Onlayn xarid qilish

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kredit kartasi bilan onlayn xarid qilish uchun foydalanuvchi

  Online xaridlar- bu is’temolchining toʻgʻridan-toʻgʻri internet orqali tovarlar yoki xizmatlarni web browser yoki mobile ilova yordamida sotish imkonini beradigan elektron tijorat shaklidir. Iateʼmolchilar qiziqqan mahsulotni toʻgʻridan-toʻgʻri chakana sotuvchining websitega tashrif buyurib yoki turli elektron chakana sotuvchilarda bir xil mahsulot mavjudligi va narxini koʻrsatadigan xarid qidiruv tizimidan foydalangan holda muqobil sotuvchilar orasida qidirish orqali topiladi.2020-yildan boshlab mijozlar turli xil kompyuterlari va qurilmalar jumladan ish stoli kompyuterlari, noutbuklar, planshet kompyuter va smartphonelar yordamida onlayn xarid qilishlari mumkin.

Onlayn doʻkon mahsulot yoki xizmatlarni oddiy chakana sotuvchi yoki savdo markazida xarid qilishning jismoniy oʻxshashligini keltirib chiqaradi; bu jarayon biznesdan isteʼmolchiga (B2C) onlayn xarid deb ataladi. Biznesga boshqa korxonalardan xarid qilish imkonini beradigan online doʻkon oʻrnatilsa, bu jarayon biznesdan bisnesga (B2B) onlayn xarid deb ataladi. Oddiy onlayn doʻkon mijozga firma mahsulot va xizmatlarini koʻrib chiqishi, mahsulotlarning fotosuratlari yoki rasmlarini, shuningdek mahsulotning xususiyatlari, texnik xususiyatlari va narxlari haqida maʼlumotlarni koʻrish imkonini beradi.

Onlayn doʻkonlar odatda xaridorlarga maʼlum modellar, brendlar yoki mahsulotlarni topish uchun „qidiruv“ funksiyalaridan foydalanish imkonini beradi. Onlayn mijozlar kredit kartasi, Interacni yoqadigan debet karta yoki PayPal kabi xizmat bilan tranzaktsiyani bajarish uchun internetga kirish va toʻlovning tegishli usuliga ega boʻlishi kerak. Jismoniy mahsulotlar (masalan, qogʻozli kitoblar yoki kiyimlar) uchun elektron pochta orqali mahsulotlarni mijozga joʻnatadi; raqamli mahsulotlar uchun masalan, qoʻshiq yoki dasturiy taʼminotning raqamli audio fayllar uchun elektron pochtada odatda faylni internet orqali mijozga yuboradi. Ushbu onlayn chakana savdo korporatsiyalarining eng yiriklari Alibaba, Amazon.com va eBay hisoblanadi[1].

Terminologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu faoliyatning boshqa nomlari „e-tailing“, „elektron chakana savdo“ yoki „elektron xarid“ ning qisqartirilgan shakli „e-shopping“. Onlayn doʻkonni elektron veb-doʻkon, elektron doʻkon, e-doʻkonda, Internet doʻkonida, veb-duka, veb -duka, onlayn doʻkonda, onlayn-doʻkonga va virtual doʻkon deb ham atash mumkin. Mobil tijorat (yoki m-commerce) onlayn chakana sotuvchining mobil qurilma uchun optimallashtirilgan veb-sayti yoki dasturiy taʼminot ilovasidan (app) sotib olishni tasvirlaydi. Bu veb-saytlar yoki ilovalar mijozlarga planshet kompyuterlar vasmartfonlar orqali kompaniya mahsulotlari va xizmatlarini koʻrib chiqish imkonini berish uchun moʻljallangan[citation needed].

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn xaridlar tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn savdolarning dastlabki shakllaridan biri 1960-yillarda ishlab chiqilgan IBM ning onlayn transaksiyalarni qayta ishlash (OLTP) boʻlib, u real vaqt rejimida moliyaviy operatsiyalarni qayta ishlash imkon berdi[2]. Amerika aviakompaniyasi uchun ishlab chiqilgan Yarim avtomatik biznes tadqiqot muhit (SABRE) deb nomlangan chiptalarni bron qilishning kompyuterlashtirilgan tizimi uning ilovalaridan biri edi. U yerda turli sayyohlik agentliklarida joylashgan kompyuter terminallari bir vaqtning oʻzida tranzaktsiyalarni qayta ishlovchi va barcha sayohat agentliklari bir vaqtning oʻzida bir xil maʼlumotlarga ega boʻlishlari uchun ularni muvofiqlashtirgan yirik IBMning asosiy kompyuteriga ulangan[2].1971-1972-yillar oraligʻida Stenford va MIT talabalari marixuana almashtirish boʻyicha bitim tuzish uchun ARPANET Internet prekursoridan foydalangan, biroq pul onlayn oʻtkazmagani uchun oʻzaro aloqa elektron tijorat sifatida tan olinmaydi[3].

Bugungi kunda biz bilgan onlayn xarid manzaralari Internetning yuksalishi bilan shakllangan[4]. Dastlab oddiy reklama platformasi sifatida xizmat qilgan internet tezda haqiqiy onlayn tranzaktsiyalar uchun dinamik maydonga aylandi. Ushbu oʻzgarish interaktiv veb-sahifalar va xavfsiz uzatish protokollari rivojlanishidan kelib chiqqan[5], 1994- yilda Stingning „Ten Summoner’s Tales“ albumi birinchi onlayn sotilishi bilan muhim davrni belgilagan[6].

Ushbu muhim voqea onlayn chakana savdolarni diversifikatsiya qilish uchun zamin yaratdi, vino, shokolad va gullar kabi erta qabul qiluvchilar yoʻl ochdi. Ushbu mahsulotlar elektron tijorat sohasida kashshof boʻlib, oʻsib borayotgan auditoriya eʼtiborini jalb qildi. Tadqiqotchilar internet muvaffaqiyatining hal qiluvchi omili mahsulotlarning onlayn transaksiyalar uchun mosligini aniqlaydi[7]. Jismoniy oʻzaro taʼsirini talab qilinmaydigan umumiy mahsulotlar oʻziga jabl etilib, onlayn xarid qilish tendentsiyasini olgʻa surdi.

Oʻzining yangi bosqichlarida onlayn xaridlar cheklangan auditoriyaga duch kelgan. Dastlabki qabul qiluvchilar asosan 30 va undan katta yoshdagi badavlat erkaklar edi. Biroq, bu demografik landshaft vaqt oʻtishi bilan sezilarli oʻzgarishlarga duch keldi va onlayn xarid sohasi yanada keng qamrovli boʻldi.

Yillar davomida Buyuk Britaniya isteʼmolchilarning xatti-harakatlarida sezilarli oʻzgarishlarga guvoh boʻldi, chakana savdo operatsiyalarining sezilarli foizini onlayn xaridlar tashkil qiladi. Ushbu taʼsir darajasi mahsulot toifasiga qarab oʻzgarib turadi va bu isteʼmolchilarning onlayn platformalar bilan shugʻullanishining turli usullarini taʼkidlaydi.

Onlayn xaridchilar soni oʻsishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn sotuvdan tushgan daromadlar sezilarli darajada oʻsishda davom etar ekan, tadqiqotchilar onlayn xaridorlarning har xil turlarini aniqladilar, Rohm & Swaninathan[8] toʻrtta toifalarni aniqladilar va ularni „qulay xaridorlari va doʻkonga yoʻnaltirilgan xaridorlar“ deb nomladilar. Ular xarid qilish motivatsiyalariga eʼtibor qaratadilar va mavjud mahsulotlarning xilma-xilligi va onlayn xarid qilishning qulayligi muhim ragʻbatlantiruvchi omillari ekanligini aniqladilar. Bu vaqtni tejash va dam olish niyatlari bilan koʻproq ragʻbatlantirilgan oflayn xaridorlar uchun boshqacha edi.

Maykl Aldrich 1980-yillarda onlayn xaridlarning kashshoflari

Ingliz tadbirkori Maykl Aldrich 1979-yilda onlayn xarid qilishning kashshofi boʻlgan. Uning tizimi oʻzgartirilgan mahalliy televizorni real vaqt rej imida tranzaktsiyalarni qayta ishlash kompyuteriga mahalliy telefon liniyasi orqali ulagan. Uning fikricha, videotex oddiy menyu orqali boshqariladigan odam kompyuter interfeysi bilan oʻzgartirilgan mahalliy televidenie texnologiyasi „yangi, universal qoʻllaniladigan, ishtirokchi aloqa vositasi- telefon ixtiro qilingandan beri birinchi boʻlib“ deb hisoblagan. Bu „oʻchilgan“ korporativ axborot tizimlarini „tashqi“ muxbirlar uchun ham ochish imkonini berdi[9]. Uning yangi ommaviy kommunikatsiya vositasiga „ishtirokchan“ [interaktiv, koʻpdan-koʻp] taʼrifi ommaviy kommunikatsiya va ommaviy axborot vositalarining anʼanaviy taʼriflaridan tubdan farq qilgan va 25 yil oʻtgach, Internet ijtimoiy tarmoqlarning paydo boʻlgan edi. 1980-yilning mart oyida u Redifonning ofis inqilobini ishga tushirdi, bu isteʼmolchilar, mijozlar, agentlar, tarqatuvchilar, etkazib beruvchilar va xizmat koʻrsatish kompaniyalariga korporativ tizimlarga onlayn bogʻlanish va biznes bitimlari real vaqtda elektron tarzda yakunlanishi imkonini berdi[10]. 1980-yillarda[11] videotex texnologiyasini qoʻllab-quvvatlagan koʻplab onlayn xarid tizimlarini loyihalashtirdi, ishlab chiqardi, sotdi, oʻrnatdi, taʼminladi va qoʻllab -quvvatladi[12]. Ovoz javobini va qoʻl izlarini qayta ishlashni taʼminlaydigan ushbu tizimlar Internet va World Wide Web, IBM PC va Microsoft MS-DOSdan oldingi edi va asosan Buyuk Britaniyada katta korporatsiyalar tomonidan oʻrnatilgan edi.

1989-yilda Tim Berners-Li tomonidan yaratilgan birinchi World Wide Web server va brauzer 1991-yilda tijorat uchun ochilgan[13][14]. Shundan soʻng, 1994-yilda keyingi texnologik innovatsiyalar paydo boʻldi: onlayn bank, Pizza hut tomonidan onlayn pizza doʻkonining ochilishi, Netscape-ning xavfsiz maʼlumotlarni uzatish uchun SSL v2 kodlash standarti va Intershop-ning birinchi onlayn xarid tizimi. Internet orqali birinchi xavfsiz chakana savdo 1994-yilda NetMarket yoki Internet Shopping Network tomonidan amalga oshirilgan[15]. Darhol, Amazon.com 1995-yilda oʻzining onlayn xarid saytini ishga tushirdi va eBay ham 1995-yilda taqdim etilgan[14]. Alibaba'ning Taobao va Tmall saytlari mos ravishda 2003-yil va 2008-yillarda ishga tushirilgan. Chakana sotuvchilar tovarlar va xizmatlarni sinovdan oʻtkazish, qurish va talabni boshqarish uchun „pretail“ orqali mavjud boʻlgunga qadar tobora koʻproq sotmoqda[citation needed].

Xalqaro statistika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Statistik maʼlumotlarga koʻra, 2012-yilda Osiyo-Tinch okeani mintaqasi xalqaro savdolarini 30 foizga oshirib, ularga 433 milliard dollardan ortiq daromad keltirgan. Bu AQShning 364,66 milliard dollarlik daromadi oʻrtasidagi 69 milliard dollarlik farqi. Hisob-kitoblarga koʻra, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi 2013-yilda yana 30% ga oshib, butun jahon elektron tijorat savdolarining uchdan bir qismidan koʻproqini tashkil etadi. Dunyodagi eng yirik onlayn xarid kuni — Singles Day 2014-yilda Alibaba saytlarida savdolar 9,3 milliard AQSh dollariga yetdi[16][17].

2018-yilda AQShdagi barcha chakana savdolarning 9,8% onlayn tarzda amalga oshirildi[18]. 2019-yilda bu koʻrsatkich Kanadada 2,8% ni tashkil etdi[19]. Buyuk Britaniyada onlayn savdolar 2021-yilning yanvar oyida barcha chakana savdolarning 37,8% ni tashkil qildi va 2024-yilning yanvar oyidagi 26,3% ga yetdi[20].

Mijozlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn mijozlar tranzaksiyani yakunlash uchun Internetga kirishi va toʻlovning amal qilish usuliga ega boʻlishlari kerak. Umuman olganda, yuqori darajadagi taʼlim va shaxsiy daromad onlayn xarid qilishning yanada qulay idrokiga mos keladi. Texnologiyaga koʻproq taʼsir qilish yangi xarid qilish kanallariga nisbatan ijobiy munosabatlarni rivojlantirish ehtimolini ham oshiradi[21].

Bundan tashqari, yosh ham onlayn xaridlarga taʼsir qiluvchi muhim omil hisoblanadi. Odamlar maxfiylik va xavfsizlik omillari mahsulot omillaridan koʻra onlayn xaridlarga boʻlgan munosabatlarga sezilarli taʼsir koʻrsatishini his qilishadi. Turli yoshdagi xaridlar onlayn xarid qilishning xavf omillari haqida turlicha fikr bildiradilar[22].

Mijozlarning raqamli muhitda xarid qilish xatti-harakatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Raqamli muhit atrofidagi marketing xaridorning xarid qilish xatti-harakati brend va firma tomonidan taʼsirlanmasligi va nazorat qilinmasligi mumkin, chunki ular qidiruv tizimi, tavsiyalar, onlayn sharhlar va boshqa maʼlumotlar bilan oʻzaro munosabatlarga taalluqli boʻlishi mumkin. Zamonaviy xarid qilish muhitida odamlar maʼlumot toʻplash uchun mobil telefonlari, kompyuterlari, planshetlari va boshqa raqamli qurilmalaridan foydalanish ehtimoli koʻproq. Onlayn xarid qilish mihitida interaktiv qaror odatda, Bazaarvoice va Trustpilot kabi kompaniyalarning dasturiy taʼminoti yoki ijtimoiy tarmoqlar orqali taqdim etiladigan mahsulotlarni onlayn koʻrib chiqish va foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontent orqali mijozga qaror qabul qilishda yordam berishi mumkin[23][24]. Matn yoki videoga asoslangan sharhlar, mijozlar fotosuratlari va fikr -mulohazalarini oʻz ichiga olishi mumkin boʻlgan ushbu kontent koʻpincha Amazon, Target boshqa raqamli doʻkonlar kabi veb-saytlarda sotiladigan mahsulotlar bilan birga koʻrtatiladietiladi.

Keyinchalik, xavf va ishonch ham raqamli muhitda odamlarning xatti-harakatlariga taʼsir qiluvchi ikkita muhim omil boʻladi. Mijozlar elektron kanallar oʻrtasida almashishni oʻylaydilar, chunki ular asosan oflayn xaridlar bilan taqqoslash orqali taʼsir qiladi, bu xavfsizlik, moliyaviy va ishlash xavfining oʻsishini oʻz ichiga oladi. Odamlarni sotib olish toʻgʻrisida qaror qabul qilishlarida uchta omil taʼsir qilishi mumkin, birinchidan, odamlar mahsulotni olishdan oldin ularning ehtiyojlari va istaklarini qondiradimi yoki yoʻqligini tekshirolmaydilar. Ikkinchidan, mijoz sotuvdan keyingi xizmatlar haqida tashvishlanishi mumkin. Oxir-oqibat, mijoz elektron savdolarda ishlatiladigan tilni toʻliq tushunishmasligidan qoʻrqishi mumkin. Ushbu omillarga asoslanib, mijozlarning tavakkalchilikni koʻrishlari onlayn xarid xulq-atvorini sezilarli darajada taʼsir qilishi mumkin[25].

Onlayn sotuvchilar mijozlarning ishonch jihatiga katta eʼtibor berishadi, ishonch raqamli muhitda mijozning xatti-harakatini boshqaradigan yana bir usul boʻlib, mijozning munosabati va kutishiga bogʻliq boʻlishi mumkin. Haqiqatdan ham, kompaniyaning mahsulotlari dizayni yoki gʻoyalari mijozlarning talablarini qondira olmaydi. Mijozning sotib olish niyati mantiqiy kutishlarga asoslangan va shu bilan birga, hissiy ishonchga taʼsir qiladi. Bundan tashqari, ushbu kutishlarni boshqalardan mahsulot maʼlumotlari va qayta koʻrib chiqish bilan ham belgilab olish mumkin[26].

Bir nechta tadqiqotlarda qabul qilingan qiymat, xarid qilish uslubi va brend ishonchi onlayn isteʼmolchilarning qarorlariga taʼsir qiladigan asosiy omillar hisoblanadi[27]. Tanlangan qiymat shuni anglatadiki, odamlar mahsulot va narxlarni onlayn ravishda taqqoslashlari mumkin, bu ularga onlayn-doʻkonda boʻlganidan koʻra koʻproq foyda olishning tanlangan qiymatini keltiradi[28]. Internet orqali xarid qilish orqali xaridorlarga qulay muhit taʼsir qiladi. Oxir oqibat, elektron tijoratning xatti-harakati hali ham asosan yangi texnologiyalarga mos keladigan oilalar va kamroq darajada samaradorlik tashvishlari tomonidan taʼsirlanadi [1].

Mahsulot tanlovi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „The Alibaba phenomenon“. The Economics (2013-yil 23-mart).
  2. ↑ 2,0 2,1 Lambert, Laura. The Internet: A Historical Encyclopedia : Chronology. Vol. 3, Volume 3. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, 2005 — 100 bet. ISBN 978-1851096596. 
  3. ↑ Magazine. „What Was the First Thing Sold on the Internet?“ (en). Smithsonian Magazine. Qaraldi: 2022-yil 25-mart.
  4. ↑ Botha, J.. Managing E-commerce in Business. Cape Town: Juta and Company Ltd, 2008 — 3 bet. ISBN 9780702173042. 
  5. ↑ Zinkan, George. Advertising Research: The Internet, Consumer Behavior, and Strategy. Chicago: American Marketing Association, 2011 — 33 bet. ISBN 9781613112717. 
  6. ↑ „Shop Direct celebrates 20 years of online shopping“ (en-GB). Shopdirect.com (2014-yil 11-avgust). 2018-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 12-dekabr.
  7. ↑ Doherty, N.F.; Ellis-Chadwick, F.; Hart, C.A. (1999). „Cyber retailing in the UK: the potential of the Internet as a retail channel“. International Journal of Retail & Distribution Management. 27-jild, № 1. 22–36-bet. doi:10.1108/09590559910252685.
  8. ↑ Rohm, Andrew J; Swaminathan, Vanitha (2004-07-01). „A typology of online shoppers based on shopping motivations“. Journal of Business Research. Marketing on the web – behavioral, strategy and practices and public policy. 57-jild, № 7. 748–757-bet. doi:10.1016/S0148-2963(02)00351-X.
  9. ↑ „1982 Videotex Communications, Collected Papers Aldrich Archive, University of Brighton December 1982“. 2014-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 7-yanvar.
  10. ↑ 1980 TV paves the way for Information Brokerage, Minicomputer News p. 12 London May 1980, the most comprehensive report of the March 1980 Press Conference launching the Redifon R 1800/50 computer system. Is 'Information Brokerageʼ aka 'browser industry'?
  11. ↑ 2011 M. Aldrich 'Online Shopping in the 1980s' IEEE 'Annals of the History of Computingʻ Vol 33 No4 pp57-61 October-December 2011 ISSN 1058-6180
  12. ↑ 1980 Checking on the check-outs, Financial Times London 12 July 1980
  13. ↑ Berners-Lee, T.; Dimitroyannis, Dimitri; Mallinckrodt, A. John; McKay, Susan (1994). „World Wide Web“. Computers in Physics (inglizcha). 8-jild, № 3. 298-bet. Bibcode:1994ComPh...8..298B. doi:10.1063/1.4823300.
  14. ↑ 14,0 14,1 Palmer, Kimberly.(2007) News & World Report.
  15. ↑ Gilber, Alorie. „E-commerce turns 10“. CNet (2004-yil 11-avgust). 2014-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 29-oktyabr.
  16. ↑ C. Custer. „Tmall CEO: this year, Alibaba plans to take Singles Day global“. Tech in Asia (2014-yil 14-oktyabr). Qaraldi: 2014-yil 5-dekabr.
  17. ↑ Steven Millward. „New record for world's biggest shopping day as Alibaba's shoppers spend $9.3 billion in 24 hours“. Tech in Asia (2014-yil 12-noyabr). Qaraldi: 2014-yil 5-dekabr.
  18. ↑ „E-Commerce Retail Sales as a Percent of Total Sales [ECOMPCTSA“]. U.S. Bureau of the Census retrieved from FRED, Federal Reserve Bank of St. Louis (2018-yil 19-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 25-yanvar.
  19. ↑ „Table 20-10-0072-01 Retail E-commerce sales, unadjusted (x 1,000)“. Statistics Canada (2019-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 25-yanvar.
  20. ↑ „Table Internet sales as a percentage of total retail sales (ratio) (%)“. Office of National Statistics (2019-yil 18-yanvar). Qaraldi: 2024-yil 29-fevral.
  21. ↑ Bigne, Enrique (2005). „The Impact of Internet User Shopping Patterns and Demographics on Consumer Mobile Buying Behavior“ (PDF). Journal of Electronic Commerce Research. 6-jild, № 3. 2014-09-28da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2013-03-24.
  22. ↑ Makhitha, Khathutshelo M.; Ngobeni, Kate (2021-02-22). „The influence of demographic factors on perceived risks affecting attitude towards online shopping“. SA Journal of Information Management (inglizcha). 23-jild, № 1. doi:10.4102/sajim.v23i1.1283. ISSN 1560-683X.
  23. ↑ Kannan, P. K; Alice Li, Hongshuang (2017). „Digital Marketing: A framework, review and research agenda“. International Journal of Research in Marketing. 34-jild, № 1. 22–45-bet. doi:10.1016/j.ijresmar.2016.11.006.
  24. ↑ Vafaei, Seyyed Amir; Fekete-Farkas, Mária (2017), Illés, Bálint Csaba; Nowicka-Skowron, Maria; Horská, Elena; Dunay, Anna (muh.), „Short communication: The effect of social media on customer behaviour and firms' activities“, Management and Organization: Concepts, Tools and Applications, Pearson, 221–228-bet, doi:10.18515/dbem.m2017.n02.ch19, ISBN 978-1-78726-048-1, qaraldi: 2020-10-16
  25. ↑ Pappas, N (March 2016). „Marketing Strategies perceived risks, and consumer trust in online behaviour“ (PDF). Journal of Retailing and Consumer Services. 29-jild. 92–103-bet. doi:10.1016/j.jretconser.2015.11.007.
  26. ↑ Kawai, F; Tagg, S (July 2017). „The construction of online shopping experience: A repertory grid approach“ (PDF). Computers in Human Behavior. 72-jild. 222–232-bet. doi:10.1016/j.chb.2017.02.055.
  27. ↑ Stefko, Robert; Bacik, Radovan; Fedorko, Richard; Olearova, Maria (2022-03-30). „Gender-generation characteristic in relation to the customer behavior and purchasing process in terms of mobile marketing“. Oeconomia Copernicana (inglizcha). 13-jild, № 1. 181–223-bet. doi:10.24136/oc.2022.006. ISSN 2353-1827.
  28. ↑ Eggert, Andreas; Kleinaltenkamp, Michael; Kashyap, Vishal (2019-05-01). „Mapping value in business markets: An integrative framework“. Industrial Marketing Management (inglizcha). 79-jild. 13–20-bet. doi:10.1016/j.indmarman.2019.03.004. ISSN 0019-8501.

Isteʼmolchilar toʻgʻridan-toʻgʻri chakana sotuvchining veb-saytiga tashrif buyurish yoki xarid qidiruv tizimidan foydalangan holda muqobil sotuvchilarni qidirish orqali oʻzlari qiziqqan mahsulotni topadilar. Foydalanuvchilar veb-saytda, shuningdek, boshqa veb-sahifalarda, masalan, mahsulot sinovlari haqida veb-saytlarda mahsulot maʼlumotlari qoʻllab-quvvatlab, mahsulotlarni taqqoslash va baholashlari mumkin.

Muayyan mahsulot sotuvchining veb-saytida topilgan va tanlanganidan soʻng, koʻpchilik onlayn chakana sotuvchilar isteʼmolchiga bir nechta narsalarni toʻplash va miqdorni sozlash imkonini berish uchun savat dasturidan foydalanadilar, masalan, oddiy doʻkonda jismoniy xarid qilish savatini yoki savatini toʻldirish kabi. Agar kerak boʻlsa, toʻlov va yetkazib berish toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni yigʻiladigan doʻkon oʻxshashligini davom ettiruvchi „Toʻlov“ jarayoni (fizik doʻkon analogiyasini davom ettiradi) amalga oshiriladi. Baʼzi doʻkonlar isteʼmolchilarga doimiy onlayn hisob qaydnomasiga roʻyxatdan oʻtish imkonini beradi, shuning uchun bu maʼlumotlarning bir qismi yoki barchasi faqat bir marta kiritilishi karak. Isteʼmolchi koʻpincha bitim tugagandan soʻng elektron pochta orqali xabarini oladi. Murakkab doʻkonlar isteʼmolchilarga telefon yoki elektron pochta orqali buyurtmalarini yuborishga ishonishlari mumkin (agar toʻliq kredit karta raqamlari, muddati oʻtishi va karta xavfsizlik kodi[1], yoki bank hisob raqami va yoʻnalish raqami xavfsizlik sabablari uchun elektron pochta bilan qabul qilinmasligi kerak).

Sharhlarning isteʼmolchi xatti-harakatlariga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn xarid qilishning katta afzalliklaridan biri bu mutaxassislar yoki boshqa onlayn xarid qiluvchlar tomonidan yozilgan mahsulot sharhlarini oʻqish imkoniyatidir. Nielsen kompaniyasi 2010-yilning mart oyida Osiyo-Tinch okeani, Yevropa, Yaqin Sharq, Shimoliy Amerika va Janubiy Amerika mamlakatlarining 55 bozorida 27,000 dan ortiq Internet foydalanuvchilari oʻrtasida soʻrov oʻtkazdi va „Isteʼmolchilar qanday qilib onlayn xarid qiladilar?“ kabi savollarni koʻrib chiqdi. „Ular nimani sotib olmoqchi?“, „Ular turli xil onlayn xarid qilish veb-saytlaridan qanday foydalarishadi?“ va isteʼmolchilar oʻz pullarini qayerga sarflashni hal qilmoqchi boʻlganda, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa omillarning taʼsiri haqida soʻrov oʻtkazdi. Tadqiqotga koʻra, elektronika (57%) boʻyicha sharhlar, masalan, DVD oʻyinchilari, mobil telefonlar yoki PlayStations va hokazolar, avtomobillar (45%) va dasturiy taʼminot (37%) boʻyicha sharhlarning onlayn xarid qilishda muhim oʻrni bor[2]. Bundan tashqari, onlayn xaridorlarning 40% onlayn sharhlarni avval koʻrib chiqmasdan elektron mahsulotlar sotib olmaydilar, deb aytishadi.

Onlayn sharhlarga qoʻshimcha ravishda, onlayn xarid qilish sahifalari yoki ijtimoiy tarmoqlar veb saytlaridagi tengdoshlarning tavsiyalari onlayn xaridorlar uchun kelajakdagi xaridlarni oʻrganishda muhim rol oʻynaydi[3][4]. Barcha xaridlarning 90% ijtimoiy tarmoqlar taʼsiri ostida[5].

Toʻlov[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn xaridorlar toʻlovlarni amalga oshirish uchun odatda kredit kartasi yoki PayPal hisobidan foydalanadilar. Biroq, baʼzi tizimlar foydalanuvchilarga hisob yaratish va muqobil usullar bilan toʻlash imkonini baradi, masalan:

Baʼzi onlayn doʻkonlar xalqaro kredit kartalarini qabul qilmaydi. Baʼzilari xaridorning hisob-kitob va joʻnatish manzili onlayn doʻkonning ish bazasi bilan bir mamlakatda boʻlishini talab qiladi. Boshqa onlayn doʻkonlar har qanday mamlakatdan kelgan mizojlarga istalgan joyga sovgʻa yuborish imkonini beradi. Transaksiyalarning moliyaviy qismi real rejimida qayta ishlanishi mumkin (masalan, isteʼmolchi kredit kartasi yoʻq qilinganligini log-off qilishdan oldin bilishi) yoki bajarilish jarayoni doirasida keyinroq amalga oshirilishi mumkin.

Mahsulot yetkazib berish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Foodora-ning Finlyandiya Tampere shahrida velosiped bilan uyga yetkazib berish

Toʻlov qabul qilinganidan soʻng, tovarlar yoki xizmatlar quyidagi usullar bilan yetkazib berilishi mumkin. Jismoniy buyumlar uchun:

  • Paket yetkazish: mahsulot mijoz tomonidan belgilangan manzilga joʻnatiladi. Xotin-qizlar paketlarini chakana yetkazib berish odatda davlat pochta tizimi yoki FedEx, UPS, DHL yoki TNT kabi chakana kuryer tomonidan amalga oshiriladi.
  • Tushkunlik: Buyurtma ishlab chiqaruvchi yoki uchinchi tomon tarqatuvchilariga oʻtkaziladi, keyin esa u mahsulotni toʻgʻridan-toʻgʻri isteʼmolchiga joʻnatadi, bu esa vaqt, pul va joyni tejash uchun sotuvchining jismoniy joylashuvini oʻtkazib beradi.
  • Doʻkonda olib tashlash: Mijoz lokal doʻkonni joylashtirish dasturi taʼminotini qoʻllab-quvvatlaydi va yetkazib berilgan mahsulotni tanlangan joyda olib keladi. Bu tez-tez tosh va kliklar biznes modelida ishlatiladigan usul.
  • Yozib olish / Raqamli tarqatish[8]: Raqamli media mahsulotlari uchun koʻpincha ishlatiladigan usul, masalan, dasturiy taʼminot, musiqa, filmlar yoki rasmlar.
  • Kirish varaqalari va skrip (masalan, sovgʻa sertifikatlari va kuponlar) kabi elementlarni matn-linkid="614" href="./Printing" id="mwASU" rel="mw:WikiLink" title="Printing">Bosib chiqarish, kod berish yoki elektron pochta orqali yuborish. Chiptalar, kodlar yoki kuponlar tegishli jismoniy yoki onlayn joylarda sotib olinishi va ularning tarkibi ularning toʻgʻriligini tekshirish uchun qayta koʻrib chiqilishi mumkin (masalan, kirish yoki foydalanish huquqi toʻgʻri vaqtda va joyda, toʻg ' ri dollar miqdorida va toʻgʼri foydalanish soni uchun sotib olinishi kafolatlari).
  • Qoʻngʻiroq qiladi, COBO (Key Of Box Office) yoki „uyda“ olish: Patron tadbirdan oldin yoki oldindan, mashhur oʻyin, sport tadbirlari yoki konsert kabi tadbir uchun oldindan sotib olingan chiptalarni oladi. Internet va elektron tijorat saytlari paydo boʻlganligi sababli, bu xizmatning mashhurligi koʻpaydi.

Xarid qilish savatlar tizimlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Andoza:IndustriesSodda xarid qilish savatlari tizimlari mahsulotlar va toifalarni oflayn rejimda boshqarish imkonini beradi. Keyin doʻkon veb-makonga yuklanishi mumkin boʻlgan HTML fayllar va grafiklar sifatida yaratiladi. Tizimlar onlayn maʼlumotlar bazasidan foydalanmaydi[9]. Yuqori darajadagi yechimni mustaqil dastur sifatida yoki korxona resurslarini rejalashtirish dasturiga qoʻshimcha sifatida sotib olish yoki ijaraga olish mumkin. Odatda u kompaniyaning veb-serveriga oʻrnatilgan va mavjud ta'minot zanjirida integratsiyaga kiritilishi mumkin, shunda buyurtma berish, toʻlov, yetkazib berish, buxgalteriya hisobi va saqlashni katta darajada avtomatlashtirish mumkin. Boshqa yechimlar foydalanuvchiga bitta orqa ofisdan bir vaqtning oʻzida bir nechta doʻkonlar joylashgan portalda roʻyxatdan oʻtish va onlayn doʻkon yaratish imkonini beradi. Masalan, BigCommerce, Shopify va FlickRocket kiradi. Ochiq manba xarid savatlar toʻplamlari Interchange kabi ilgʻor platformalarni va Magento, osCommerce, WooCommerce, PrestaShop va Zen Cart kabi tayyorlangan yechimlar mavjud. Tijorat tizimlari ham oʻziga moslashtirilishi mumkin, shuning uchun doʻkon boshdan yaratilmasligi kerak. Mavjud tizimdan foydalangan holda veb-doʻkon tomonidan talab qilinadigan turli funktsiyalar uchun dasturiy taʼminot modullari moslashtiriladi va birlashtirilishi mumkin[10].

Dizayn[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mijozlar nafaqat yuqori darajadagi qulaylik, balki kengroq tanlovlar, raqobatbardosh narxlar va maʼlumotlarga keng kirish imkoniyati tufayli ham onlayn xaridlarni oʻziga jalb qiladi[11][12]. Biznes tashkilotlari nafaqat gʻisht va ohak doʻkonlari bilan solishtirganda ancha arzon narxda boʻlgani uchun, balki butun dunyo boʻylab bozorga kirishni taklif qilgani, mijozlar qiymatini oshiradigan va barqaror imkoniyatlarni yaratganligi uchun onlayn xarid qilishni taklif qilishga intiladi[13][14].

Maʼlumot yuklanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn doʻkonlarning dizaynerlari axborot yuklanishining taʼsiri bilan shugʻullanishadi. Axborot yuklanishi veb-doʻkondagi stimullarning fazoviy va vaqtinchalik joylashuv mahsuloti hisoblanadi[15]. Anʼanaviy chakana savdo bilan solishtirganda, virtual xaridlarning axborot muhiti qiyosiy mahsulot va xizmatlar, shuningdek, har bir muqobilning turli xil muqobillari va atributlari kabi qoʻshimcha mahsulot maʼlumotlarini taqdim etish orqali yaxshilanadi[16]. Axborot yukining ikkita asosiy oʻlchamlari murakkablik va yangilikdir[17]. Murakkablik — bu saytning turli elementlari yoki xususiyatlari soni, koʻpincha axborotning koʻpayib borishi natijasida sodir boʻladigan. Yangilik — saytning kutilmagan, yoʻq qilingan, yangi yoki tanish boʻlmagan tomonlarini anglatadi. Yangilik oʻlchamlari isteʼmolchilarni xarid saytlarni kashf etishda davom ettirishlari mumkin, ammo murakkablik oʻlimi impuls xaridlari keltirib chiqarishi mumkin[16].

Isteʼmolchilarning ehtiyojlari va kutishlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Internet isteʼmolchilari oʻz-oʻzini anglaydilar va shaxsiy isteʼmolga urgʻu berishadi, bu esa onlayn isteʼmolga boʻlgan talabni boshqacha qiladi. Onlayn isteʼmolchilar vaqti va muhitiga qarab turli xil ehtiyojlarga ega. Hatto turli xil onlayn isteʼmolchilar daromad darajasidagi farq va boshqa omillar tufayli bir xil talab darajasida turli xil ehtiyojlarga ega. Anʼanaviy bozorlarning markazlashtirilgan tabiati bilan taqqoslaganda, onlayn isteʼmol koʻproq markazlashtirilmagan. Onlayn isteʼmol bozorida isteʼmolchilarning qaror qabul qilish vaqti qisqa, isteʼmol talabining katta oʻzgaruvchanligi, koʻp miqdordagi xaridlar, lekin har bir xaridning nisbatan kichik miqdorlariga, xaridlarning sezilarli harakatlanishiga, tovarlarning kuchli almashtirish imkoniyatiga va talabning katta elastikligiga ega[18]. 2005-yilda nashr etilgan Gʻarbiy Michigan universiteti tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot maʼlumotlariga koʻra, elektron tijorat veb-sayti koʻplab qidiruv tizimlarida roʻyxatga olinishi uchun yaxshi koʻrinishi shart emas. Pul topish uchun mijozlar bilan munosabatlar oʻrnatish kerak. Hisobot shuningdek, veb-sayt mijozlarga ijobiy taassurot qoldirish kerakligini, ularga qaytish uchun sabab berish kerakligini koʻrsatadi[19]. Biroq, gʻazablanish tadqiqotlari[20] samaradorlik, qulaylik va shaxsiy xizmatlarga koʻproq eʼtibor qaratgan saytlar mijozlarning xarid qilish uchun motivatsiyasini oshirganligini isbotladi.

Internet samaradorligini boshqarish boʻyicha Dyn kompaniyasi Shimoliy Amerika, Evropa, Yaqin Sharq va Osiyo dagi 11 ta mamlakatlarda 1400 dan ortiq isteʼmolchilar oʻrtasida soʻrov oʻtkazdi va soʻrov natijalari quyidagicha:

  • Onlayn chakana savdochilar veb-sayt tezligini yaxshilashlari kerak
  • Internetda sotuvchilar xavfsizlikka nisbatan isteʼmolchilarning qoʻrquvini yengillashtirishi kerak

Bu tashvishlar asosan isteʼmolchilarning deyarli uchdan ikki qismi qarorlariga katta taʼsir koʻrsatadi[21].

Foydalanuvchi interfeysi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xarid saytlarida foydalanuvchi interfeysini yaxshilash imkoniyatiga ega avtomatlashtirilgan onlayn yordamchi

Mijozlarning veb-saytga qaytishini aniqlaydigan eng muhim omillar foydalanish qulayligi va foydalanuvchi uchun qulay xususiyatlarning mavjudligi hisoblanadi[22]. Veb-saytda muammolar va yaxshilanishlarni topish uchun Foydalanish imkoniyati sinovlari muhimdir. Foydalanishchanlikni baholash usullari heuristik baholash, kognitiv oʻtish va foydalanuvchilarni sinovdan oʻtkazishdir. Har bir usulning oʻz xususiyatlari bor va foydalanuvchi tajribasi turli jihatlarini taʼkidlaydi[22].

Bozor ulushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn xaridlarning mashhurligi anʼanaviy chakana sotuvchilarning sotuvini pasaytirishda davom etmoqda. Masalan, 2014-yilning avgust oyida AQSHdagi eng yirik elektronika sotuvchisi Best Buy isteʼmolchilarning onlayn xaridlarga oʻtishini koʻrtasib, oʻzining ketma-ket oʻninchi chorakda savdo tushishi haqida maʼlum qilgan[23]. Amazon.com AQShda eng katta bozor ulushini egalladi. 2018-yilning may oyida oʻtkazilgan soʻrovda amerikaliklarning uchdan ikki qismi Amazon-dan biron bir narsa sotib olganligi aniqlandi (92% onlayn xarid qilganlar), 40% onlayn xaridorlar esa oyda kamida bir marta Amazon-dan biror narsa sotib olishadi. Soʻrovda Amazon.com-da xarid qilish 44 foizga toʻgʻri keladi, bu umumiy qidiruv tizimida 33 foizga teng. Hisobotga koʻra, 75 million amerikalik Amazon Prime-ga obuna boʻlib, 35 million kishi boshqalarning hisobidan foydalanadi[24].

2012-yilda Xitoyda 242 million kishi onlayn xarid qilgan[25]. Rivojlanayotgan mamlakatlar va rivojlangan mamlakatlardagi kam daromadli uy xoʻjaliklari uchun anʼanaviy usullar oʻrniga yoki ularga qoʻshimcha ravishda elektron tijoratni qabul qilish arzon internetga kirishning yetishmasligi bilan cheklanadi.

Afzalliklari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻyinlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn doʻkonlari odatda kuniga 24 soat ishlaydi va Gʻarb mamlakatlaridagi koʻplab isteʼmolchilar ishda ham, uylarida ham Internetga kirish imkoniyatiga ega. Internet kafelari, jamoat markazlari va maktablar kabi boshqa muassasalar ham internetga kirishni taʼminlaydi. bundan farqli oʻlaroq, anʼanaviy chakana savdo doʻkonini tashrif buyurish sayohat yoki qatnovni talab qiladi va gaz, toʻxtash joyi yoki avtobus chiptalari kabi xarajatlarni talab qiladi va odatda ish soatlarida amalga oshirilishi kerak. Yetkazib berish har doim onlayn xarid qilish qulayligiga taʼsir qiladigan bilan bogʻliq boʻlgan. Bundan tashqari, onlayn xarid qilish sanoati nafaqat mijozlarga qulaylik yaratish kontseptsiyasini oʻz ichiga olgan, balki ijtimoiy inklyuziya haqidagi tasavvurlarni ham yaxshilagan[26]. Ammo, bu koʻplab chakana sovutchilarni yengish uchun Tayvandagi onlayn chakana sotuvchilar doʻkondan olib ketish xizmatini olib ketish joriy etishdi. Bu endi mijozlar tovarlarni onlayn xarid qilishlari va ularni yaqin atrofdagi doʻkondan olishlari mumkin edi, bu esa mijozlar uchun onlayn xaridorlarni yanada foydali qilishni anglatardi[27]. Boʻlim bilan bogʻliq muammolar boʻlgan taqdirda (masalan, mahsulot isteʼmolchi buyurtma qilgan narsa boʻlmagan yoki mahsulot qoniqarli boʻlmagan) isteʼmolchilar toʻgʻri mahsulot yoki qaytarish evaziga tovarni qaytarish osonligi bilan tashvishlanishadi. Isteʼmolchilar sotuvchi bilan bogʻlanishlari, pochtaxonaga tashrif buyurishlari va qaytarib yuborish uchun toʻlov toʻlashlari, soʻngra almashtirish yoki qaytarish uchun kutishlari mumkin. Baʼzi onlayn kompaniyalar jismoniy doʻkonlarning anʼanaviy afzalligini qoplash uchun koʻproq saxiy qaytarish siyosatiga ega. Masalan, Zappos.com onlayn poyabzal sotuvchisi pulsiz qaytarish shifosi uchun etiketlarni oʻz ichiga oladi va hatto savdogar xatosi natijasida boʻlmagan qaytarish uchun toʻlovlarni toʻlashmaydi. (Ehtiyot: Buyuk Britaniyada, isteʼmolchi isteʼmolchilar himoya (uzunlik savdo) qonuni 2000 ga muvofiq buyurtmasini bekor qilsa, onlayn doʻkonlar qayta toʻlash toʻlovini toʻlash taqiqlanadi)[28]. AQShda 2018-yilgi soʻrovda onlayn xaridorlarning 26% buyumlarni hech qachon qaytarib bermasligini va yana 65% kamdan-kam bunday qilishini aytishganini aniqladi[29]. Savdogarlar savdo-sotiqning past bosimidan, ish xarajatlaridan va faoliyat koʻrsatishi sayti tomonidan cheklanmaganligi sababli onlayn xaridlardan foyda olishlari mumkin.

Yetkazib berish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayniqsa, katta yoki ogʻir mahsulotlarda yetkazib berish nafaqat qulayroq boʻlishi, balki avtomobilga ega boʻlish yoki yoki ishlatish shart emas. Mahalliy doʻkonlarga sayohat qilish uchun atrof-muhitga jiddiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan shaxsiy transport vositalaridan foydalanmaslik yoki ularga bogʻliq holda onlayn xarid qilish mahalliy doʻkonlarda xarid qilishdan koʻra barqarorroq boʻlishi mumkin[30], agar ular boshqacha tarzda ishlatilsa(ayniqsa, agar buyumlar toʻplamga olingan boʻlsa[30] va yetkazib berish vositalari elektr va optimallashtirilgan yoʻnalishlardan foydalansa). Bundan tashqari, shaharlashtirish sur’ati, mahalliy yetkazib berish tizimlari va internet bilan bogʻliqlik yetkazib berish jarayonini osonlashtiradi, bu elektron tijoratni qabul qilishning asosiy omillari hisoblanadi.

Maʼlumot va sharhlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn xaridlar, odatda sayohat qilingan jismoniy doʻkonlarda xarid qilishdan koʻra koʻproq maʼlumotga boy boʻladi va odatda yuqori bandlik va moslashuvchanlikka ega boʻladi[31].

Onlayn doʻkonlar sotiladigan mahsulotlarni matn, fotosuratlar va multimediya fayllari bilan tavsiflashi va baʼzan savol-javoblar yoki filtlar kabi funksiyalarga ega boʻlishi kerak' jismoniy chakana savdo doʻkonida esa haqiqiy mahsulot va ishlab chiqaruvchining qadoqlashini toʻgʻridan-toʻgʻri tekshirish uchun mavjud boʻladi (bu sinov usuli, moslama yoki boshqa sinovlarni oʻz ichiga olishi mumkin). Baʼzi onlayn doʻkonlar mahsulot haqida qoʻshimcha maʼlumotlarni, masalan, koʻrsatmalar, xavfsizlik tartib-taomillari, namoyishlar yoki ishlab chiqaruvchilarning moslamalarini taqdim etadi yoki u bilan bogʻlanadi. Baʼzilar isteʼmolchilarga qaysi mahsulotni sotib olishni hal qilish uchun kerak boʻlgan maʼlumot, maslahat yoki yoʻl-yoʻriqnomalar beradi. Baʼzi doʻkonlar hatto xaridorlarga oʻz mahsulotlarini sharhlash yoki baholash imkonini beradi. Shuningdek, turli mahsulotlarga foydalanuvchilarning sharhlari uchun maxsus sharh saytlari mavjud. Baʼzi sharhlar va hatto baʼzi bloglar mijozlarga mahalliy chakana savdo vositalariga bogʻlanishdan tashqari butun dunyo boʻylab arzonroq xaridlarni sotib olish imkoniyatini beradi. Oddiy chakana doʻkonlarda savollarga javob berish uchun odatda xizmatchilar mavjud. Baʼzi onlayn doʻkonlarda real vaqtli suhbatlar mavjud, ammo koʻplari mijozlarning savollarini eʼlon qilish uchun elektron pochta yoki telefon orqali murojaat qiladi. Hatto onlayn doʻkon kuniga 24 soat, haftada yetti kun ishda boʻlsa ham, mijozlarga xizmat koʻrsatish xizmati faqat ish soatlarida mavjud boʻlishi mumkin. Shuningdek, onlayn xaridlarni qabul qilishni yaxshilash uchun ijtimoiy-iqtisodiy masalalardan koʻra geografik omillar koʻrib chiqilishi kerakligini anglatadi [2].

Narx va tanlov[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onlayn xarid qilishning afzalliklaridan biri koʻplab turli sotuvchilar tomonidan taqdim etilgan mahsulot yoki xizmatlar boʻyicha takliflarni tezda izlash imkoniyatidir (garchi baʼzi mahalliy qidiruv tizimlari isteʼmolchilarga yaqin atrofdagi doʻkonlarda sotiladigan mahsulotlarni topishga yordam berish uchun mavjud). Qidiruv mexanizmlari, onlayn narxlarni taqqoslash xizmatlari va kashfiyot savdo mexanizmlaridan maʼlum bir mahsulot yoki xizmat sotuvchilarini qidirish uchun foydanalish mumkin. Yuk tashish xarajatlari (agar mavjud boʻlsa) onlayn tovar narxlarning afzalligini kamaytiradi, ammo yurisdiksiyaga qarab, Savdo soligʻi yoʻqligi buning oʻrniga qoplanishi mumkin. Kichik miqdordagi mahsulotlarni, ayniqsa boshqa mamlakatdan joʻnatish katta miqdordagi tovarlarni xarid qiluvchi chakana savdochilar tomonidan buyurtma berishdan ancha qimmatroq. Baʼzi chakana savdochilar (ayniqsa, elektronika kabi kichik, yuqori qiymatli mahsulotlarni sotadiganlar) etarlicha katta buyurtmalar uchun bepul yuk tashishni taklif qilishadi. Xotin-qizlar uchun yana bir katta afzallik — foydalanuvchilarning xarid tajribasiga xalaqit bermasdan, tezda etkazib beruvchi va sotuvchilarni oʻzgartirish qobiliyati.

Yomon tomonlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xalati va xavfsizlik tashvishlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xarid qilishdan oldin tovarlarni tekshirish imkoniyati boʻlmaganligi sababli isteʼmolchilar yuzma-yuz oʻtkazishdan koʻra aldashchilik xavfi yuqori. Internet orqali mahsulot buyurtma qilganda, bu mahsulot toʻgʻri ishlamaydi, nuqsonlarga ega boʻlishi yoki onlayn fotosuratda tasvirlangan narsa emas. Savdogarlar, agar mijozlar oʻgʻirlangan kredit kartalaridan foydalanayotgan boʻlsa yoki onlayn xariddan aldanib ketayotgan boʻlishsa, aldamchi xaridlarni amalga oshirish xavfi bor. Biroq, savdogarlar oʻgʻirlik xavfi kamayishi mumkin, chunki ular savdo-sotiq doʻkonlari oʻrniga omborxonaga kirishadi. Secure Sockets Layer (SSL) shifrlash, odatda, isteʼmolchi va savdogar oʻrtasida kredit karta raqamlari tranzitda kesib olinishi muammosini hal qildi. Biroq, har doim ham savdogar (va xodimlar) dan kredit kartasi maʼlumotlarini keyinchalik oʻz xaridlari uchun ishlatmaslik va maʼlumotlarni boshqalarga oʻtkazmaslik kerak. Shuningdek, xakerlar savdogar veb-saytiga kirib, ism, manzil va kredit karta raqamlarini oʻgʻirlashi mumkin, garchi toʻlov kartalari sanoatining maʼlumot xavfsizligi standarti bunday buzilishlarning taʼsirini kamaytirish uchun moʻljallangan boʻlsa ham. Kimlik oʻgʻriligi hali ham isteʼmolchilar uchun tashvish. 2000-yillarda bir qator yuqori maʼlumotlar boʻlgan burgʻular AQShning baʼzi shtatlarida bu sodir boʻlganda isteʼmolchilarga oshkor qilishni talab qilishga sabab boʻldi. Shu sababli kompyuter xavfsizligi savdochilar va elektron tijorat xizmatlarini koʻrsatuvchi provayderlar uchun katta tashvishga aylandi, ular oʻz tarmoqlarini himoya qilish uchun yongʻin devorlari va antivirus dasturiy taʼminotini qoʻllab-quvvatlaydilar. Fishing — bu boshqa xavf, u erda isteʼmolchilar ishonchli sotuvchi bilan shugʻullanayotganini oʻylashlariga yoʻl qoʻyishadi, lekin ular aslida zararli tomon tomonidan ishlatiladigan tizimga shaxsiy maʼlumotlarni berish uchun manipulyatsiya qilingan. Xizmatni rad etish hujumlari savdogarlar uchun kamroq xavf tugʻdiradi, server va tarmoq uzilishlari ham shunday.

Sifat muhrlari, agar u mustaqil baholashdan oʻtgan boʻlsa va muhr beruvchi kompaniyaning barcha talablariga javob bersa, doʻkonning veb-sahifasiga joylashtirilishi mumkin. Ushbu muhrlar onlayn xaridorlarning ishonchini oshirish maqsadida amalga oshiriladi. Biroq, koʻplab turli xil muhrlarning mavjudligi yoki isteʼmolchilar uchun notanish boʻlgan muhrlar, bu harakatni maʼlum darajada toʻxtatishi mumkin.

Bir qator manbalar isteʼmolchilar onlayn chakana savdo xizmatlardan foydalanishda oʻzlarini qanday himoya qilishlari haqida maslahatlar beriladi. Bularga quyidagilar kiradi:

  • Tanilgan doʻkonlarga rioya qilish yoki oʻz tajribalari haqida mustaqil isteʼmolchilarning sharhlari topishga harakat qilish; shuningdek, xizmatdan foydalanishdan oldin veb-saytda keng qamrovli aloqa maʼlumotlari mavjudligini taʼminlash va sotuvchi sanoatning nazorat dasturlariga, masalan, ishonch belgisi yoki ishonch mörigiga roʻyxatdan oʻtganligini qayd etish.
  • Yangi kompaniya tomonidan sotib olishdan oldin veb-saytni quyidagi masalalarni koʻrib chiqish orqali baholash: veb-sahifaning professionalligi va foydalanuvchi uchun qulayligi; kompaniya telefon raqami va/yoki koʻcha manzilini elektron aloqa maʼlumotlari bilan birga roʻyxatga olishi yoki yoʻqligi; adolatli va maqbul tiklash va qaytarib berish siyosati aniq bayon etilganmi; va ortiqcha yuk tashish va muomala qilish toʻlovlari kabi yashirin narxlar boʻlganmi yoki yoʻqmi.
  • Xotin-qizlarning qabul qilinadigan Maxfiylik siyosati mavjudligini taʼminlash. Masalan, chakana savdo qiluvchi oʻz shaxsiy maʼlumotlarini boshqalarga roziliksiz boʻlmasligini aniq aytmasa, eʼtibor bering.
  • Kredit karta maʼlumotlarini kiritingda sotuvchi manzilining SSL bilan himoyalanganligini taʼminlash (oʻtmishda koʻring). Agar shunday boʻlsa, kredit kartasi maʼlumotlari ekranidagi manzil „HTTPS“ bilan boshlanadi.
  • Foydalanuvchining ismi yoki tugʻilgan sanasi kabi shaxsiy maʼlumotlarni oʻz ichiga olmaydigan kuchli parollardan foydalanish. Boshqa variant — „pas fraza“, bu quyidagicha boʻlishi mumkin: „Men 4 ta sotib oldim!!“ Bularni hack qilish qiyin, chunki ular lugʻatda mavjud boʻlmagan soʻzlardan iborat boʻlib, turli xil yuqori, past va maxsus belgilarni beradi. Ushbu parollar saytga mos boʻlishi mumkin va eslab qolish oson boʻlishi kerak.

Garchi onlayn xarid qilishning afzalliklari katta boʻlsa-da, bu jarayonni yomon bajarganda, bu tikkancha vaziyatni yaratishi mumkin. Xaridorlar duch keladigan muammolarning bir nechtasiga identifikatsiya oʻgʻriligi, nosoz mahsulotlar va kuzatuv dasturi kiradi. Agar foydalanuvchilar oʻz kredit kartasi maʼlumotlarini va hisobvaraq/tushirish manzilini kiritishlari kerak boʻlsa va veb-sayt xavfsiz boʻlmasa, mijoz maʼlumotlari ularni qanday olishni bilgan har kimga ham ochiq boʻlishi mumkin. Aksariyat yirik onlayn korporatsiyalar aldash qiyinlashtirishning yangi usullarini kashf etmoqdalar. Biroq, jinoyatchilar ushbu rivojlanishga muntazam ravishda tizimni boshqarib borishning yangi usullari bilan javob berishmoqda. Garchi onlayn chakana savdochilar isteʼmolchilarning maʼlumotlarini himoya qilish uchun harakat qilsalar ham, bu oldindan ishlash uchun doimiy kurash. Isteʼmolchilarning shaxsini va moliyaviy holatlarini himoya qilish uchun eng zamonaviy texnologiya va aldovlardan xabardor boʻlish tavsiya etiladi. Mahsulotlarni yetkazib berish ham onlayn xaridlarning asosiy tashvishlari hisoblanadi. Aksariyat kompaniyalar mahsulot yoʻqolganda yoki zarar koʻrgan taqdirda, yuk tashish uchun sugʻurta taklif qiladi. Baʼzi kema kompaniyalari zararni qaytarish yoki qoplash taklif qiladilar, ammo bu ularning ixtiyoriga bogʻliq.

Qatlam[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fencing — bu onlayn platformalar bilan bogʻliq boʻlgan yana oʻsib borayotgan ijtimoiy muammodir[32]. Tirik va oʻlik chakana sotuvchilardan oʻgʻirlangan tovarlar va yuklar onlayn operatorlar tomonidan javobgarlik va tartibga solinmaganligi sababli uchunchi tomon bozorlari orqali osongina ommaga qayta sotiladi[33]. Faqatgina AQShda bizneslar 2021-yilda oʻgʻirlangan tovarlarning qiymati 68,8 milliard dollar (barcha savdolarning 1,47% ga teng yoki mamlakat boʻylab aholi boshiga 214 dollar) boʻlgan holda uyushgan chakana jinoyatchilikning asosiy qismi bilan duch kelmoqda. Ushbu tovarlar odatda qonuniy deb oʻtkaziladi va onlayn ravishda sotuvchilarga qayta sotiladi[34].

Toʻliq xarajatlarni oshkor qilmaslik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xarajatlarni toʻliq oshkor qilinmasligi ham muammoli boʻlishi mumkin. Buyumning asosiy narxini internetda solishtirish oson boʻlsa-da, umumiy xarajatlarni oldindan koʻrish oson boʻlmasligi mumkin. Yuk tashish kabi qoʻshimcha toʻlovlar koʻpincha toʻlov jarayonining oxirgi bosqichigacha koʻrmaydi. Muammo ayniqsa, chegaralar boʻylab xaridlar bilan aniq koʻrinadi, chunki oxirgi checkout ekranida koʻrsatilgan xarajatlar toʻlovlar va vositachilik kabi yetkazib berishda toʻlanishi kerak boʻlgan qoʻshimcha toʻlovlarni oʻz ichiga olmaydi. Kanadalik Vishabi kabi baʼzi xizmatlar ushbu qoʻshimcha xarajatlarning taxminiy hisob-kitoblarini kiritishga harakat qiladi, ammo bunga qaramay, umumiy toʻliq xarajatlarni oshkor qilishning yoʻqligi tashvish tugʻdirmoqda[35].

Maxfiyligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shaxsiy maʼlumotlarning maxfiyligi baʼzi isteʼmolchilar uchun muhim masala hisoblanadi. Koʻp isteʼmolchilar onlayn savdogarlarga kontakt maʼlumotlarini taqdim etishdan kelib chiqishi mumkin boʻlgan spam va telemarketingdan qochishni xohlashadi. Buning javobi sifatida koʻplab sotuvchilar isteʼmolchilarning maʼlumotlaridan foydalanmaslikka vaʼda berishadi. Koʻplab veb-saytlar isteʼmolchilar xarid qilish odatlarini kuzatib boradi, bu erda ularni koʻrish uchun mahsulotlar va boshqa veb-sahifalarni taklif qilish uchun. Bitta-va-mortar doʻkonlari ham isteʼmolchilar haqida maʼlumotlarni toʻplaydi. Baʼzilar xaridorning manzili va telefon raqamini xarid qilish joyida soʻrashadi, ammo xaridorlar buni rad etishlari mumkin. Koʻpgina katta doʻkonlar isteʼmolchilarning kredit kartalarida kodlangan manzil maʼlumotlaridan foydalanib (koʻpincha ularning bilmasdan) ularni katalogdagi pochta roʻyxatlariga qoʻshishadi. Ushbu maʼlumot, albatta, pul toʻlovida yoki bank orqali toʻlovda (pul oʻtkazish, shu holda toʻlovni tasdiqlovchi hujjat) savdogar uchun mavjud emas.

Mahsulotning yaroqliligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpgina muvaffaqiyatli sof virtual kompaniyalar raqamli mahsulotlar (shu jumladan maʼlumotlarni saqlash, olish va oʻzgartirish), musiqa, filmlar, ofis jihozlari, taʼlim, aloqa, dasturiy taʼminot, fotosurat va moliyaviy operatsiyalar bilan shugʻullanadi. Boshqa muvaffaqiyatli sotuvchilar real tovarlarni saqlashni talab qilmasdan, tangli tovarlarni amalga oshirishni osonlashtirish uchun tashish yoki filial marketing qoʻllashadi. Baʼzi raqamli boʻlmagan mahsulotlar onlayn doʻkonlar uchun boshqalarga qaraganda koʻproq muvaffaqiyatli boʻlgan. Profitab mahsulotlar koʻpincha qiymat-vazn nisbati yuqori boʻladi, ular noqulay xaridlarni oʻz ichiga olishi mumkin, ular odatda uzoq joylardagi odamlarga borishi mumkin va ular odatda xaridorlar sifatida yopishish joylariga borishi mumkin. Standart pochta qutisiga oʻtishi mumkin boʻlgan buyumlar — musiqa CD, DVD va kitoblar — virtual sotuvchi uchun ayniqsa mos keladi.

Yuvuvuvish mashinalari kabi isteʼmol mahsulotlari uchun, shuningdek, sentrifugal pompalar kabi sanoat uskunalari uchun ehtiyot qismlar kabi mahsulotlar ham onlayn savdo uchun yaxshi nomzod boʻlib tuyuladi. Savdochilar tez-tez ehtiyot qismlarni maxsus buyurtma qilishlari kerak, chunki ular odatda ularni isteʼmolchi shoxobchalarida saqlamaydilar — bunday hollarda ehtiyot qismlar boʻyicha elektron tijorat yechimlari chakana savdo doʻkonlari bilan raqobatlashmaydi, faqat boshqa buyurtma tizimlari bilan. Ushbu nisxada muvaffaqiyat uchun omil mijozlarga mahsulotning qaysi versiyasi kerak boʻlgan qism raqami toʻgʻri va ishonchli maʼlumotlarni taqdim etishdan iborat boʻlishi mumkin, masalan, seriya raqamiga koʻra kalitlangan qismlar roʻyxatini taqdim etishdan. Elektron tijorat uchun kamroq mos keladigan mahsulotlar, qiymat va ogʻirlik nisbati past boʻlgan mahsulotlar, hid, taʼmga ega boʻlgan yoki tutish qismini oʻz ichiga olgan mahsulotlar, sinov uskunalariga — ayniqsa kiyim-kechaklarga — muhtoj boʻlgan mahsulot va rangning yaxlitligi muhim boʻlgan boʻlgan ishlab chiqarishlar. Shunga qaramay, baʼzi veb-saytlar oziq-ovqat mahsulotlari va internet orqali sotiladigan kiyim-kechaklarni yetkazib berishda muvaffaqiyatga erishdi.

Birlashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yahoo!, Amazon.com va eBay kabi katta hajmli veb-saytlar har xil hajmdagi chakana savdo qiluvchilarga onlayn doʻkonlarni oʻtkazish xizmatlarini taklif etadi. Ushbu doʻkonlar birlashgan navigatsiya doirasida taqdim etiladi, baʼzan virtual xarid markazlari yoki onlayn bozorlar deb nomlanadi.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Buyer decision process
  1. ↑ PCI Security Standards Council. „PCI Data Storage Do's and Don'ts“. Qaraldi: 2013-yil 24-mart.
  2. ↑ Nielsen, „Online Shopping Trends“, (USA: The Nielsen Company, 2010)
  3. ↑ „Word-of-Mouth Marketing: Meaning and Uses in Business“ (en). Investopedia. Qaraldi: 2023-yil 15-fevral.
  4. ↑ „Nielsen Global Online Shopping Report“. nielsen.com (2010-yil 29-iyun). Qaraldi: 2012-yil 19-yanvar.
  5. ↑ „Infographic: What We Do Online“. Marketingland.com (2012-yil 9-iyul). Qaraldi: 2013-yil 14-iyun.
  6. ↑ Lopresti, Michael. „Bill-2-Phone Lets Customers Add Online Purchases to Their Phone Bill“. Allbusiness.com (2007-yil 1-sentyabr). Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  7. ↑ Geena Rao. „Mopay Now Allows You To Bill Mobile Payments To A Landline Account“. TechCrunch.com (2010-yil 19-iyul). Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  8. ↑ Walker. „RPS Exclusive: Gabe Newell Interview“. Rock, Paper, Shotgun (2007-yil 22-noyabr). — „The worst days [for game development] were the cartridge days for the NES. It was a huge risk – you had all this money tied up in silicon in a warehouse somewhere, and so you'd be conservative in the decisions you felt you could make, very conservative in the IPs you signed, your art direction would not change, and so on. Now it's the opposite extreme: we can put something up on Steam, deliver it to people all around the world, make changes. We can take more interesting risks.[...] Retail doesn't know how to deal with those games. On Steam [a digital distributor] there's no shelf-space restriction. It's great because they're a bunch of old, orphaned games.“. Qaraldi: 2013-yil 28-iyun.
  9. ↑ „How Does Shopping Cart Software Works – Product Databases“ (2004-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2017-yil 7-fevral.
  10. ↑ WooCommerce is open-source and completely customizable eCommerce eCommerce solutions
  11. ↑ Jarvenpaa, S. L.; Todd, P. A. (1997). „Consumer reactions to electronic shopping on the world wide web“. International Journal of Electronic Commerce. 1-jild, № 2. 59–88-bet. doi:10.1080/10864415.1996.11518283.
  12. ↑ Peterson, R. A.; Balasubramanian, S.; Bronnenberg, B. J. (1997). „Exploring the implications of the Internet for consumer marketing“. Journal of the Academy of Marketing Science. 25-jild, № 4. 329–346-bet. doi:10.1177/0092070397254005.
  13. ↑ „Advantages of E-Commerce“ (en). The Balance. Qaraldi: 2023-yil 15-fevral.
  14. ↑ King, Stephen F.; Liou, Jung-Shiuan (2004-12-01). „A framework for internet channel evaluation“. International Journal of Information Management (inglizcha). 24-jild, № 6. 473–488-bet. doi:10.1016/j.ijinfomgt.2004.08.006. ISSN 0268-4012.
  15. ↑ Mehrabian, A., & Russel J. A. (1974) An Approach to Environmental Psychology. Cambridge, MA: The MIT Press.
  16. ↑ 16,0 16,1 Huang, M (2000). „Information load: its relationship to online exploratory and shopping behavior“ (PDF). International Journal of Information Management. 20-jild, № 5. 337–347-bet. doi:10.1016/s0268-4012(00)00027-x.
  17. ↑ Campbell, D. J. (1988) Task complexity: A review and analysis. Academy of Management Review, 13(1), 40-52.
  18. ↑ Perea y Monsuwé, Toñita; Dellaert, Benedict G.C.; de Ruyter, Ko (2004-01-01). „What drives consumers to shop online? A literature review“. International Journal of Service Industry Management. 15-jild, № 1. 102–121-bet. doi:10.1108/09564230410523358. ISSN 0956-4233.
  19. ↑ Falk, Louis K.; Sockel, Hy; Chen, Kuanchin (2005). „E-Commerce and Consumer's Expectations: What Makes a Website Work“. Journal of Website Promotion. 1-jild, № 1. 65–75-bet. doi:10.1300/j238v01n01_06.
  20. ↑ Parker, Christopher J.; Wang, Huchen (2016). „Examining hedonic and utilitarian motivations for m-commerce fashion retail app engagement“. Journal of Fashion Marketing and Management. 20-jild, № 4. 487–506-bet. doi:10.1108/JFMM-02-2016-0015.
  21. ↑ „Consumers and their online shopping expectations – Ecommerce News“ (2015-yil 20-fevral). Qaraldi: 2016-yil 29-avgust.
  22. ↑ 22,0 22,1 Sherry Y. Chen en Robert D. Macredie, „The assessment of usability of electronic shopping: A heuristic evaluation“, International Journal of Information Management 25 (2005), 516-532
  23. ↑ „Best Buy looks to new products to push sales“. Minneapolis News.Net (2014-yil 26-avgust). Qaraldi: 2014-yil 28-avgust.
  24. ↑ „What Americans Told Us About Online Shopping Says A Lot About Amazon“. NPR. 2023-yil 3-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  25. ↑ Shu. „China's E-Commerce Market Grew To 4790B In 2012, Driven By Mobile Users and Social Media, Says CNNIC“ (en-US). TechCrunch (2013-yil 17-aprel). Qaraldi: 2023-yil 15-fevral.
  26. ↑ Fan, Xiaojun; Ning, Nanxi; Deng, Nianqi (2020-03-19). „The impact of the quality of intelligent experience on smart retail engagement“. Marketing Intelligence & Planning (inglizcha). 38-jild, № 7. 877–891-bet. doi:10.1108/MIP-09-2019-0439. ISSN 0263-4503.
  27. ↑ Hsiao, Ming-Hsiung (2009). „Shopping mode choice: Physical store shopping versus e-shopping“. Transportation Research Part E: Logistics and Transportation Review. 45-jild, № 1. 86–95-bet. doi:10.1016/j.tre.2008.06.002.
  28. ↑ „A guide for businesses on distance selling“. Office of fair trading (2004). 2013-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-mart.
  29. ↑ Online Shoppers Say They Rarely Return Purchases. Why?
  30. ↑ 30,0 30,1 „Ordering from a local store can curb online shopping's CO₂ emissions“ (2020-yil 26-fevral). Qaraldi: 2022-yil 4-noyabr.
  31. ↑ Sarokin, David. Missed Information: Better Information for Building a Wealthier, More Sustainable Future (en). MIT Press, 26 August 2016 — 100 bet. ISBN 978-0-262-03492-0. 
  32. ↑ Bowler, Dane. „Amazon has a fencing problem“. Seeking Alpha (2023-yil 28-avgust).
  33. ↑ Tarasov, Katie. „How TECH Stolen goods sold on Amazon, eBay and Facebook are causing havoc for major retailers“. CNBC (2022-yil 17-iyun).
  34. ↑ „Retail Crime Data Center“. US Chamber of Commerce (2023-yil 15-mart).
  35. ↑ Denise J. „Keeping It Real for Cross-Border Online Shoppers“. ecommercetimes.com. ECT News Network (2010-yil 14-yanvar). Qaraldi: 2014-yil 19-mart.

Andoza:Industries

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tashqi havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Onlayn_xarid_qilish&oldid=4294758" dan olindi