Matrilineallik: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Qator 35: Qator 35:


==== Guanchelar ====
==== Guanchelar ====
[[Gran Canaria]] orolining [[Berberlar|Berber]] aholisi [[Kanar orollari]] va ularning [[Guanches|Guanchelar]] deb nomlangan xalqi ispanlar tomonidan zabt etilgan vaqtga kelib matrilineal jamiyatni rivojlantirganlar<ref>{{Kitob manbasi |url=https://books.google.com/books?id=eK28BAAAQBAJ&pg=PA8 |title=An Archaeology of the Margins: Colonialism, Amazighity and Heritage Management in the Canary Islands |last=Jose Farrujia de la Rosa |first=Augusto |publisher=Springer Science & Business Media |year=2014 |isbn=9781461493969 |pages=8 |language=en}}</ref>.


== Manbalar ==
== Manbalar ==

10-Yanvar 2024, 09:09 dagi koʻrinishi

Matrilineallik (lotincha: mater, tugʻilgan case matris – „ona“), onalik chizigʻi orqali nasl va meros hisobi boʻladi. Ayrim sovet etnograflarining taʼkidlashicha, matrilinizm onalik-klan tuzumi davrining eng muhim belgilaridan biri, ibtidoiy jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy birligi sifatida odamlarni ona urugʻiga birlashtirishning asosiy tamoyili deb hisoblashgan. Ushbu gʻoyalarga koʻra, matrilineallik bu davrning eng barqaror tuzilmasi boʻlib, hatto klan iqtisodiy jamoa sifatida parchalanganidan keyin ham uzoq vaqt saqlanib qolgan; patriarxatning oʻrnatilishi bilan matrilineallik patrilineallik bilan almashgan, lekin koʻpincha ikkinchisi bilan bir qatorda hatto ilk jamiyatlarida ham onalik huquqi shaklida oliy rahbarlar hokimiyati va mulkning ayrim turlari mavjud boʻlgan deb hisoblanadi. Ammo, bugungi davrda ham koʻpchilik tadqiqotchilar onalar qabilaviy tuzumi davrining mavjudligini shubha ostiga qoʻyishadi[1].

Erta odamlarning qarindoshligi

XIX asr oxirida deyarli barcha tarixchilar va antropologlar Lewis X. Morganning „Ancient Society“ taʼsirli kitobidan soʻng, hamma joyda erta insoniy qarindoshlik matrilineal ekanligiga ishonishgan[2]. Bu fikrni Friedrich Engels „The Origin of the Family, Private Property and the State“ asarida ilgari surgan. Morgan-Engels tezisi insoniyatning eng dastlabki ichki instituti oila emas, balki matrilineal urugʻlar tez orada kommunistik pravoslavlikka qoʻshildi[3][4]. Bunga javoban, XX asr ijtimoiy antropologlarining aksariyati matrilineal ustuvorlik nazariyasini asoslab boʻlmaydigan deb hisoblashgan, garchi 1970 va 1980-yillarda bir qator feministik olimlar koʻpincha uni qayta tiklashga harakat qilishgan[5].

Soʻnggi yillarda evolyutsion biologlar, genetiklar va paleoantropologlar muammolarni qayta koʻrib chiqishdi, ularning koʻpchiligi genetik va boshqa dalillarga asoslanib, erta insoniy qarindoshlik matrilineal boʻlishi mumkin[6][7][8][9]. Muhim bilvosita dalillardan biri genetik maʼlumotlar boʻlib, ming yillar davomida Sahroi Kabirdagi afrikalik ovchi-yigʻuvchilar orasida ayollar nikohdan keyin erlarining oilasi bilan emas, balki oʻz onalari va boshqa tugʻilgan qarindoshlari bilan yashashni tanlaganlar[10]. Yana bir dalil shundan iboratki, opa-singillar va ularning onalari bola parvarishida bir-birlariga yordam bersalar, nasl-nasab chizigʻi patrilineal emas, balki matrilineal boʻladi[11]. Biologik antropologlar hozirda birgalikda bolalarga gʻamxoʻrlik qilish gʻayrioddiy katta inson miyasi va xarakterli inson psixologiyasining evolyutsiyasini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlganligi haqida keng tarqalgan[12]. Garchi boshqalar matrilokallik yoki patrilokallikning universalligi tarafdorlarining daʼvolarini rad etib, ovchi-yigʻuvchilar jamiyatlari moslashuvchan filopatiyaga yoki koʻp qirralilikka ega ekanligini taʼkidlaydilar, bu esa oʻz navbatida yanada tenglik jamiyatiga olib keladi, chunki erkaklar ham, ayollar ham tanlash huquqiga ega. kim bilan yashash[13][14]. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, chorvadorlar va fermerlar patrilokallikka juda moyil, shuning uchun patrilokallik pigmey boʻlmaganlar orasida keng tarqalgan hodisa. Ammo baʼzi ovchi-yigʻuvchilar orasida patrilokallik fermerlarga qaraganda kamroq tarqalgan[15]. Masalan, Biaka va Benzenni oʻz ichiga olgan Aka pigmeyalari orasida yosh er-xotin odatda birinchi farzandlari tugʻilgandan keyin erining lageriga joylashadilar. Biroq, er xotinning jamiyatida qolishi mumkin, u erda aka-uka yoki opa-singillaridan biri unga qoʻshilishi mumkin. Bu kelinlik xizmati amalda boʻlgan jamiyatlarda sodir boʻlishi mumkin[16]. Yoki boshqa jamiyatlarda. Yuqoridagi maʼlumotlarga koʻra, baʼzi olimlar ovchi-yigʻuvchilar jamiyatlarida qarindoshlik va yashash murakkab va koʻp qirrali ekanligini ham aytishadi. Misol uchun, oʻtmishdagi maʼlumotlarni qayta tekshirishda (bu unchalik ishonchli emas edi), tadqiqotchilar guruhlarning taxminan 40% ikki tomonlama, 22,9% matrilokal va 25% patrilokal ekanligini taʼkidlashadi[17]. Bir qator olimlar ham alohida matrilokallik (matrilineallik) yoki patrilokallik (patrilineallik) tushunchalarini rad etib, koʻp mahalliylikni yoqlaydilar[13][18].

Matrilineal familiya

Matrilineal familiyalar onadan qizga oʻtadigan ismlar boʻlib, otadan oʻgʻilga oʻtadigan koʻproq tanish patrilineal familiyalardan farqli oʻlaroq, bugungi kunda familiyalar orasida eng keng tarqalgan namunadir. Aniqlik va qisqalik uchun patrilineal familiya va matrilineal familiya ilmiy atamalari odatda patriname va matriname sifatida qisqartiriladi[19].

Madaniy naqshlar

Islomdan oldingi Arabistonda, juda cheklangan miqdordagi arab xalqlarida (birinchi navbatda, Yaman amoritlari va Shimoliy Arabistondagi Nabatiylarning ayrim qatlamlarida) matrilinizm mavjudligiga baʼzi dalillar mavjud[20]; boshqa tomondan, Islom Arabistonida matrilinallikning mavjudligiga ishonchli dalillar borga oʻxshaydi, Muhammad paygʻambarning 12 imom avlodlari „Fotimaning oʻgʻillari“ deb atalgan qizi Fotimaning nasabidan ekani aytiladi.

Janubiy Afrikaning zamonaviy namunasi – matrilineal primogeniture madaniyatida Rain Queen lavozimiga merosxoʻrlik tartibi: nafaqat sulola nasli ayol chizigʻi orqali hisobga olinadi, balki faqat ayollar meros olish huquqiga ega[21].

Baʼzi anʼanaviy jamiyatlar va madaniyatlarda ularning guruhlariga aʼzolik matriline tarzda meros boʻlib qolgan va keyingi roʻyxatda kursiv bilan koʻrsatilgan boʻlsa ham shunday boʻladi. Masalan, Shimoliy Amerikaning Chiroqilar, Choctaw, Gitksan, Haida, Hopi, Irokezlar, Delavarlar, Navaxo va Tlingit; Kosta-Rikaning Cabécar va Bribri; Panamaning Naso va Kuna xalqi; Janubiy Amerikaning Kogi, Guaxiro va Kariblari; Gʻarbiy Sumatra, Indoneziya va Negeri Sembilan, Malayziyaning Minangkabau aholisi; Melaneziyadagi Trobrianderlar, Dobu va Nagovisi; Hindiston janubidagi Kerala va Mogaveeras, Billavas va Karnatakaning Nairs, baʼzi Thiyya va musulmonlari; shimoli-sharqdagi Hindiston va Bangladeshdagi Meghalayadagi Xasi, Jaintiya va Garo; Butanning Ngaloplari va Sharchoplari; Xitoyning Mosuo; Janubi-Sharqiy Osiyodagi Kayah, Shotlandiyadagi Picti, Ispaniya va Fransiyadagi Basklar; yaponiyalik aynu, akan, shu jumladan, Ashanti, bono, akvamu, ganalik fante; janubiy-markaziy Afrikaning „matrilineal belbogʻi“ boʻylab koʻpchilik guruhlar; Janubiy Misr va Sudandagi nubiyaliklar va gʻarbiy va shimoliy Afrikadagi tuareglar; Senegal, Gambiya va Mavritaniya Sereri.

Klan nomlari va familiyalar

Ushbu maqoladagi misol madaniyatlarining aksariyati (matrilineal) klanlarga asoslangan. Har qanday urugʻ, ehtimol, birdan bir nechta nasl guruhlari yoki oilaviy guruhlarni oʻz ichiga olishi mumkin – yaʼni har qanday matrilineal urugʻ bir yoki bir nechta qarindosh boʻlmagan ayol ajdodlardan kelib chiqishi mumkin. Bundan tashqari, har bir bunday nasl guruhining mumkin boʻlgan madaniy namunasi sifatida oʻz oilaviy nomi yoki familiyasi boʻlishi mumkin. Quyidagi ikkita misol madaniyatining har biri boshqa tamoyilga amal qiladi:

1-misol. Minangkabau (matrilineal) klan madaniyati aʼzolarining oilaviy nomi yoki familiyasi ham yoʻq, quyida ushbu madaniyatning oʻz boʻlimiga qarang. Bundan farqli oʻlaroq, aʼzolarning klan nomi bor, bu ularning hayotida muhim, ammo aʼzo nomiga kiritilmagan. Buning oʻrniga, birovning ismi faqat birovning ismidir.

2-misol. (Matrilineal) klan madaniyati aʼzolari – Akan, matrilineal familiyalarga ega emas va shunga oʻxshash ularning muhim urugʻ nomi ularning nomiga kiritilmagan. Biroq, aʼzolarning ismlari odatda familiya deb ataladigan ikkinchi ismlarni oʻz ichiga oladi, lekin ular ota yoki onadan barcha farzandlariga familiya sifatida oʻtmaydi[22].

Muayyan etnik guruhlarda matrilineallik

Afrika

Akan

20 millionga yaqin Akanlar Afrikada, xususan Gana va Kot-d’Ivuarda yashaydi. Shuningdek, ularning kichik guruhlari, Ashanti, Asante, Akyem, Bono, Fante, Akvamu deb nomlanadi. Akanlarning koʻpchiligi hali ham (2001-yil)[23][24] oʻzlarining anʼanaviy matrilineal urf-odatlarini amalda qoʻllamoqdalar. Akan anʼanaviy tarzda iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tashkilot merosi va vorislikning asosi onalik nasl-nasabiga asoslanadi. Nasl deganda maʼlum bir ajdoddan matrilineal kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlgan holatlarning barchasi tushuniladi. Bir nechta nasl-nasablar boshliq va oqsoqollar kengashi boshchiligidagi siyosiy birlikka birlashtirilgan, ularning har biri naslning saylangan boshligʻi boʻlib, bir nechta katta oilalarni oʻz ichiga olishi mumkin. Shunday qilib, davlat idoralarida yerga egalik qilish va boshqa nasl mulklari kabi huquqlar nasl-nasabga qarab belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, nasl-nasab mulki faqat matrilineal qarindoshlar tomonidan meros qilib olinadi[23][25].

Merosni boshqaradigan tamoyillar jins, avlod va yoshga qarab belgilanadi, yaʼni erkaklar ayollardan, keksalar esa yoshlardan koʻra koʻproqustunlikka ega boʻladi. Ayolning aka-ukalari mavjud boʻlganda, avlodlar boʻyicha stajni hisobga olish, aka-uka nasl-nasabi nasl-nasabga oid mulkni meros qilib olish huquqi opa-singillar oʻgʻillarining keyingi katta nasl-nasabiga oʻtishidan oldin tugaydi. Nihoyat, barcha merosxoʻrlikka daʼvogar erkaklar meros olishdan voz kechgandagina ayollar meros olishlari mumkin boʻladi[26].

Har bir nasl oʻz aʼzolari dehqonchilik qilgan yerlarni nazorat qiladi, ota-bobolarini xotirlashda birgalikda toʻplanadi, oʻz nasl aʼzolarining nikohini nazorat qiladi va ular oʻrtasidagi ichki nizolarni hal qiladi[27].

Guanchelar

Gran Canaria orolining Berber aholisi Kanar orollari va ularning Guanchelar deb nomlangan xalqi ispanlar tomonidan zabt etilgan vaqtga kelib matrilineal jamiyatni rivojlantirganlar[28].

Manbalar

  1. ↑ Sm., naprimer: Myordok Dj. P. Sotsialnaya struktura. M.: OGI, 2002; A. V. Korotaev Djordj Piter Merdok i shkola kross-kulturnix issledovaniy // Byulleten: Antropologiya, menshinstva, multikulturalizm 3 (2003): 19-74.
  2. ↑ Murdock, G. P. 1949. Social Structure. London and New York: Macmillan, p. 185.
  3. ↑ Malinowski, B. 1956. Marriage: Past and Present. A debate between Robert Briffault and Bronislaw Malinowski, ed. M. F. Ashley Montagu. Boston: Porter Sargent.
  4. ↑ Harris, M. 1969. The Rise of Anthropological Theory. London: Routledge, p. 305.
  5. ↑ Leacock, E. B. 1981. Myths of Male Dominance. Collected articles on women cross-culturally. New York: Monthly Review Press.
  6. ↑ Hrdy, S. B. 2009. Mothers and others. The evolutionary origins of mutual understanding. London and Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
  7. ↑ Knight, C. 2008. Early human kinship was matrilineal. (Wayback Machine saytida 7 April 2014 sanasida arxivlangan) In N. J. Allen, H. Callan, R. Dunbar and W. James (eds.), Early Human Kinship. Oxford: Blackwell, pp. 61–82.
  8. ↑ Opie, K. and C. Power, 2009. Grandmothering and Female Coalitions. A basis for matrilineal priority? In N. J. Allen, H. Callan, R. Dunbar and W. James (eds.), Early Human Kinship. Oxford: Blackwell, pp. 168–186.
  9. ↑ Chris Knight, 2012. Engels was Right: Early Human Kinship was Matriliineal.
  10. ↑ Schlebusch, C. M. (2010) Genetic variation in Khoisan-speaking populations from southern Africa. Dissertation, University of Witwatersrand this is available online, see pages following p.68, Fig 3.18 and p.180-81, fig 4.23 and p.243, p.287
  11. ↑ Wu, J-J; He, Q-Q; Deng, L-L; Wang, S–C; Mace, R; Ji, T; Tao, Y (2013). "Communal breeding promotes a matrilineal social system where husband and wife live apart". Proc R Soc B 280 (1758): 20130010. doi:10.1098/rspb.2013.0010. PMID 23486437. PMC 3619460. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3619460. 
  12. ↑ Burkart, J. M.; Hrdy, S. B.; van Schaik, C. P. (2009). "Cooperative breeding and human cognitive evolution". Evolutionary Anthropology 18 (5): 175–186. doi:10.1002/evan.20222. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Hill, Kim R.; Walker, Robert S.; Bozicević, Miran; Eder, James; Headland, Thomas; Hewlett, Barry; Hurtado, A. Magdalena; Marlowe, Frank et al. (2011-03-11). "Co-residence patterns in hunter-gatherer societies show unique human social structure". Science 331 (6022): 1286–1289. doi:10.1126/science.1199071. ISSN 1095-9203. PMID 21393537. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21393537/#:~:text=We%20found%20that%20hunter-gatherers,residential%20groups%20are%20genetically%20unrelated.. 
  14. ↑ Dyble, M.; Salali, G. D.; Chaudhary, N.; Page, A.; Smith, D.; Thompson, J.; Vinicius, L.; Mace, R. et al. (2015-05-15). "Human behavior. Sex equality can explain the unique social structure of hunter-gatherer bands". Science 348 (6236): 796–798. doi:10.1126/science.aaa5139. ISSN 1095-9203. PMID 25977551. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25977551/. 
  15. ↑ Verdu, Paul; Becker, Noémie S. A.; Froment, Alain; Georges, Myriam; Grugni, Viola; Quintana-Murci, Lluis; Hombert, Jean-Marie; Van der Veen, Lolke et al. (2013). "Sociocultural behavior, sex-biased admixture, and effective population sizes in Central African Pygmies and non-Pygmies". Molecular Biology and Evolution 30 (4): 918–937. doi:10.1093/molbev/mss328. ISSN 1537-1719. PMID 23300254. PMC 3603314. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3603314. 
  16. ↑ Destro-Bisol, Giovanni; Donati, Francesco; Coia, Valentina; Boschi, Ilaria; Verginelli, Fabio; Caglià, Alessandra; Tofanelli, Sergio; Spedini, Gabriella et al. (2004-09-01). "Variation of Female and Male Lineages in Sub-Saharan Populations: the Importance of Sociocultural Factors". Molecular Biology and Evolution 21 (9): 1673–1682. doi:10.1093/molbev/msh186. ISSN 0737-4038. PMID 15190128. https://doi.org/10.1093/molbev/msh186. 
  17. ↑ Dyble, M. (2016) (en). The behavioural ecology and evolutionary implications of hunter-gatherer social organisation. 
  18. ↑ Marlowe, Frank W. (2004). "Marital Residence among Foragers" (en). Current Anthropology 45 (2): 277–283. doi:10.1086/382256. https://www.africabib.org/rec.php?RID=P00035606. 
  19. ↑ Sykes, Bryan (2001). The Seven Daughters of Eve. W. W. Norton. ISBN 0-393-02018-5; pp. 291–2. Bryan Sykes uses „matriname“ and states that women adding their own matriname to menʼs patriname (or „surname“ as Sykes calls it) would really help in future genealogy work and historical record searches. Sykes also states (p. 292) that a womanʼs matriname will be handed down with her mtDNA, the main topic of his book.
  20. ↑ Korotayev, A. V. (1995). "Were There Any Truly Matrilineal Lineages in the Arabian Peninsula?". Proceedings of the Seminar for Arabian Studies 25: 83–98. https://www.academia.edu/27745315. 
  21. ↑ „The Balobedu Queenship Recognised and Dignity Restored“ (en-US). Cooperative Governance and Traditional Affairs (2016-yil 27-iyul). Qaraldi: 2020-yil 24-yanvar.
  22. ↑ Witte, Marleen de. Long Live the Dead!: Changing Funeral Celebrations in Asante, Ghana (en). Aksant Academic Publishers, 2001. ISBN 978-90-5260-003-1. 
  23. ↑ 23,0 23,1 Witte, Marleen de. Long Live the Dead!: Changing Funeral Celebrations in Asante, Ghana (en). Aksant Academic Publishers, 2001. ISBN 978-90-5260-003-1. 
  24. ↑ Studies, University of Ghana Institute of African. Research Review - Institute of African Studies (en). Institute of African Studies., 1988. 
  25. ↑ Busia, Kofi Abrefa (1970). Encyclopædia Britannica, 1970. William Benton, publisher, The University of Chicago. ISBN 0-85229-135-3, Vol. 1, p. 477. (This Akan article was written by Kofi Abrefa Busia, formerly professor of Sociology and Culture of Africa at the University of Leiden, Netherlands.)
  26. ↑ ashanti.com.au (before 2010). http://ashanti.com.au/pb/wp_8078438f.html, „Ashanti Home Page: The Ashanti Family unit“ Archived https://web.archive.org/web/20070626101235/http://www.ashanti.com.au/pb/wp_8078438f.html on 26 June 2007.
  27. ↑ Owusu-Ansah, David (November 1994). http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+gh0048%29, „Ghana: The Akan Group“. This source, „Ghana“, is one of the Country Studies available from the US Library of Congress. Archived https://archive.today/20120710173040/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+gh0048) on 10 July 2012.
  28. ↑ Jose Farrujia de la Rosa, Augusto. An Archaeology of the Margins: Colonialism, Amazighity and Heritage Management in the Canary Islands (en). Springer Science & Business Media, 2014 — 8 bet. ISBN 9781461493969. 

Havolalar

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Matrilineallik&oldid=4002249" dan olindi