Robot

Robot (chexcha: robota – „mehnat“) – sunʼiy mexanik qurilma. U, odatda, elektromexanik tizim boʻlib, odam mehnatini bajaradi. Robot soʻzi bilan virtual dasturiy taʼminot agentlariga ham aytilishi mumkin, biroq ularni bot deyish qabul qilingan^[2].

Robotni insonning hayoti uchun xavfli sharoitlar (kuchli radiatsiya, yuqori temperatura va boshqalar)da, odam borishi qiyin boʻlgan obyektlarda (suv ostida, kosmosda) kishi funksiyasini qisman yoki toʻla bajaruvchi mashina deb ham atashimiz mumkin. Robot terminini birinchi marta 1920-yilda chex yozuvchisi Karel Chapek oʻzining „Robot U. Robot“ pyesasida ishlatgan.

Robotlar, asosan, 3 turga boʻlinadi: qatʼiy dastur asosida ishlaydigan Robot, odam (operator) boshqaradigan Robot va sunʼiy intellektli (integralli) Robot Ish bajarish turiga qarab, Robot manipulyatorlar, axborot uzatuvchi Robot, odimlovchi Robot va boshqalarga boʻlinadi. Robotlarning tashqi koʻrinishi ham, xattiharakatlari ham odamni eslatadi, yaʼni ular antropomorf (odamsimon) mashinalar hisoblanadi va boshqa mashinalardan shu xususiyati bilan farq qiladi. Robotlar texnikasining asosiy 2 yoʻnalishi mavjud: sanoatda ishlatiladigan va favqulodda (ekstremal) sharoitda ishlatiladigan Robotlar texnikasi. Sanoatda ishlatiladigan Robot, Mas, Robotmanipulyatorda „mexanik qoʻllari“ va tashqi boshqarish pulti yoki oʻziga oʻrnatilgan dasturli boshqarish qurilmasi, EHM (kompyuter) boʻladi. Operator P. qoʻllarining harakatini bevosita yoki televizor ekranidan kuzatib boshqaradi. Koʻpincha Robot avtomatik boshqarish tizimi bilan jihozlanadi. Robotmanipulyatorlar, asosan, kishi salomatligi uchun xavfli boʻlgan (ekstremal) sharoitlarda qoʻllaniladi. Robotlar jarayonlarni avtomatlashtirishning eng samarali vositasi hisoblanadi.

Robotlardan foydalanish sohalari borgan sari kengayib bormokda. Masalan, Yaponiyada 6 ming metrgacha chuqurlikda ishlay oladigan Robot"geolog", notani „oʻqib“ elektr gitara chaladigan Robot"mashshoq", Avstraliyada qoʻy junini qirqadigan Robot"sartarosh", AQSH da suv ostida ishlay oladigan Robot"gʻavvos" yaratilgan. Germaniyada esa Robotlar politsiyada ishlaydi (ularga portlovchi moddalar oʻrnatilgan mashinalarni ochish vazifasi topshiriladi). Avtomobilsozlik rivojlangan barcha mamlakatlarda (shu jumladan, Oʻzbekistonda) Robotlar mashinalarni yigʻishda (ayniqsa, payvandlash ishlarida) qatnashadi. Ixtirochilar avtomobilni boshqara oladigan Robotni yasash bilan shugʻullanishmokda. Bunday Robotning varianti Volkswagen (VW) zdida (Germaniya) yaratilgan. „Klaus“ laqabli ushbu Robot 2000-yilda namoyish qilingan. U boshqa Robotlar kabi 2 qoʻl va 2 oyokdi emas, balki 3 qoʻl va 3 oyoqqa ega. Bu Robot 2002-yilgi koʻrgazmada ham ishtirok etdi, lekin hali amalda qoʻllanilganicha yoʻq. Bunday Robotlar ustida Yaponiyada ham tajribalar olib borilmoqda. „Soni“ kompaniyasi (Yaponiya) sunʼiy intellektli „Aybo“ („Oʻrtoq“) nomli Robotni yaratdi (2004). U uydagi koʻp ishlarni (mebelni surish, oynani artish, telefon jiringlaganda uy egasini chaqirish va boshqalarni) bajaradi^[3].

Aynan qanday mashinalar robot, deb atalishi mumkinligi haqida bahslar ketayotgan boʻlsa-da^[4]^[5]^[6], odatiy robot quyidagi sifatlarga ega boʻlishi kerakligi taʼkidlanadi:

Tabiiy emas, yaʼni ongli mavjudot tomonidan yasalgan.
Atrof-muhitni kuzata oladi (koʻrish orqali kuzatishi shart emas; boshqa tur sezgi ham boʻlishi mumkin).
Atrof-muhit bilan interfaol munosabatda boʻla oladi.
Qandaydir darajada aqlli, yaʼni (mustaqil yoki oldindan dasturlangan) qaror qabul qila oladi.
Dasturlana oladi.
Aylanish yoki parallel koʻchish oʻqlari bilan harakat qila oladi.
Epchil manipulatsiyalarni bajara oladi.
Irodasini namoyish qila oladi (bu sifat muhim emas, zero antropomorfizmga taalluqlidir^[7]).

Umumiy[tahrir | manbasini tahrirlash]

Robotlarda Antropomorfizm:

KITT (hayoliy robot) aqliy antropomorfikdir; odam kabi o'ylaydi.

iCub jismoniy antropomorfikdir; odamga o'xshaydi.

Robot soʻzi jismoniy robotlarga ham, virtual dasturiy taʼminot agentlariga ham tegishli boʻlishi mumkin, ammo ikkinchisi odatda botlar deb ataladi^[8]. Qaysi mashinalar robot sifatida tasniflanishi borasida konsensus yoʻq, lekin mutaxassislar va jamoatchilik oʻrtasida robotlar quyidagi qobiliyat va funksiyalarning bir qismi yoki barchasiga ega ekanligi haqida umumiy kelishuv mavjud: elektron dasturlarni qabul qiladi, maʼlumotlarni yoki mulohazalarni elektron tarzda qayta ishlaydi, avtonom ishlaydi^[9]^[10]. Robot tushunchasi sintetik biologiya sohasi bilan bogʻliq boʻlib, u tabiati mashinalarga qaraganda tirik mavjudotlar bilan taqqoslanadigan mavjudotlarni oʻrganadi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy maqola: Robotlar tarixi

Avtomat gʻoyasi dunyodagi koʻplab madaniyatlarning mifologiyalarida paydo boʻlgan. Qadimgi sivilizatsiyalarning muhandislari va ixtirochilari, jumladan, Qadimgi Xitoy^[11], Qadimgi Yunoniston va Ptolemey Misri^[12], baʼzilari hayvonlar va odamlarga oʻxshash oʻz-oʻzidan ishlaydigan mashinalar yaratishga harakat qilishdi. Avtomatlarning dastlabki taʼriflariga Arxitasning sunʼiy kaptarlari^[13], Mozi va Lu Banning sunʼiy qushlari^[14], Iskandariya Qahramonining „gapiruvchi“ avtomati, Vizantiyalik Filonning kir yuvish mashinasi va Lie Zi nomli inson avtomati kiradi^[11].

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Robot" soʻzi ilk bora chex yozuvchisi Karel Čapek'ning RobotU.Robot (Rossum’ning Universal Robotlari) (1920) dramasida ishlatilgan^[15]. Biroq, Čapek bu soʻzning muallifi sifatida akasi, rassom va yozuvchi Josef Čapek'ni koʻrsatgan.^[16]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „Four-legged Robot, 'Cheetah,' Sets New Speed Record“. Reuters (2012-yil 6-mart). 2013-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 5-oktyabr.
↑ Telecom glossary „bot“, 2–fevral 2007–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Your View: How would you define a robot?
↑ What does „robot“ mean to YOU?, 12–oktabr 2007–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
↑ Robot nima?^{[sayt ishlamaydi]}
↑ Even Robot Suicide Is No Laughing Matter
↑ „Telecom glossary "bot"“. Alliance for Telecommunications Solutions (2023-yil 26-sentyabr).
↑ Polk, Igor „RoboNexus 2005 robot exhibition virtual tour“. Robonexus Exhibition 2005 (2005-yil 16-noyabr). 2007-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 10-sentyabr.
↑ Harris, Tom „How Robots Work“. How Stuff Works (2002-yil 16-aprel). 2007-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 10-sentyabr.
↑ ^11,0 ^11,1 Needham, Joseph. Science and Civilisation in China: Volume 2, History of Scientific Thought. Cambridge University Press, 1991. ISBN 978-0-521-05800-1.
↑ Currie, Adam „The History of Robotics“ (1999). 2006-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 10-sentyabr.
↑ Noct. Att. L. 10
↑ Needham, Volume 2, 54.
↑ The History of Robotics, 18–iyul 2006–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
↑ Who did actually invent the word „robot“ and what does it mean?, 23–yanvar 2013–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[r07f-1] „Four-legged Robot, 'Cheetah,' Sets New Speed Record“. Reuters (2012-yil 6-mart). 2013-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 5-oktyabr.

[2] Telecom glossary „bot“, 2–fevral 2007–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()

[3] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[4] Your View: How would you define a robot?

[5] What does „robot“ mean to YOU?, 12–oktabr 2007–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()

[6] Robot nima?^{[sayt ishlamaydi]}

[7] Even Robot Suicide Is No Laughing Matter

[8] „Telecom glossary "bot"“. Alliance for Telecommunications Solutions (2023-yil 26-sentyabr).

[9] Polk, Igor „RoboNexus 2005 robot exhibition virtual tour“. Robonexus Exhibition 2005 (2005-yil 16-noyabr). 2007-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 10-sentyabr.

[10] Harris, Tom „How Robots Work“. How Stuff Works (2002-yil 16-aprel). 2007-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 10-sentyabr.

[needham_volume_2_53-11] 11,0 ^11,1 Needham, Joseph. Science and Civilisation in China: Volume 2, History of Scientific Thought. Cambridge University Press, 1991. ISBN 978-0-521-05800-1.

[RoboticHistory1-12] Currie, Adam „The History of Robotics“ (1999). 2006-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 10-sentyabr.

[13] Noct. Att. L. 10

[needham_volume_2_54-14] Needham, Volume 2, 54.

[15] The History of Robotics, 18–iyul 2006–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()

[16] Who did actually invent the word „robot“ and what does it mean?, 23–yanvar 2013–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30–oktabr 2007–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]