Fanda ayollar
Ilm-fan sohasidagi ayollar ilm-fan tarixining dastlabki yillaridan boshlab ayollar ham ilm fan sohalariga o'z hissalarini qo'shib kelishyapti. Ayollarning fan rivojiga qo'shgan hissalari turli adabiyotlardan bizgacha yetib kelgan. 2022-yil ma'lumotlariga qaraydigan bo'lsak ilm-fan sohasida ayollar va erkaklar o'rtasida katta nisbat borligi aniqlangan. Ayol tadqiqotchilarning ulushi atigi 33% ni tashkil qiladi va tadqiqot uchun erkaklarnikiga qaraganda kamroq maosh oladi va lavozimga ko'tarilish ehtimoli kamroq.[1] Bugungi kunda sun’iy intellekt sohasi bo‘yicha mutaxassis ayollarning ulushi 22%, muhandislik texnologiyalari bitiruvchilari orasida ayollar ulushi 28% ni tashkil qilmoqda.[1]. BMT ilm-fan sohasida gender tengligini qo'llab-quvvatlashga e'tibor qaratadi, chunki bu taraqqiyotning zaruriy sharti va vositasidir[2]. Ayollarning ilm-fanga qo'shgan hissasini muntazam ravishda rad etish, ularning ishlarining ahamiyatini pasaytirish va ayollarning ilmiy ishlarini erkak hamkasblariga bog'lash Matilda effekti deb nomlandi.
Fan tarixidagi ayollarning hissalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mari Kyuri olimlarga radioaktiv parchalanishni oʻrganish uchun yoʻl ochdi va radiy va poloniy elementlarini kashf etdi.[3] U fizika va kimyo bilan bog'liq bo'lgan radioaktiv parchalanish bo'yicha tadqiqotlar olib borib, fizika bo'yicha Nobel mukofotini qo'lga kiritgan birinchi ayol va kimyo bo'yicha ikkinchi Nobel mukofotini qo'lga kiritgan birinchi ayol bo'ldi. 1901-2022 yillarda 60 nafar ayol Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan, ulardan 24 nafari fizika, kimyo, fiziologiya yoki tibbiyot kabi sohalarda faoliyat olib borgan.
L'Oréal-YUNESKO ning fan sohasidagi ayollar uchun mukofoti 1998 yilda Afrika va Yaqin Sharq, Osiyo-Tinch okean bo'yi, Yevropa, Lotin Amerikasi, Karib dengizi va Shimoliy Amerikaning har bir geografik mintaqasi uchun taʼsis etilgan. 2021 yilga kelib 117 mamlakatdan 3600 nafar ayol ushbu mukofot bilan taqdirlandi.
Tarixiy misollar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadimgi Misrlik ayol shifokor Peseshet (miloddan avvalgi 2600-2500 yillar) ilm-fan tarixidagi birinchi ayol shifokor boʻlib kirgan[4], bir qancha ilk Gʻarb sivilizatsiyalarida ham tibbiyot sohasida o'zining yangicha davolash usullari bilan nom chiqargan. Qadimgi afsonaga ko'ra, Agnodice eramizdan avvalgi IV asrda Afinada qonuniy doyalik amaliyoti bilan shug'ullangan birinchi ayol shifokor bo'lgan.
Qadimgi Yunonistonda tabiiy falsafani o'rganish ayollar uchun nisbatan oson bo'lgan. Yunonistonlik Aglaonica oy va quyosh tutilishlarini bashorat qilgan birinchi ayol astronom edi. Yana bir yunon olimasi Theano matematik va shifokor, Pifagorning talabasi (rafiqasi ham) edi. U tomonidan asos solingan Crotona shahridagi maktabda ko'plab boshqa ayollar o'qidilar. Misr sulolasi davrida ayollar amaliy kimyo (pivo ishlab chiqarish, dorivor birikmalar tayyorlash) bilan shugʻullangan.[5]
Gipatiya (~ 350–415), Iskandariyalik Teonning qizi , faylasuf, matematik va astronom edi. U haqida ko'plab ma'lumotlar saqlanib qolgan shu jumladan u birinchi matematik ayol hamdir. Gipatiya geometriya, algebra va astronomiya boʻyicha bir qancha muhim sharhlar yozib qoldirgan. Gipatiya falsafiy maktabning rahbari bo'lib, ko'plab shogirdlarga dars bergan. Milodiy 415 yilda Gipatiya olovda kuydirdi.[6]
O'rta asrlarda ilm-fandagi ayollar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rim imperiyasi tanazzulga uchraganidan so'ng , Yevropa o'rta asrlarining dastlabki davrlari, shuningdek, ilmsizlik asrlari sifatida ham tanilgan , ilmiy izlanishlar keskin pasayib ketdi, garchi tabiat hali ham aql-idrok nurida tushunilishi mumkin bo'lgan tizim sifatida qaralsa ham. Bu davrda arab dunyosi ilm-fan yutuqlarini saqlab qoldi, arab olimlari esa antik davrdagi qoʻlyozmalarning nusxalarini yaratdilar. [7]
Monastirlar o'qish va yozish ko'nikmalarini o'rgatishni boshladilar va ularning ba'zilari ayollarga ilmiy tadqiqotlarda ishtirok etish imkoniyatini berdi . Nemis abbess Hildegarda Bingen (1098-1179) taniqli faylasuf va botanik bo'lib, uning 1151-1158 yillarda tibbiyot, va tabiat tarixini o'z ichiga olgan ko'plab asarlar yozgan.
Birinchi universitetlar 11-asrda paydo bo'lgan , ammo ayollar asosan universitet ta'limidan chetlashtirilgan . Lekin istisnolar bor edi, masalan, Italiyada Boloniya universiteti 1088 yilda tashkil etilganidan beri ayollarga ma'ruzalarda qatnashishga ruxsat berdi . Italiyada ayollarni tibbiyotda o'qitishga bo'lgan munosabat boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha erkinroq bo'lib tuyuladi va shifokor Trotula 11-asrda Salerno tibbiyot maktabida kafedra mudiri bo'lgan va u yerda ham ayollarda dars bergan deb aytiladi. [8]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 „In focus: International Day of Women and Girls in Science“ (en). https://www.unwomen.org (2022-yil 9-fevral). 2023-yil 10-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 29-iyul.
- ↑ Сима Бахус. „Выступление: Гендерное равенство – предпосылка и катализатор прогресса“ (ru). https://www.unwomen.org (2023-yil 19-iyun). 2023-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 29-iyul.
- ↑ „Marie Curie“. Qaraldi: 2024.
- ↑ „Tarixdagi birinchi ayol shifokor“ (2020-yanvar).
- ↑ „textsWomen in chemistry : their changing roles from alchemical times to the mid-twentieth century“ (2018-yil 30-oktyabr).
- ↑ Deakin, Michael A. B. Hypatia and Her Mathematics. — Mathematical Association of America, 1994. — P. 234–243..
- ↑ „Rayner-Kanxem, Marelene. Kimyodagi ayollar: Alchemical Timesdan XX asrning o'rtalariga qadar ularning o'zgaruvchan rollari . - Vashington, DC: Amerika Kimyo Jamiyati, 2005. - P. 6-8 . - ISBN 978-0941901277 .“ (2018-yil 30-oktyabr).
- ↑ https://web.archive.org/web/20200331132248/http://www.unu.edu/unupress/unupbooks/uu37we/uu37we08.htm.