Marogʻa

Marogʻa forscha: مراغه
Shahar
37°23′22″N 46°14′16″E
Mamlakat	Eron
uston	Sharqiy Ozarbayjon
shahriston	Marogʻa
baxsh	Markaziy tuman
Hukumat
• Hokim	Ali Nezhadabyaz (v.b.)
Rasmiy til(lar)i	fors tili
Aholisi  (2016)	175 255
Vaqt mintaqasi	UTC+3:30
Telefon kodi	+98
Marogʻa

Marogʻa (forscha: مراغه) — Eronning shimoli-gʻarbida, Sharqiy Ozarbayjon ustonidagi qadimiy shahar. Tabrizdan 80 km janubda joylashgan. Qurilgan vaqti nomaʼlum. Aholisi 132 ming kishi (1997). Marogʻada dehqonchilik, bogʻdorchilik, hunarmandchilik, yogʻochsozlik, uning yaqinida esa konchilik rivojlangan. Quruq meva (magiz) eksport qiladi. Marogʻa saxtiyon teri va gilamlari bilan mashhur boʻlgan. Shahar yaqinidagi vodiyda moʻgʻul xonlari qishni oʻtkazishgan. Dastlabki hulokuiylarning qarorgohi boʻlgan vaqtda ravnaq topgan. 1225-yilda Jaloliddin Manguberdi Marogʻani egallab, shu yerdan Ozarbayjon bilan chegaradosh davlatlarning sultonlariga maktub yoʻllab, ular bilan doʻstona munosabatda boʻlish niyatida ekanligini bildirgan,

Shaharning shimoliy tepaligida 1259-yil, moʻgʻul xoni Huloku (1217—1265) hukmronligi davrida taniqli astronom Nosiriddin Tusiy rahbarligida Maragʻa rasadxonasi qurilgan, rasadxonada kutubxona ham boʻlgan, Tusiy „Ziji Elxoniy“ni shu yerda yozgan. Moʻgʻullar Bagʻdodni bosib olgan vaqtda (1258) oʻlja olingan kitoblarning koʻp qismi shu kutubxonada saqlangan. Rasadxonada fors astronomlari bilan birga xitoy astronomlari ham ishlagan. 1339-yilda rasadxona harobaga aylangan. Huloku maqbarasi 19-asr oxirida ham ziyoratgoh boʻlgan. Rasadxona qoldiklari (13-asr), minorali maqbaralar (nomsiz, 1168; Qizil gumbaz, 1148; Koʻk gumbaz, 1197, Gumbazi Sharafiya, 1328 va boshqalar) saqlangan.

Tarixi

Islomgacha boʻlgan davr

Uzoq vaqtdan beri Marogʻa oʻrnida Atropatenaning qishki poytaxti Phraaspa/Phraata boʻlgan deb taxmin qilingan. 9-asr musulmon tarixchisi Balozuriy (vafoti 892-yil) xabar berishicha, shahar dastlab Akra-rudh (Ibn al-Faqih „Afrah-rudh“ va Yoqut Hamaviy „Afrazah-rudh“ deb atagan) nomi bilan mashhur boʻlgan. Forscha nom „Afrah daryosi“ degan maʼnoni anglatadi va rus sharqshunosi Vladimir Minorskiy bu nom Phraatani eslatadi. Uning qoʻshimcha qilishicha, qulay joylashuvi tufayli Marogʻa Rim davrida mavjud boʻlmagan boʻlishi dargumon.

Xalifalik va sojiylar boshqaruvi davrida

9-asrdagi Ozarbayjon va yon-atrofi xaritasi

Arablarning Eron istilosi davrida Ozarbayjon shaharlari (bu yerga Marogʻa ham kirgan boʻlishi kerak) al-Mugʻiyra tomonidan bosib olingan. Umaviy shahzodasi Marvon ibn Muhammad 740-yilda Mugʻon va Gilonga qilgan yurishidan soʻng Marogʻda qisqa muddat turdi. Aynan shu davrda u yerda katta miqdorda tezak boʻlgani uchun „Maragheh“ (maʼnosi „hayvon aylanib yuradigan joy“) nomi berildi. Marvon shaharchada qurilish ishlari bilan ham shugʻullangan. Keyinchalik shahar ustidan nazorat Abbosiylar xalifasi Horun ar-Rashidning (hukmronlik yillari 786-809) qizlari qoʻliga oʻtgan.

Tabriz voliysi Vajna ibn Ravvodning qoʻzgʻoloni tufayli Marogʻa atrofida devor oʻrnatilib, u yerda ham garnizon tashkil etilgan. Bu lavozimiga 803-yilda tayinlangani taxmin qilinadigan Ozarbayjon va Arminiya (Armaniston) hokimi Xuzayma ibn Xozimning buyrugʻi bilan amalga oshirilgan 816/817-yillarda Bobak Xurramdin qoʻzgʻoloni boshlanganidan soʻng, xalq Marogʻadan boshpana izlagan. Xalifa al-Maʼmun (hukmronlik yillari 813-833) tez orada shahar devorlarini qayta tikladi, soʻngra bu yerga yana aholi qoʻshildi. 836-yili Marogʻa Xaydar ibn Kovus al-Afshinning Bobakga qarshi yurishi chogʻida qishlash joyi vazifasini bajargan.

Ozarbayjon arab boshliqlarining beqaror muxtoriyatini qisqartirish va qisman Armanistonning Bagratiy podshohlari hukmronligini jilovlash maqsadida xalifa al-Moʻtamid 889/890 yoki katta ehtimol bilan 892-yilda Muhammad ibn Abissojni Ozarbayjon va Armanistonga hokim qilib tayinladi. Muhammad asli Osrushanadan boʻlgan va katta ehtimol bilan soʻgʻdlik boʻlgan Sojidlar oilasiga mansub edi. Hokimning birinchi sinovi Marogʻani oʻz qoʻliga olgan isyonchi Abdulloh ibn al-Hasan ibn al-Hamdaniy boʻladi. Muhammad 893-yilda oʻz xavfsizligini vaʼda qilib, uni taslim boʻlishga ishontirdi, lekin Abdulloh shunday qilganidan keyin u Sojid tomonidan qatl etilgan. Keyinchalik Marogʻa Muhammadning poytaxti boʻldi, lekin u odatda Bardaada istiqomat qilgan. Muhammad shu qadar koʻp hokimiyat toʻpladiki, u qisqa vaqt ichida xalifalikdan mustaqilligini eʼlon qildi.

901-yilda Muhammad epidemiyadan vafot etgach, uning qoʻshinlari uning oʻgʻli Devdod ibn Muhammadni taxtga chiqaradilar. Biroq, besh oy oʻtgach, amakisi Yusuf ibn Abissoj hokimiyatni undan tortib oladi, u Marogʻa devorlarini vayron qildi va poytaxtini Ardabilga koʻchirdi. 909-yilda Yusuf taxtga yangi kelgan xalifa al-Muqtadir tomonidan Ozarbayjon va Armaniston hukmdori sifatida rasman tan olingan. Oʻsha yili Yusufning Marogʻada zarb qilgan dirhami topilgan. Sojiylarning oxirgi hukmdori Abulmusofir al-Fath 929-yilda Marogʻada oʻldirilgan.

Adabiyotlar

• E. Makovicky (1992): 800-year-old pentagonal tiling from Maragha, Iran, and the new varieties of aperiodic tiling it inspired. In: I. Hargittai, editor: Fivefold Symmetry, pp. 67–86. World Scientific, Singapore-London
• Peter J. Lu and Paul J. Steinhardt: Decagonal and Quasi-crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture, Science 315 (2007) 1106–1110
• Bosworth, C. E. (1987). "Azerbaijan iv. Islamic History to 1941". in Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica, Volume III/2: Awāʾel al-maqālāt–Azerbaijan IV. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 224–231 b. ISBN 978-0-71009-114-7. https://iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iv. 
• Bosworth, C. E. (2000). "Mosaferids". Encyclopaedia Iranica. https://www.iranicaonline.org/articles/mosaferids. 
• Bournoutian, George. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813. Brill Publishers, 2021. ISBN 978-9004445154. 
• Frye, R. N.. The History of Ancient Iran. C. H. Beck, 1984. ISBN 978-3406093975. 
• Good, Mary-Jo Delvecchio (1977). "Social Hierarchy in Provincial Iran: The Case of Qajar Maragheh". Iranian Studies 10 (3): 129–163. doi:10.1080/00210867708701529. 
• Lewisohn, Leonard (2011). "Awḥadī Marāghaʾī". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_30552. ISSN 1873-9830. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/awhadi-maraghai-COM_23891. 
• Lornejad, Siavash; Doostzadeh, Ali. On the modern politicization of the Persian poet Nezami Ganjavi. Caucasian Centre for Iranian Studies, 2012.  (Wayback Machine saytida 2022-09-14 sanasida arxivlangan)
• Luther, K. A. (1987). "Atābakān-e Marāḡa". in Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica, Volume II/8: Aśoka IV–Āṯār al-Wozarāʾ. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 898–900 b. ISBN 978-0-71009-108-6. https://iranicaonline.org/articles/atabakan-e-maraga. 
• Madelung, W. „The Minor Dynasties of Northern Iran“,. The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 198–249 bet. ISBN 0-521-20093-8. 
• Minorsky, V. (1991). "Marāg̲h̲a". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VI: Mahk–Mid (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 498–503 b. ISBN 978-90-04-08112-3. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/maragha-COM_0676. 
• Peacock, Andrew (2017). "Rawwadids". Encyclopædia Iranica, online edition. New York. https://iranicaonline.org/articles/rawwadids. 
• Yarshater, E. (1988). "Azerbaijan vii. The Iranian Language of Azerbaijan". in Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica, Volume III/3: Azerbaijan IV–Bačča(-ye) Saqqā. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 238–245 b. ISBN 978-0-71009-115-4. https://iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vii. 
• Yavari, Neguin (2011). "Aḥmadīlīs". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. ISSN 1873-9830. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/ahmadilis-COM_23050?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=pahlawan. 

Havolalar

• Rasmiy veb-sayti
• Maragheh Encyclopædia Britannicada
• The Columbia Encyclopedia
• Gunbodi Kovus surati
• Marogʻa astronomiya va astrofizika tadqiqot markazi (Wayback Machine saytida 2010-06-12 sanasida arxivlangan)
• Abdulqodir ibn G'aybiy al Hofiz al Marog'iyning tarjimai holi tarjimai holi
• Marogʻa suratlari
• Marogʻa, Tishina haqida koʻproq suratlar va maʼlumotlar