Hindixitoy

Hindixitoy

Maydoni	2413620
Aholisi	243,201,036 (1-iyul 2019-yil)
Davlatlar	Kambodja Laos Malayziya Myanma (Birma) Tailand Vetnam

Hindixitoy — Osiyoning janubi-sharqiy qismidagi yarim orol. Maydoni 2 mln. km². Gʻarbda Bengaliya qoʻltigʻi, Andaman dengizi va Malakka boʻgʻozi, janubiy va sharqda Janubiy Xitoy dengizi va uning Siam va Bakbo qoʻltiqlari bilan chegaralangan. Shimoliy chegarasi shartli ravishda Gang va Brahmaputra daryolari deltalari bilan Xongxa daryosi deltasidan oʻtkazilgan. Janubiy uchi Kra boʻynidan janubga choʻzilgan Malakka yarim oroldan iborat. Sharqiy qirgʻoqlari kam parchalangan, gʻarbida qoʻltiq, orol koʻp. Yer yuzasi, asosan, togʻli, meridian boʻylab choʻzilgan tizmalardan iborat. Gʻarbiy qismidagi Arakan togʻlari (eng baland joyi 3053 m, Viktoriya choʻqqisi), markazidagi Shan togʻligi va sharqidagi Annam togʻlari keng pasttekislik (Iravadi, Menam, Kam-bodja) va platolar (Korat) bilan boʻlingan. Karst keng tarqalgan. Pasttekisliklar, asosan, allyuvial va koʻl yotqiziqlaridan tuzilgan. Foydali qazilmalardan qalay va volframning yirik konlari topilgan. Iqlimi subekvatorial mussonli, Malakka yarim orolda ekvatorial iqlim. Oʻrtacha temperatura tekisliklarda 20° dan pastga tushmaydi, bahor va yoz oylarida 27—30°gacha koʻta-riladi, togʻlarda 15° gacha. Shamolga roʻpara garbiy yon bagʻirlarida yillik yogʻin 2500-3000 mm, asosan, yozda yogʻadi. Ichki rayonlarda 1000 mm gacha, sharqiy sohilida 2000 mm gacha (aso-san, qishda yogʻadi). Shimoldagi togʻ tepalarida qor yogʻadi. Daryolari sersuv, yozda toʻlib oqadi. Eng yiriklari: Mekong, Iravadi, Saluin, Menam-Chao-Praya. Suvidan sugʻorishda keng foydalaniladi. Eng katta koʻli — Tonlesap. Hindixitoyning sernam togʻli hududlarida doim yashil tropik oʻrmonlar, dengiz sohillari va deltalarda mangra oʻrmonlari, ichki rayonlarda barg toʻkuvchi tropik oʻrmonlar va butazorlar bor. Tekislik qismi ekinzorlarga aylantirilgan. Asosiy ekini — sholi. malakka yarim orolda kauchukli oʻsimliklar plantatsiyalari barpo qilingan.

Etimologiyasi

1886-yilgi Hindixitoy xaritasi

Bu nom „Hindiston“ va „Xitoy“ soʻzlaridan hosil boʻlgan, chunki ingliz va frantsuz mustamlakachilari yarim orol aholisida hind va xitoy xususiyatlarini koʻrganlar. Hindixitoy soʻzi birinchi marta frantsuz geografi Konrad Malt-Brun tomonidan qoʻllanilgan.

Joylashuvi

Yarim orolning maydoni taxminan 2 million km² boʻlib, u Arabistondan keyingi dunyodagi ikkinchi eng katta yarimorol hisoblanadi. Hindixitoy gʻarbdan Bengal ko'rfazi va Hind okeanining Andaman dengizi, Malakka bo'g'ozi, janub va sharqda Tinch okeaniga tegishli Janubiy Xitoy dengizi va uning Tailand va Bakbo koʻrfazlari bilan yuviladi. Yarim orolning shimoliy chegarasi shartli ravishda Gang va Brahmaputra daryolarining deltasidan Xonxa daryosi deltasigacha tortiladi. Hindixitoyning janubiy uchi Kra isthmusning janubida choʻzilgan Malay yarim orolini tashkil qiladi.

Iqlimi

Iqlimi subekvatorial musson, Malakka yarim orolida ekvatorial. Yarim orolning tekis qismida oʻrtacha harorat 20 °C dan pastga tushmaydi, bahor va yozda 28-30°C ga yetadi. Togʻlarda harorat 15 °C va undan pastga tushadi.

Togʻlarning gʻarbiy shamol yonbagʻirlarida yiliga 2,5-5 ming mm yogʻin tushadi, yilning eng yomgʻirli vaqti yozdir. Yarim orolning ichki hududlarida, baʼzi joylarda yiliga 1 ming mm dan kam yogʻingarchilik tushadi. Hindixitoyning sharqiy qirgʻogʻida yilning eng yomgʻirli vaqti qish boʻlib, u yerda yiliga 2 ming mm gacha yogʻingarchilik tushadi.

Relefti

Mekong daryosi

Hindixitoyning sharqiy qismining qirgʻoqlari gʻarbiy qirgʻoqlardan farqli oʻlaroq, juda koʻp qoʻltiqlar va qirgʻoq orollari mavjud boʻlmagan holda ajratilgan. Yarim orol landshaftlari asosan togʻli, tizma yoʻnalishlari asosan meridional va submeridionaldir. Hindixitoy yarim orolining gʻarbiy qismida Rakxayn tizmasi joylashgan boʻlib, uning eng baland choʻqqisi Viktoriya togʻi (3053 m). Shan togʻlari yarim orolning markaziy qismida joylashgan. Tanentaunji tizmasi shu yerdan boshlanib, Malakka yarim orolida tugaydi. Hindixitoyning sharqiy qismida Truong Son (Annam) togʻlari joylashgan. Hindixitoy yarim orolining togʻlarini keng pasttekisliklar, jumladan, Irravadi, Menam, Kambodja va Korat platosi ajratib turadi.

Yarim oroldagi eng katta koʻl — Tonle Sap. Hindixitoyning eng yirik daryolari — Mekong, Irravadi, Salvin, Chao Phraya — sugʻorish uchun intensiv foydalaniladi.

Hayvonot dunyosi

Hindixitoy yarim oroli yuqori darajadagi biologik xilma-xillikka ega boʻlgan Hind-Malaya zoogeografik mintaqasining bir qismidir. Bu yerda oʻrmon hayvonlari ustunlik qiladi. Eng tipik maymunlar (gibbonlar va makakalar), lemurlar, hind fillari, Hindixitoy yoʻlbarslari va bulutli leoparlar keng tarqalgan. Qushlar faunasi juda boy: jannat qushlari, toʻtiqushlar, tovuslar, qirgʻovullar, yovvoyi tovuqlar, daryo deltalarida esa chuvalchanglar, laylaklar, flamingolar. Amfibiyalar orasida timsohlar keng tarqalgan.

Milliy bogʻlari: Khao Yai, Khun Chae — Tailandda, Baba, Cat Ba — Vetnamda.

Oʻsimliklar

Hindixitoy yarim orolining tabiiy oʻsimliklari asosan togʻlarning shamol yonbagʻirlarini qoplaydigan murakkab tropik oʻrmonlar bilan ifodalanadi. Botqoqli qirgʻoqlarda mangrovlar uchraydi. Yarim orolning tekisliklariga asosan sholi ekiladi. Malakka yarim orolida kauchuk yetishtiriladi.

Davlatlar

Hindixitoy yarim orolida Vetnam, Kambodja, Laos, Malayziya (koʻp qismi), Myanma, Tailand davlatlari, shuningdek Bangladeshning kichik bir qismi joylashgan.

Yana qarang

• Fransuz Hindixitoyi