema tovushini yetkazish uchun 1120 ta grafema ishlatiladi, venger bolalarida esa disleksiya odatda qisqa muddatli xotiraning buzilishi natijasida rivojlanadi: qisqa muddatli xotira bunday agglyutinativ tilda soʻz ildizidan keyingi koʻp sonli affikslarni bogʻlash va qayta ishlash vazifasini uddasidan chiqmasligi mumkin.

Hujjatli filmlar

• 2014 — „Pravopisanie!“ / „Ortho!“ (rej. Natali Sartio / Nathalie Sartiaux)