Chugach
_-_DSC04923.JPG)
Chugach, Chugachlar, Chugachigmyutlar[1] (inglizcha: Chugach Sugpiaq yoki Chugachigmiut) — Alyaskaning janubiy qirgʻogʻining mahalliy aholisi, Kenay yarim orolidagi eskimos etnolingvistik guruhi va shahzoda Uilyam Sound (Chugach koʻrfazi[2]). Ular Alutikning eskimo qirgʻoq xalqlariga mansub va Alutik tilining Chugach tilida gaplashadilar. Ilgari yozuv kirill alifbosiga asoslangan boʻlsa, endi lotin tiliga oʻtilgan[3].
Etnonimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzining nomi Sugpiaq (Chugachik[2]) "suk" — „odam“ va "piaq" — „haqiqiy“ soʻzlaridan kelib chiqqan.
Tlingit (ruscha Kolyuji, Kolyusha, Kolyuzhtsy) Chugachlarni Kushek etnonimi deb atagan[4].
Qabilaning etnonimi atrofdagi joy nomlari tarkibiga kiradi: Chugach togʻlari, Chugach bogʻi, Chugach milliy oʻrmoni. Ilgari, knyaz Vilgelm boʻgʻozi Chugatskiy koʻrfazi[2] deb nomlangan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Chugachlar, arxeologik maʼlumotlarga koʻra, ming yil oldin shahzoda Vilgelm boʻgʻozi hududida yashagan. Ular birinchilardan boʻlib 1741-yilda Vitus Jonassen Bering bilan uchrashishdi. Bu davrda Chugachlar Eyaklar, Atnaslar va Tlingitlar bilan savdo aloqsida boʻlishgan, yoki jang qilishgan.
1783-yil 17-avgustda ruslar birinchi marta Chugachlar bilan uchrashdilar, ular bir oy oʻtgach, Panov kompaniyasi sanoatchilar lagerini qoʻriqlagan 9 qoʻriqchini oʻldirdilar[5].
1834-yilda ularning soni 471 tani, 1890-yilda esa 433 tani tashkil etgan[1].
1964-yilda Alyaskadagi kuchli zilzila tufayli tsunami Chenega qishlogʻini vayron qiladi. 1989-yilda Exxon Valdez tankeridan neftning toʻkilishi Chugach baliqchiligiga katta zarar yetkazdi.
Madaniyat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afsonaga koʻra, Chugachlar qargʻadan emas, balki Itlardan kelib chiqqan va shimoldan kelgan, ularning vatandoshlari Bristol koʻrfazidan Bering boʻgʻozigacha boʻlgan qirgʻoqda qolgan. Oʻzaro urush natijasida ular Kodiak orolidan quvilgan[6].
Keyingi sayohatchilar xalq afsonasining oʻzgarishini taʼkidladilar:
Kayak orolining shimolida materikda Chilkak degan joy bor. U yerda bir qudratli chol erkak va ayolni yaratdi. Avvaliga chol ularni toshdan yasamoqchi boʻladi, lekin tayyor odamni oyoqqa qoʻyib, bexosdan chap oyogʻini sindirib oladi. Keyin u yer turpogʻidan odamlarni yaratishga qaror qiladi. Shu sababli odamlar oʻladi: yer vayron boʻladi. Agar biz toshdan yasalgan boʻlsak, biz abadiy yashar edik[7].
Chugachlar nasl qoʻlga kiritib, yangi unumdor joylarni izlashga qaror qilishdi. Chugatskiy koʻrfazi orollariga joylashib, Ushugnak (Peregrebnye), Shuyak va Kodiak orollariga joylashdilar.
Chugachlar — dengiz qirgʻogʻida yashaydigan xalq, laxtaklar bilan qoplangan baydarkalarda, kitlar va dengiz qunduzlarini ovlaydi; qishda — tulki va vidralarni itlar va tutun yordamida ovlaydilar. Qazlmalarni esa Chugachlar Konstantinovskiy redutida yoki qoʻshni qabilalardan kerakli mxsulotlarga almashtirardilar. Chugachlar redobutda yollanadigan ishlarning eng muhimi yukola (quritilgan yoki dudlangan baliq) tayyorlash, idishni yuklash yoki tushirish va oʻtin yetkazib berishdir.
Kiyimlar paylar yordamida tikilgan. Parklar va boshqa kiyimlar uchun dengiz, kamroq quruqlikdagi hayvonlarning terilari, shuningdek qush terilari ishlatilgan. Suvga chidamli kamleyalar dengiz hayvonlarining ichaklaridan qilingan[2].
Oʻlganlarni, ruslar bilan yaqinlashishdan oldin, Chugachlar marhumning narsalari bilan birga dengiz qirgʻogʻida yondirib, shunda marhum goʻyo suvda yashirinib, oʻziga kerak boʻlgan narsani kuldan olishi mumkin edi[7].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Берг Лев Семенович. Открытие Камчатки и Экспедиции Беринга, 1725-1742. Главсевморпути, 1935 — 213-214 bet.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 {{{заглавие}}}.
- ↑ Врангель Ф. П. Чугачи и Кадьякцы // Сын Отечества. — 1839. — № 2.
- ↑ Давыдов „2“,. Двукратное путешествие в Америку морских офицеров Хвостова и Давыдова. СПб.: Морская типография, 1812 — 234 bet.
- ↑ Кучин Владимир. Всемирная волновая история от 1600 г. по 1799 г.. Litres, 2017. ISBN 5457876179.
- ↑ Справочный энциклопедический словарь. СПб.: Типография К. Крайя, 1847 — 194 bet.
- ↑ 7,0 7,1 Дорошин П. П. Из записок, веденных в Русской Америке. — 1866.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- {{{заглавие}}}.
- Берг Л. С.. Открытие Камчатки и экспедиции Беринга 1725—1742. Издательство Главсевморпути, 1935 — 213—214 bet.
- Лисянский Ю. Ф.. Плавание корабля «Нева» от острова Кадьяк до Ситкинского залива, Путешествие вокруг света на корабле «Нева» в 1803—1806 годах (1812), М.: Директ-Медиа, 2014.
- Артемьев А. Р.. Русская Америка и Дальний Восток: конец XVIII в. — 1867 г.: К 200-летию образования российско-американской компании, Материалы международной народной научной конференции, Владивосток, 11-13 октября 1999 г., Институт истории, археологии и этнографии народов Дальнего Востока ДВО РАН, 2001.
- Сарычев Г. А.. Путешествіе флота капитана Сарычева по сѣверовосточной части Сибири: Ледовитому морю и Восточному океану, в продолженіе осьми лѣт, при Географической и астрономической морской экспедиціи, бывшей под начальством флота капитана Биллингса с 1785 по 1793 год. Типография Шнора, 1802.