Yaypan

Yaypan
shahar
40°22′32″N 70°48′56″E
Mamlakat	Oʻzbekiston
Viloyat	Fargʻona
Tuman	Oʻzbekiston
Hukumat
Asos solingan	1926
Aholisi  (2010)	22 115
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Telefon kodi	8-10-998-7353
Pochta indeks(lar)i	1518ХХ
Yaypan

Yaypan Fargʻona viloyatining Oʻzbekiston tumani markaziy shahridir. Yaypan temir yoʻl bekatidan 12 km uzoqlikda joylashgan. 2007-yili shaharda istiqomat qiluvchi aholi soni 20 723 kishini tashkil etdi. Qoʻqondan 25 km janubi-gʻarbda joylashgan. Yaypanda paxta tozalash zavodi, tikuvchilik fabrikasi, qurilish tresti, kichik, xususiy korxona va firmalar, MTP, savdo, madaniy va maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari, 4 umumiy taʼlim maktabi, musiqa maktabi, tuman markaziy kutubxonasi, klub, madaniyat uyi, madaniyat va istirohat bogʻi, stadion bor. Markaziy kasalxona, stomatologiya poliklinikasi aholiga xizmat koʻrsatadi. Yaypandan Fargʻona, Qoʻqon va boshqalar shaharlarga avtobus qatnovi yoʻlga qoʻyilgan.

Tarix

Yaypan qadimiy Sariqoʻrgʻon manzilgohining gʻarbida, janubi-gʻarbdan Soʻx soylari va janubi-sharqdan Shoʻrsudan oqib oʻtadigan soylar kesishgan joyda barpo etilgan. Shahar tekis tekislikda joylashgan boʻlib, asosan choʻponlar, ovchilar, keyinchalik hunarmandlar va savdogarlar turar joyidan tashkil topgan. Shahar orqali Xitoy va Hindistondan kelgan karvon yoʻllari oʻtgan.

Shaharning etimologiyasiga kelsak, bir nechta versiyalar mavjud. Bir versiyaga ko'ra, shahar nomi "To'kilgan suv" (turkcha yoy - "to'kish", sanskritcha panda - "suv") iborasidan kelib chiqqan. So'zning yueban qabilalaridan kelib chiqqanligi haqidagi versiya ham mavjud. Eng mashhur versiyada aytilishicha, turk-mo'g'ul tillaridan olingan Yaipan so'zi "tekis" yoki "tekis" degan ma'noni anglatadi.

19-asrga kelib bu hududda asosan oʻtroq turkiyzabon aholi istiqomat qilgan. U eramizdan avvalgi 1-ming yillik oxiridan Oʻrta Osiyoga kirib kela boshlagan Oʻrta Osiyo daryolari oraligʻidagi (jumladan Fargʻona) qadimgi eroniyzabon xalqlar va turkiy tilli qabilalarning uzoq davom etgan qorishish jarayoni natijasida shakllangan. va keyingi barcha asrlarda kelishda davom etdi.

Dashtiqipchoq oʻzbeklari Yaypanni oʻz ichiga olgan hozirgi Qoʻqon vohasi hududini taxminan 17-asr oxiri 18-asr boshlarida oʻzlashtira boshladilar. Bundan tashqari, ular, ehtimol, bularning birinchi ko'chmanchilari bo'lganga o'xshaydi, keyin hali ham cho'l, sho'r va qumli, ba'zan botqoq erlar (qolganlari, yashash uchun qulayroq hududlar allaqachon egallab olingan). Buni 1907 yilda Turkistonda o‘tkazilgan tekshirish materiallari ham tasdiqlaydi. Auditda eng muhimi, Dashtiqipchoq o‘zbeklari Qo‘qon tumanida 31,87 foizni tashkil etgan bo‘lsa, Marg‘ilon tumanida atigi 3,02 foiz, Namanganda 0,02 foiz, Andijon va O'shda 0,01%.

19-asrda Yaypan yaqinidagi dasht zonasi orasida qoʻshni koʻplab qishloqlar, jumladan Qulibek, Rajabgardi, Davlatbotir, Boboxoʻja, Dashtcho'lpon va boshqa qishloqlar tarqalgan. Ularning ilgari sug‘orilmagan yerlari, bu yerlar meros qilib berilgan qo‘qon amaldorlari va beklari o‘rnashib olgachgina aholiga joylasha boshlagan. Keyinchalik u yerda kanallar va sugʻorish ariqlari qurilgan.

1790 yilda Norbutabiy buyrug'i bilan Yaypanda masjid va madrasa qurildi. Mulla Sulton A’lam va mulla Eshmat Xalifalar davrida aholi punktini kengaytirish ishlari olib borildi. 1910 yilda qishloqda birinchi sanoat korxonasi - paxta tozalash zavodi qurildi.

Shoir Muqimiy she'riyatida Yaypan tilga olingan:

Yayfan agarchi xushhavo,

Odamlari engilnamo,

Bir-birlarila doimo

Bo'lar-bo'lmasga jang ekan.

Yayfan kabi tolzor kam,

Yo'q soyasida zarra g'am,

Zebo sanam, qoshi kalam,

Jononlari bisyor ekan.

Yaypan shahrida Islom polvon, Jo‘ra Ponsod, Kichik Islom, Po‘lan Oxund, Xudoyquli Ponsod, Shermat Ponsod, Ergash Ponsod, Ermuhammad, Qo'chqor Ponsod, Hamzaxon Maxsum kabi qo'rboshilar tug'ilgan.

1930 yilda Yaypan va uning atrofidagi qishloqlarning ko'plab aholisi qatag'on qilindi, otib tashlangan yoki SSSRning Xerson va Nikolaev viloyatlariga quvilgan.

1958 yil 8 mayda Yaipan qishlog'i shahar tipidagi aholi punkti maqomini oldi. Shahar maqomi 1975 yilda berilgan.[1]

1952 yilda O‘zbekiston xalq artisti Muhammadali Abduqunduzov Yaypan shahrida tug‘ilgan.

Yaypandan Qo‘qon xonligi davridagi mashhur tarixchi va tabib Mahmud Hakim Yayfoniy chiqqan.