Jidda

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Jidda

جِدَّة‎
Shahar
Jidda Corniche
Tarixiy Jidda anʼanaviy arxitekturasi
Tarixiy Jidda shahar markazi
Qirol Fahd favvorasi
Al-Mimar Masjidi
Nasseef uyi
21°32′34″N 39°10′22″E / 21.54278°N 39.17278°E / 21.54278; 39.17278 G OKoordinatalari: 21°32′34″N 39°10′22″E / 21.54278°N 39.17278°E / 21.54278; 39.17278 G O
Mamlakat [[ Saudiya Arabistoni]]
[[Mintaqa]] [[Makka]]
Hukumat
 • Viloyat hokimi Saleh Al-Turki[1]
Asos solingan Miloddan avvalgi 6-asr
Maydon 1,600 km2 (620 mi²)
Markazi balandligi 12 m
Aholisi
 (2022)
 3,751,722
Zichligi auto kishi/km2
Vaqt mintaqasi UTC+3
Telefon kodi +966 12
Pochta indeks(lar)i 21 dan boshlanadigan 5 ta raqamli kodlar (masalan, 21577)
[[File:|290px|Jidda xaritada]]
Jidda
Jidda

Jidda (inglizcha: /ˈdʒɛdə/ JED-ə), muqobil ravishda Jidda, Jiddah yoki Jidda (/ˈdʒɪdə/ JID-ə; arabcha: jidāẩ‎, Hejozicha arabcha talaffuzi: [ˈdʒɛdə/ JED-ə])) — Saudiya Arabistonining Makka viloyatidagi port shahri boʻlib, Hijoz mintaqasida Qizil dengiz sohilida joylashgan. Jidda mamlakatning savdo markazidir. Jidda qachon tashkil etilgani nomaʼlum, ammo 647-yilda xalifa Usmon uni muqaddas Makka shahriga ziyorat qilish uchun boradigan musulmon sayohatchilarga xizmat koʻrsatadigan sayohat markaziga aylantirgach, Jiddaning nufuzi oshdi. Oʻsha vaqtlardan beri Jidda Saudiya Arabistoniga anʼanaviy dengiz va havo orqali kelgan millionlab ziyoratchilar uchun darvoza boʻlib xizmat qildi[2][3].

2022-yil holatiga koʻra 3,751,722 aholiga ega boʻlgan Jidda Makka viloyatidagi eng katta shahar[4], Hijozdagi eng yirik shahar, Saudiya Arabistonidagi ikkinchi yirik shahar (poytaxt Riyoddan keyin) va eng katta Yaqin Sharq shaharlari boʻyicha toʻqqizinchi shahardir. U IHTning maʼmuriy markazi sifatida ham xizmat qiladi. Qizil dengizdagi Jidda islom porti dunyodagi oʻttiz oltinchi yirik dengiz porti[5] va Yaqin Sharqdagi ikkinchi eng katta dengiz porti (Dubayning Jebel Ali portidan keyin) hisoblanadi.

Jidda islomning eng muqaddas shahri Makka- Sharifning asosiy darvozasidir, 65 kilometer (40 mi) sharqda, ikkinchi eng muqaddas shahar Madina esa 360 kilometer (220 mi) shimolda joylashgan. Iqtisodiy jihatdan Jidda Saudiya Arabistoni va Yaqin Sharqda ilmiy va muhandislik yetakchiligini yanada rivojlantirishga eʼtibor qaratmoqda[6]. Jidda 2009-yilda Innovatsion shaharlar indeksida Afrika, Yaqin Sharq va Stan mamlakatlari mintaqasida toʻrtinchi oʻrinni egallagan[7].

Jidda Saudiya Arabistonining asosiy kurort shaharlaridan biri boʻlib, Globallashuv va Jahon shaharlarini oʻrganish guruhi va tarmogʻi (GaWC) tomonidan Beta dunyo shahri deb nomlangan. Shaharning Qizil dengizga yaqinligi hisobga olinsa, baliq ovlash va dengiz mahsulotlari mamlakatning boshqa qismlaridan farqli oʻlaroq, oziq-ovqat madaniyatida ustunlik qiladi. Arab tilida shahar shiori „Jeddah Ghair“ boʻlib, „Jidda oʻzgacha“ deb tarjima qilinadi.

Etimologiyasi va imlosi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qudaʼa qabilasining boshligʻi Jidda Ibn Al-Qudaiyning soʻzlariga koʻra, Jiddaning kamida ikkita etimologiyasi mavjud. Eng keng tarqalgan nom Jaddah جدة, arabcha „buvi“ soʻzi. Xalq eʼtiqodiga koʻra, insoniyatning buvisi hisoblangan Momo Havoning qabri Jidda shahrida joylashgan[8].

Magʻriblik sayyoh Ibn Battuta 1330-yillarda jahonga sayohati chogʻida Jiddaga tashrif buyurgan. Kundaligiga shahar nomini „Jidda“ deb yozib qoldirgan[9].

Britaniya Tashqi ishlar va Hamdoʻstlik vazirligi va Britaniya hukumatining boshqa boʻlimlari ilgari ingliz tilida soʻzlashuvchi boshqa soʻzlardan farqli ravishda „Jedda“ soʻzining eski imlosidan foydalangan, ammo 2007-yilda u „Jiddah“ imlosiga oʻzgartirilgan.

TE Lourens arabcha nomlarning ingliz tiliga har qanday transkripsiyasi oʻzboshimchalik deb hisobladi. Uning "Revolt in the Desert" kitobida Jidda soʻzi birinchi sahifaning oʻzida uch xil tarzda yozilgan[10].

Saudiya Arabistonining rasmiy xaritalari va hujjatlarida shahar nomi „Jeddah“ deb yozilgan, bu hozirda keng tarqalgan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1938-yil Jidda

Islomdan oldin[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu hududdagi dastlabki faoliyat izlari Wadi Brimanda (وادي بريمان qazilgan baʼzi Samudiy yozuvlari bilan guvohlik beradi), shaharning sharqida va Wadi Boweb (وادي بويب), shaharning shimoli-gʻarbiy qismida topilgan. Jidda shahridan topilgan eng qadimgi Mashrabiya islomdan oldingi davrga tegishli.


Eski shaharda olib borilgan qazishmalar Jiddaga Yamanning Qudaʼa qabilasi (arabcha: بني قضاعة) tomonidan baliq ovlash maskani sifatida asos solingan deb talqin qilingan, bu qabila eramizdan avvalgi 115-yilda Yamandagi Marib toʻgʻoni qulagandan soʻng Makkaga joylashish uchun markaziy Yamanni tark etgan[11].

Xalifaliklar davrida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jidda birinchi marta milodiy 647-yilda, uchinchi musulmon xalifasi Usmon ibn Affon uni Makkaning janubi-gʻarbiy qismidagi Al Shoayb porti oʻrniga Makka portiga aylantirgandan soʻng mashhurlikka erishdi[12].

Umaviylar butun Rashidun xalifaligini, shu jumladan Hijozni meros qilib oldilar va 661-yildan 750-yilgacha hukmronlik qildilar. 702-yilda Jidda qisqa muddatga Axum qirolligi qaroqchilari tomonidan bosib olindi[13]. Biroq, Jidda Haj uchun dengiz orqali sayohat qiluvchi baliqchilar va ziyoratchilarga xizmat koʻrsatadigan asosiy fuqarolik bandargohi boʻlib qoldi. Muqaddas zaminning faxriy noibi Makka sharifligi ham Islom xalifaligi davrida birinchi marta tayinlangan. Jidda tarixiy Hijoz viloyatining asosiy shahri va Makkaga Haj ziyoratini ado etish uchun dengiz orqali kelgan ziyoratchilar uchun tarixiy port sifatida tashkil etilgan.  

Usmonli imperiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1517-yilda Usmonli turklari Misr va Suriyadagi Mamluk sultonligini Salim I davrida bosib oldilar[14].

Usmonlilar 1525-yilda Jidda qamalida (1517) Lopo Soares de Albergariyaning Armadasidan shaharni himoya qilgandan soʻng, Jiddaning zaif devorlarini tikladilar. Yangi tosh devor oltita qoʻriqchi minorasi va oltita shahar darvozasini oʻz ichiga olgan. Ular Portugaliya hujumidan himoyalanish uchun qurilgan. Oltita darvozadan Makka darvozasi sharqiy darvoza, portga qaragan Al-Magʻariba darvozasi esa gʻarbiy darvoza edi. Sharif darvozasi janubga qaragan. Boshqa eshiklar Al-Bunt darvozasi, Shom darvozasi (shuningdek, Al-Sharaf darvozasi deb ataladi) va Madina darvozasi shimolga qaragan edi[15]. Turklar, shuningdek , Jidda kazarmasini hamda shahar askarlari uchun kichik qal’a qurdilar. 19-asrda bu yettita darvoza toʻrtta minorali toʻrtta ulkan darvozaga qisqartirildi. Bu ulkan darvozalar shimolda Shom darvozasi, sharqda Makka darvozasi, janubda Sharif darvozasi va dengiz boʻyidagi Al-Magʻariba darvozasi edi.

Jidda toʻgʻridan-toʻgʻri Usmonli Eyaletiga aylandi, Sharif Barakat II boshchiligidagi qolgan Hijoz esa 1517-yilda Jidda qamal qilinganidan 8 yil oʻtgach, Usmonli imperiyasining vassal davlatiga aylandi, Portugaliya 1541-yilda ikkinchi marta hujum qilishga urindi, ammo qaytarildi .

Qadimgi shaharda bugungi kunda ham shahar devorining qismlari saqlanib qolgan. Portugaliyaliklar shahardan quvilgan boʻlsalar ham, Hind okeanidagi flotlar ularga rahm-shafqat qildilar. Buni Diu jangi tasdiqlaydi. Portugal askarlari qabristonini bugungi kunda ham eski shahar ichida topish mumkin va u nasroniy qabrlari joylashgan joy deb ataladi[16].

1858-yil 15-iyunda Britaniyaning Qizil dengizdagi siyosatiga munosabat sifatida sobiq politsiya boshligʻi tomonidan qoʻzgʻatilgan deb taxmin qilingan shahardagi tartibsizliklar 25 nasroniyning, jumladan, Britaniya va Fransiya konsullari, ularning oila aʼzolari va boy yunon savdogarlarining qirgʻin qilinishiga olib keldi[17]. Britaniya qiruvchi kemasi HMS Portda langar qoʻygan HMS qasos sifatida shaharni ikki kun davomida bombardimon qilishdi[18].

Birinchi Saudiya davlati va Usmonli-Saudiya urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1802-yilda Nejdi kuchlari Makkani ham, Jiddani ham Usmonlilardan tortib oldilar. Sharif Gʻolib afandi bu haqda Sulton Mahmud II ga xabar bergach, Sulton Misr noibi Muhammad Ali Poshoga shaharni qaytarib olishni buyuradi. Muhammad Ali 1813-yilda Jidda jangida shaharni muvaffaqiyatli qaytarib oldi.

Birinchi jahon urushi va Hoshimiylar qirolligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Muhammad Abu Zenada, Jidda boshliqlaridan biri va 1925-yilda qirol Abdulaziz ibn Saudga taslim boʻlish paytida Sharifning maslahatchisi lavozimida

Birinchi jahon urushi paytida Sharif Husayn bin Ali Usmonli turklaridan mustaqillikka erishish va Suriyadagi Aleppodan Yamandagi Adengacha boʻlgan yagona arab davlatini tuzishga intilib, Usmonli imperiyasiga qarshi qoʻzgʻolon eʼlon qildi.

Qirol Husayn Hijoz qirolligini eʼlon qildi. Keyinchalik Husayn Najd sultoni Ibn Saud bilan urushda qatnashdi. 1924-yil dekabrida Makka qulagandan keyin Husayn taxtdan voz kechdi va uning oʻgʻli Ali bin Husayn yangi qirol boʻldi.

Saudiya Arabistoni Qirolligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirol Abdulaziz 1925 yilda Jiddaga kirgan kuni Abdulloh Ali Reda bilan birga oʻtirgan.

Bir necha oy oʻtgach, urugʻi markaziy Najd viloyatida boʻlgan Ibn Saud Ikkinchi Jidda jangidan keyin jiddanliklar bilan kelishuv orqali Madina va Jiddani zabt etdi. U Bagʻdodga qochib ketgan Ali bin Husaynni taxtdan agʻdardi va oxir-oqibat Iordaniyaning Amman shahrida joylashdi va u yerda uning avlodlari Hoshimiy qirolligi tarkibiga kirdi.

1928-yildan 1932-yilgacha yangi Xuzam saroyi Jiddada qirol Abdul Azizning yangi qarorgohi sifatida qurilgan. Saroy eski devor bilan oʻralgan shaharning janubida joylashgan boʻlib, muhandis Mohammed bin Awad bin Laden nazorati ostida qurilgan. 1963-yildan keyin saroy qirollik mehmon uyi sifatida foydalanilgan; 1995-yildan buyon uning ichida viloyat arxeologiya va etnografiya muzeyi joylashgan[19].

Eski shaharning qolgan devorlari va darvozalari 1947-yilda buzib tashlangan. 1982-yilda sodir boʻlgan yongʻin Al-Balad deb nomlangan eski shahar markazidagi baʼzi qadimiy binolarni vayron qildi, ammo koʻp narsa hanuzgacha saqlanib qolgan. 1979-yilda eski tumanlarni uyma-uy oʻrganish ishlari oʻtkazildi, bu esa 1000 ga yaqin anʼanaviy binolar mavjudligini koʻrsatdi, ammo katta tarixiy ahamiyatga ega boʻlgan inshootlar soni ancha kam edi. 1990-yilda Jidda tarixiy hududini saqlash boshqarmasi tashkil etildi[20].

Zamonaviy shahar oʻzining eski chegaralaridan tashqarida kengaydi. Qurilish hududi asosan Qizil dengiz qirgʻoqlari boʻylab shimolga kengayib, 1990-yillarda yangi aeroportga yetib bordi va taxminan 27 km (17 mi) eski shahar markazidan Ob’hur daryosi tomon yoʻl oldi[21].

2021-yil oktyabr oyida Muhammad bin Salmon boshchiligidagi Saudiya hukumati Jidda shahrining janubiy qismidagi mahallalarda keng koʻlamli buzish va koʻchirish rejasini boshladi, Saudiyaning Vision 2030 doirasida qayta jonlantirish loyihasi boʻlgan Jidda Markaziy loyihasiga yoʻl ochish ishlari boshlandi[22]. Buzilishlar 60 dan ortiq mahalladagi 558 ming kishiga zarar yetkazdi. Xalqaro Amnistiya rasmiy hujjatlar orqali aholining baʼzilari koʻchirilish haqida atigi 24 soat oldin, boshqalari esa 1-6 hafta ichida xabardor qilinganligini tasdiqladi. Baʼzi hollarda binolarga „evakuatsiya qiling“ deb yozilgan, davlat ommaviy axborot vositalari va bilbordlarda buzish haqida boshqalarga xabar berishgan[23]. Saudiya davlat matbuotining taʼkidlashicha, jabrlangan mahallalarning aksariyati „kasalliklar, jinoyatlar, giyohvand moddalar va oʻgʻirliklar bilan toʻla“ va asosan hujjatsiz muhojirlar yashardi[24]. 2022-yil yanvar oyida Saudiya Arabistoni hukumati koʻchirilganlarning 47 foizini tashkil etgan kompensatsiya sxemasini eʼlon qildi[25].

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

OpenStreetMap-da Jidda xaritasi

Jidda Saudiya Arabistonining Qizil dengiz sohilidagi tekisligida joylashgan (Tihamah deb ataladi). Jidda Hijozi Tihamida joylashgan (تهامة الحجاز) Hijoz togʻlarining pastki qismida joylashgan hudud. Tarixiy, siyosiy va madaniy jihatdan Jidda Hijoz Viloyati, Hijoz Qirolligi va Hijoz tarixi kitoblariga koʻra boshqa mintaqaviy siyosiy tuzilmalarning yirik shahri boʻlgan. Bu yer maydoni boʻyicha dunyoda 100-oʻrinda turadi.

Iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jiddada yogʻingarchilik odatda siyrak boʻladi va asosan noyabr va dekabr oylarida kam miqdorda yogʻadi. Qishda kuchli momaqaldiroqlar tez-tez uchraydi. 2008-yil dekabr oyidagi momaqaldiroq soʻnggi tarixdagi eng katta boʻron boʻlib, yomgʻir 80 mm (3 in) ga yaqin boʻlgan. Jiddada qayd etilgan eng past harorat 9.8 °C (49.6 °F) tashkil etdi. 1993-yil 10-fevralda[26] Jiddada qayd etilgan eng yuqori harorat 52.0 °C (125.6 °F) tashkil etdi[26], bu Saudiya Arabistonida qayd etilgan eng yuqori haroratdir[27][28].  

Jidda dengizining oʻrtacha harorati[29]
Yanvar Fevral mart aprel may Iyun Iyul avgust Sentabr Oktyabr Noyabr dekabr
26.3 °C (79.3 °F) 25.7 °C (78.3 °F) 25.8 °C (78.4 °F) 26.8 °C (80.2 °F) 28.1 °C (82.6 °F) 29.0 °C (84.2 °F) 30.6 °C (87.1 °F) 31.6 °C (88.9 °F) 31.1 °C (88.0 °F) 30.7 °C (87.3 °F) 29.1 °C (84.4 °F) 27.9 °C (82.2 °F)

Iqtisodiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mall of Arabia — Jiddadagi eng yirik savdo markazi.

Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikaning barcha poytaxtlari Jiddadan ikki soatlik parvoz masofasida joylashgan boʻlib, uni Yaqin Sharqning Dubaydan keyingi ikkinchi savdo markaziga aylantiradi[30].

Shuningdek, Jidda Saudiya Arabistonidagi Riyod, Jubayl va Yanbudan keyin toʻrtinchi yirik sanoat shahri hisoblanadi.

King Abdullah koʻchasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

King Abdullah koʻchasi

King Abdullah koʻchasi Jiddaning eng muhim koʻchalaridan biri boʻlib, Qirol Fahd yoʻlidan Jidda gʻarbidagi qirgʻoq boʻylab shaharning sharqiy chekkasigacha oʻtadi. U koʻplab korporativ ofislar va tijorat ishlanmalariga mezbonlik qilish bilan mashhur. U Jiddani Makka, Madina va King Abdullah iqtisodiy shahri (KAEC) bilan bogʻlaydigan Jidda markaziy temir yoʻl vokzalidagi HSR kirish joyi yaqinida joylashgan. Shuningdek, 170 balandlikdagi dunyodagi ikkinchi eng baland bayroq ustuniga ega m (558 ft). Bu yoʻl 2011-yilda yomgʻir suvi ostida qolib, halokatga uchragan edi. 

Tahliyah koʻchasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Galleria, Tahliyah koʻchasidagi mehmonxona

Tahaliyah koʻchasi Jidda markazidagi muhim moda va savdo koʻchasidir. Unda koʻplab yuqori darajadagi boʻlimlar va yuqori moda brendlari doʻkonlari, shuningdek, butiklar mavjud. Hukumat tomonidan u „Shahzoda Muhammad bin Abdul Aziz yoʻli“ deb oʻzgartirildi, ammo bu rasmiy nom keng qoʻllanilmaydi. Bundan tashqari, koʻplab ajoyib ovqatlanish maskanlari mavjud. 

Madina yoʻli[tahrir | manbasini tahrirlash]

Madina yoʻli Jiddadagi tarixiy ahamiyatga ega koʻchadir. U janubiy tumanlarni shimol bilan bogʻlaydi va bir nechta kompaniyalarning bosh ofislari va koʻrgazma zallarini oʻz ichiga oladi. Yoʻlning shimoliy uchi qirol Abdul Aziz xalqaro aeroporti bilan bogʻlanadi, bu esa kun davomida koʻpincha ushbu yoʻlda tirbandlikka sabab boʻladi. 

"Needs Updating"
2007-yilda Madina yoʻlining koʻrinishi

Madaniyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Diniy ahamiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Anʼanaviy kiyimdagi Jiddalik ayol, 1873-yil

Aksariyat fuqarolar sunniy musulmonlardir . Hukumat, sudlar, fuqarolik va jinoiy qonunlar shariat tomonidan belgilangan axloq qoidalarini amalga oshiradi. Saudiya Arabistoni fuqarolarining juda oz qismini shia musulmonlari tashkil etadi, shuningdek, katta xorijiy ishchi kuchi ham mavjud. 

Shaharda 1300 dan ortiq masjid mavjud. Qonun boshqa dinlarning binolari, kitoblari, ikonalari va eʼtiqodini ifodalashiga ruxsat bermaydi. Biroq, musulmonlar ishtirokisiz, jamoat tartibi va axloqiga putur etkazmaydigan shaxsiy diniy marosimlarga ruxsat beriladi. 

7-asrdan beri Jidda butun dunyo boʻylab millionlab musulmon ziyoratchilarni Hajga yuborgan. Bu ziyoratchilar Jidda jamiyati, dini va iqtisodiyotiga katta taʼsir koʻrsatadi.

Oshxonasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hijozi Saleeg

Baʼzilari Saudiyaning boshqa mintaqalaridan, masalan, Najd, Arika (عَريكة) kabi Kabsadan olib kelingan. Boshqa taomlar boshqa madaniyatlardan Mantu, Yaghmush (يَغْمُش) kabi kelib chiqishi turli taomlar Saudiyaliklar orqali olib kelingan. Ruz Buxoriy (رُز بُخاري) Markaziy Osiyodan, Burēk va Šurēk va Kabab almīru (كباب الميرو) Turkiya va Bolqondan, Mandi Yamandan, Mutabbag (مُطَبَّق) Yaman-Malayziya, Biryāni va Kābli (كابلي) Janubiy Osiyodan kirib kelgan taomlar hisoblanadi.

1974-yilda boshlangan eng mashhur mahalliy fast-food tarmogʻi Albaik boʻlib, uning filiallari Jidda va unga qoʻshni Makka, Madina va Yanbu shaharlarida joylashgan. Ularning asosiy taomi — bu qovurilgan tovuq, odatda Jiddaviylar tomonidan „Broast“ nomi bilan tanilgan va turli xil dengiz mahsulotlaridan tayyorlanadi. Mashhur fast-food tarmogʻi yaqinda Ar-Riyodda oʻz filiallarini ochdi. BAAdagi Dammam, Burayda, Bahrayn va Dubayda ham oʻz faoliyatlarini boshladi[31][32].

Ochiq osmon ostidagi sanʼat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Velosiped aylanasi Jiddadagi eng mashhur ochiq osmon ostidagi sanʼat inshootlaridan biridir.
Belgiyalik rassom Hubert Minneboning „ Toʻgʻri yoʻlga umid“ mis haykali Qilich aylanasi (Tahlia koʻchasi)

1970-yillarning oxiri va 1980-yillardagi neft portlashi davrida shaharning oʻsha paytdagi meri Muhammad Said Forsiy[33][34] boshchiligida Jiddaning jamoat joylariga sanʼatni olib kirishga qaratilgan fuqarolik harakatlari amalga oshirildi. Natijada, Jiddada asosan aylanma yoʻllarda joylashgan koʻplab zamonaviy ochiq osmon ostidagi haykallar va sanʼat asarlari mavjud. Haykallar orasida Jan/Gans Arp, Sezar Baldaccini, Alexander Calder, Henry Moor, Joan Miro, Hubert Minnebo va Victor Vasarely asarlari mavjud. Ularda koʻpincha Saudiyaning qahva idishlari, isiriqlar, palma daraxtlari va boshqalar kabi anʼanaviy buyumlari tasvirlangan. Islom anʼanalari tirik mavjudotlarni, ayniqsa inson qiyofasini tasvirlashni taqiqlaydi va bu sanʼatga taʼsir koʻrsatdi. Jumladan, ulkan geometriya toʻplami, gigant velosiped va undan gʻalati burchak ostida bir nechta mashina chiqib turgan ulkan beton blok hamda Aref Rayessning „Xudoning qilichlari (Soyuf Alloh)“ nomli monumental haykali shular jumlasidandir. Al-Madina yoʻli, Qirol Abdulaziz yoʻli va Shahzoda Abulloh Al-Faysal yoʻli oʻrtasidagi kesishmada juda xavfli aylanma yoʻlning markazi boʻlgan tuyalarning katta haykallari joylashgan. Tuyaning tanasi toʻliq emas; ular tirik mavjudotlarni tasvirlashiga yoʻl qoʻymaslik uchun boʻlingan, bu vahhobiylik eʼtiqodiga ziddir[35].

Muzeylar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jiddada turli xil taʼlim maqsadlari va kasbiy mahoratga ega oʻnga yaqin muzey yoki kolleksiya mavjud[36]. Jumladan, qadimiy asarlar va muzeylar vazirligi oʻrinbosari tomonidan boshqariladigan Jidda viloyati arxeologiya va etnografiya muzeyi, Jidda shahar muzeyi, Nasef uyi, Insonparvarlik merosi muzeyi, Abdul Rauf Hasan Xalil xususiy muzeyi va xususiy Sanʼat merosi muzeyi shular jumlasidandir.

Tadbirlar va festivallar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qizil dengiz xalqaro kinofestivali[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jidda 2020-yilda oʻtkazilgan Qizil dengiz xalqaro kinofestivali uchun joy sifatida tanlangan[37].

Jidda xalqaro kitob yarmarkasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jidda xalqaro kitob koʻrgazmasiga mezbonlik qiladi[38]. Bu Saudiya Arabistonidagi ikkinchi yirik kitob yarmarkasidir[39] va u birinchi marta 2015-yilda oʻtkazilgan. Kitob yarmarkasi har yili dekabr oyining boshida oʻtkaziladi[38].

Jidda mavsumi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jidda mavsumi Saudiya Arabistonida yuqori darajadagi turizm faoliyatini yoʻlga qoʻyishga qaratilgan Saudiya Arabistoni hukumatining Saudiya fasllari tashabbuslarining bir qismidir[40]. Mavsumning birinchi versiyasi 2019-yilning iyun-iyul oylarida boʻlib oʻtdi[41]. Jiddadagi beshta yoʻnalishda 150 ga yaqin tadbirlar tashkil etildi[41]. Saudiya mavsumi sifatida 2019-yil Saudiya Arabistonining turli madaniyati va merosini yoritishga qaratilgan[42]. Jidda 3000 yildan ortiq tarixga ega boʻlgan Saudiyaning madaniy jihatdan eng boy shaharlaridan biri boʻlgani uchun tanlangan[41]. Jidda mavsumining aksariyat tadbirlari Qirol Abdulla stadioni, Jiddaning tarixiy hududi, Al-Hamra Kornishi va Jidda sohilida boʻlib oʻtdi[43]. Jidda mavsumi Jiddani dunyodagi eng afzal sayyohlik maskani va Saudiya fasllarining eng yaxshi mavsumiga aylantirishni maqsad qilgan[44].

OAV[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jiddada hudud haqida maʼlumot beruvchi Internet-bloglar juda koʻp boʻlib, ular asosan chet elliklarning keng tarqalgan aholisiga xizmat qiladi. Ulardan 2012-yilda Bronza Expat Blog mukofoti va 2013-yilda Oltin mukofoti sohibi boʻlgan va Feedspotning Yaqin Sharqdagi eng yaxshi 100 ta blogi qatoriga kiruvchi Jeddah Blog kabi maʼlumotliligi boʻyicha xalqaro eʼtirofga sazovor boʻlgan veb-saytlardir[45][46]. Mintaqadagi muayyan mavzularga oid boshqa havaskor veb-saytlar ham mavjud.

Jidda teleminorasi 250 m (820 ft) kuzatuv maydonchasi mavjud baland teleminora hisoblanadi.

Shevasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jidda mintaqasining oʻziga xos nutq namunasi Hijozi lahjasi deb ataladi; arab tilidagi eng taniqli shevalardan biridir.

Shahar manzarasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Balad osmon chizigʻi (Jidda markazi)
Jiddaning tarixiy Al-Balad hududidagi binolar meʼmorchiligi

Dam olish maskanlari va mehmonxonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shaharda Durrat Al-Arus, Qizil dengizdagi Al-Nawras Movenpick kurorti, Crystal Resort, Radisson Blu, The Signature Al Murjan Beach Resort, Al Nakheel Village, Sands va Sheraton Abhur kabi mashhur mehmonxonalar mavjud. Koʻp mehmonxonalar Qizil dengizda saqlanib qolgan dengiz hayoti va dengiz marjon riflari bilan mashhur.

Amerika Qoʻshma Shtatlarining Saudiya Arabistonidagi ikkita konsulliklaridan biri Jidda shahrida joylashgan boʻlib, Afgʻoniston, Buyuk Britaniya, Indoneziya, Fransiya, Germaniya, Gretsiya, Turkiya, Filippin, Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Italiya, Rossiya va Xitoy kabi 67 ta davlatning konsulliklari joylashgan. Boshqa konsulliklar orasida Islom hamkorlik tashkiloti va Arab Ligasi davlatlari ham bor.

Taʼlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maktablar, kollejlar va universitetlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2005-yil holatiga koʻra, Jiddada erkak talabalar uchun 849 ta davlat va xususiy maktablar, shuningdek, 1179 ta qiz talabalar uchun davlat va xususiy maktablar mavjud[47]. Ham davlat, ham xususiy maktablarda oʻqitish usuli odatda arab tilida boʻlib, ikkinchi til sifatida ingliz tiliga urgʻu beriladi. Biroq, xorijiy tashkilotlar tomonidan boshqariladigan ayrim xususiy maktablar ingliz tilida darslar olib boradi. Bularga CBSE taʼlim tizimiga amal qiluvchi 10+ hind maktablari, bir qancha Pokiston va Bangladesh maktablari kiradi. 2005-yil holatiga koʻra, Jiddada toʻrtta Filippin xalqaro maktabi bor edi, yana ikkitasi qisqa vaqtdan keyin ochilishi rejalashtirilgan[48].

Jidda universitetlari va kollejlari quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

 

Pokiston xalqaro maktabi Jidda (PISJ)

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Saleh Al-Turki, mayor of Jeddah“. arabnews.com. Saudi Research & Publishing Company (2019-yil 27-mart). Qaraldi: 2021-yil 7-yanvar.
  2. ↑ Centre, UNESCO World Heritage „Historic Jeddah, the Gate to Makkah Sharif“ (en). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 2022-yil 4-sentyabr.
  3. ↑ „Jeddah Hooked on Fishing“ (en). Arab News (2006-yil 4-mart). Qaraldi: 2022-yil 4-sentyabr.
  4. ↑ „Mecca Region (Saudi Arabia): Places in Governorates - Population Statistics, Charts and Map“. www.citypopulation.de. Qaraldi: 2024-yil 3-fevral.
  5. ↑ „Top 50 World Container Ports | World Shipping Council“. www.worldshipping.org. 2020-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 25-noyabr.
  6. ↑ „'Jeddah has the potential to become a Knowledge City'Saudi Arabia - Zawya“. 2012-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 28-iyul.
  7. ↑ „2thinknow Innovation Cities™ Emerging 11 Index 2009 - Middle East, Africa and Former USSR States | 2009“. Innovation-cities.com (2009-yil 12-noyabr). Qaraldi: 2011-yil 17-aprel.
  8. ↑ Jayussi, Salma; Manṣūr Ibrāhīm Ḥāzimī; ʻIzzat ibn ʻAbd al-Majīd Khaṭṭāb Beyond the Dunes I B Tauris & Co Ltd (28 April 2006), p. 295. ISBN 978-1-85043-972-1
  9. ↑ Ibn Battuta „From Cairo to Hejaz to Tunisia again“,. Ibn Battota's Safari: Tuhfat Al-Nothaar Fe Gharaa'ib Al-Amsaar Darwīsh Al-Juwaydī: . Al-Maktabah Al-ʿAṣriyyah, 1355 — 253 bet. ISBN 9953-34-180-X. 
  10. ↑ „Lost in translation.“ Brian Whitaker.
  11. ↑ „صحيفة عكاظ - جدة اليوم.. والعم وهيب“. Okaz.com.sa. 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 17-aprel.
  12. ↑ alalamonline. „Alamlam Online“. alalamonline.net (2010-yil 10-mart). 2013-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 13-avgust.
  13. ↑ Cooper, Tom. Wings over Ogaden. Helion and Company, 2015-04-19 — 5 bet. ISBN 9781909982383. 2016-yil 16-fevralda qaraldi. 
  14. ↑ „History of Arabia.“ Britannica.com.
  15. ↑ Makkah Gate in Jeddah.
  16. ↑ صحيفة عكاظ. „صحيفة عكاظ - مقبرة النصارى“. Okaz.com.sa (2012-yil 5-iyun). 2013-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 26-mart.
  17. ↑ Caudill, Mark A.. Twilight in the kingdom: understanding the Saudis. Westport, Conn.: Praeger Security International, 2006 — 133 bet. ISBN 9780275992521. 
  18. ↑ Bosworth, C. Edmund. Historic cities of the Islamic world. Leiden: Brill, 2007 — 223 bet. ISBN 9789004153882. 2015-yil 6-avgustda qaraldi. 
  19. ↑ Leaflet for Khuzam Palace Jeddah, Deputy Ministry of Antiquities & Museums
  20. ↑ The Biet Nassif in Jeddah at asiarooms.com
  21. ↑ Maneval, Stefan.
  22. ↑ Tanis, Fatma. „Saudi Arabia is razing whole neighborhoods to make way for tourism and wealth“. NPR (2022-yil 13-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 27-yanvar.
  23. ↑ „Saudi Arabia: Mass Demolitions And Forced Evictions Marred By Violations And Discrimination“. Amnesty International (2022-yil 22-iyun). Qaraldi: 2022-yil 22-iyun.
  24. ↑ „Saudi Arabia... Continuing development of "Jeddah" slums“. Qaraldi: 2022-yil 23-yanvar.
  25. ↑ „Free housing among services for citizens whose properties being razed in Jeddah; over 68,000 services rendered“. Saudi Gazette (2022-yil 31-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 31-yanvar.
  26. ↑ 26,0 26,1 „Climate Normals for Jeddah“. Jeddah Regional Climate Center. 2012-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-fevral.
  27. ↑ Masters. „Bolivia ties its all-time heat record“. Weather Underground. Dr. Jeff Masters' WunderBlog. 2010-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  28. ↑ „saudigazette“. 2015-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  29. ↑ „Monthly Jeddah water temperature chart“. Seatemperatures.org. Qaraldi: 2014-yil 20-yanvar.
  30. ↑ Commerce of Jeddah.
  31. ↑ „Al Baik fast food“. Albaik.com. Qaraldi: 2015-yil 4-mart.
  32. ↑ „Al Baik to open its second Dubai branch in Mall of the Emirates“. The National UAE.
  33. ↑ Jones. „Sculptural oasis: why the giants of art made for Jeddah“ (en). the Guardian (2015-yil 1-iyun). Qaraldi: 2018-yil 22-may.
  34. ↑ Park. „Sculptures of Jeddah“ (en). www.sculpturesofjeddah.com. Qaraldi: 2018-yil 25-may.
  35. ↑ „The Camel Roundabout“. Sculptures of Jeddah.
  36. ↑ Museums in Jeddah at asiarooms.com
  37. ↑ „Red Sea International Film Festival: Saudi Arabia announces new Jeddah event“ (en). The National (2019-yil 27-mart). Qaraldi: 2019-yil 23-aprel.
  38. ↑ 38,0 38,1 „Jeddah international book fair“ (en-US). Jeddah International Book Fair. Qaraldi: 2019-yil 8-may.
  39. ↑ „Saudi Arabia's 4th Jeddah International Book Fair set for 13 days over western Christmas and New Year“ (en-US). The New Publishing Standard (2018-yil 17-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 8-may.
  40. ↑ K. „'Saudi Seasons 2019' Initiative: Mapping the Way for Tourism“ (en-US). WHATSUP KSA (2019-yil 1-mart). Qaraldi: 2019-yil 11-iyun.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 „Jeddah Season announces fun-filled calendar“ (en). Saudigazette (2019-yil 2-iyun). Qaraldi: 2019-yil 11-iyun.
  42. ↑ „Launching the "Saudi Seasons 2019" Program“. scth.gov.sa. Qaraldi: 2019-yil 11-iyun.
  43. ↑ „Jeddah's Kanz Al-Balad, Al-Ozwa Street Performance enthrall visitors“ (en). Arab News (2019-yil 16-iyun). Qaraldi: 2019-yil 18-iyun.
  44. ↑ „Jeddah Season - Saudi Seasons“ (en). Saudi Seasons (2019-yil 1-aprel). Qaraldi: 2020-yil 22-oktyabr.
  45. ↑ „Expat Blog Awards 2013“. Jeddah Blog. Qaraldi: 2015-yil 24-may.
  46. ↑ „Top 100 Middle East Blogs & Websites to Follow in 2020 | Mideast Blogs“ (2017-yil sentyabr).
  47. ↑ Statistical summary of education in Saudi Arabia.
  48. ↑ Salud, Francis R. „2 More Filipino Schools to Open in Jeddah“ (Archive).

Umumiy va keltirilgan manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Didier, Charles. Séjour Chez Le Grand-Cherif De La Mekke. Librairie De L. Hachette et, Rue Pierre.
  • Didier, Charles. Rehla Ela Al-Hejaz: A Trip to Hejaz. Translated from Séjour Chez Le Grand-Cherif De La Mekke into Arabic. Paris, 1854. ISBN 9960-677-14-1.
  • Facey, William & Grant, Gillian. Saudi Arabia by the First Photographers. ISBN 0-905743-74-1
  • Farsi, Hani M. S. (Mohamed Said). Jeddah: city of art: the sculptures and monuments. London: Stacey International, 1991. ISBN 0-905743-66-0.
  • From Bullard to Mr Chamberlain. Jeddah, 1925 Feb. (No.# secrets) — Archived Post.
  • Froster, Captain G. S. A trip Across the Peninsula — Rehla Abr Al-Jazeera. Mombai, India, 1866.
  • El-Hage, Badr. Saudi Arabia: caught in time 1861-1939. Published by Garnet, Reading, 1997. ISBN 1-85964-090-7.
  • Al-Harbi, Dalal. King Abdulaziz and his Strategies to deal with events: Events of Jeddah. King Abdulaziz National Library, 2003. ISBN 9960-624-88-9.
  • Keane, John F. Six months in the Hejaz: journeys to Makkah and Madinah 1877-1989. Manchester: Barzan Publishing, 2006. ISBN 0-9549701-1-X.
  • Al-Khaldi, Ibrahim. The Bedouin Photographer — Al-Mosawwir Al-Badawi. Kuwait, 2004.
  • Maneval, Stefan. 2019. New Islamic Urbanism: The Architecture of Public and Private Space in Jeddah, Saudi Arabia. London: UCL Press. ISBN 9781787356429.
  • Al-Rehani. Nejd and Its Followers.
  • Tarabulsi, Mohammed Yosuf. Jeddah: A Story of a City. Riyadh: King Fahd National Library, 2006. ISBN 9960-52-413-2.
  • Al-Turki, Thuraya. Jeddah: Um Al-Rakha wal Sheddah. Published by Dar Al-Shrooq.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Jidda&oldid=4332365" dan olindi