Beşparmak togʻlari: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Divergent08 (munozara | hissa)
2 552 edits
Tahrir izohi yoʻq
Divergent08 (munozara | hissa)
2 552 edits
Tahrir izohi yoʻq
Qator 1: Qator 1:
{{thr|[[Foydalanuvchi:Divergent08|Divergent08]] ([[Foydalanuvchi munozarasi:Divergent08|munozara]]) 12:16, 14-Aprel 2024 (UTC)}}
{{thr|[[Foydalanuvchi:Divergent08|Divergent08]] ([[Foydalanuvchi munozarasi:Divergent08|munozara]]) 12:16, 14-Aprel 2024 (UTC)}}
Beşparmak togʻlari — Turkiyaning Mugʻla va Aydin viloyatlarida joylashgan, sobiq Latmus koʻrfazining shimoliy qirgʻogʻi boʻylab sharq-gʻarb tomonga yoʻnalgan koʻp togʻ tizmasi.[3]
Beşparmak togʻlari — Turkiyaning Mugʻla va Aydin viloyatlarida joylashgan, sobiq Latmus koʻrfazining shimoliy qirgʻogʻi boʻylab sharq-gʻarb tomonga yoʻnalgan koʻp togʻ tizmasi<ref>{{veb manbasi |title=uk:Латмійська затока |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Be%C5%9Fparmak_Mountains#cite_ref-3}}</ref>.
Latmus togʻining janubiy yonbagʻrida Latmus shahri 4 joylashgan boʻlib, u ilgari tor koʻrfazdagi port boʻlib hizmat qilgan. 5, 6
Latmus togʻining janubiy yonbagʻrida Latmus shahri<ref>{{veb manbasi |title=Turkish Milet, not to be confused with Turkish Milas. |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Be%C5%9Fparmak_Mountains#cite_ref-4}}</ref> joylashgan boʻlib, u ilgari tor koʻrfazdagi port boʻlib hizmat qilgan<ref>{{veb manbasi |title=Strabo. "Geography 14.1.8". Tufts University: Perseus Project. Retrieved 2008-02-10. |url=Strabo. "Geography 14.1.8". Tufts University: Perseus Project. Retrieved 2008-02-10.}}</ref><ref>{{veb manbasi |title=Iliad Book II line 868. |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Be%C5%9Fparmak_Mountains#cite_ref-6}}</ref>.
Latmus koʻrfazining kirish qismi qadimdan unga quyiladigan Maeander (Büyük Menderes) daryosi choʻkindi jinslari bilan toʻla boshlagan. Milodiy 300-yilda bu joy Bafa koʻli botqoqlari koʻrinishiga kelib qolgan. 7 Tarkibida shoʻrnalish darajasi ortgan va Egey dengizi kanallari shoʻr elementlari bilan boyib borgan. Ekologiya muhiti shoʻr suvli boʻlib, koʻl qushlar uchun qoʻriqxonaga aylantirilgan.
Latmus koʻrfazining kirish qismi qadimdan unga quyiladigan Maeander (Büyük Menderes) daryosi choʻkindi jinslari bilan toʻla boshlagan. Milodiy 300-yilda bu joy Bafa koʻli botqoqlari koʻrinishiga kelib qolgan. Tarkibida shoʻrnalish darajasi ortgan va Egey dengizi kanallari shoʻr elementlari bilan boyib borgan. Ekologiya muhiti shoʻr suvli boʻlib, koʻl qushlar uchun qoʻriqxonaga aylantirilgan<ref>{{kitob manbasi |title=Brückner, Helmut (2003). "Delta Evolution and Culture - Aspects of Geoarchaeological Research in Miletos and Priene". In Wagner, Günther A.; Pernicka, Ernst; Uerpmann, Peter (eds.). Troia and the Troad: Scientific Approaches. Springer |isbn=3540437118 |accessdate=122–125}}</ref>.
Beşparmakdan sharqda Kapikiri qishlogʻi joylashgan. Ungacha boʻlgan masofa 35 kilometr (22 milya), kengligi 5 kilometr (3,1 milya) dan 10 kilometr (6,2 milya) ni tashkil qiladi. U yerdan koʻrinib turadigan choʻqqilar Beşparmakning togʻlari hisoblanadi. Bu togʻlar turli oqimlar natijasida erroziyalanib qotgan choʻqqilardan hosil boʻlgan. Qadimgi yozuvchilar manbalarida koʻrfaz ustidagi gʻarbiy shoxcha Latmus deb atalganini koʻrish mumkin. Strabonning yozishicha, sharqdagi tizma Grium togʻi hisoblangan. 5
Beşparmakdan sharqda Kapikiri qishlogʻi joylashgan. Ungacha boʻlgan masofa 35 kilometr (22 milya), kengligi 5 kilometr (3,1 milya) dan 10 kilometr (6,2 milya) ni tashkil qiladi. U yerdan koʻrinib turadigan choʻqqilar Beşparmakning togʻlari hisoblanadi. Bu togʻlar turli oqimlar natijasida erroziyalanib qotgan choʻqqilardan hosil boʻlgan. Qadimgi yozuvchilar manbalarida koʻrfaz ustidagi gʻarbiy shoxcha Latmus deb atalganini koʻrish mumkin. Strabonning yozishicha, sharqdagi tizma Grium togʻi hisoblangan<ref>{{kitob manbasi |title=Strabo. "Geography 14.1.8". Tufts University: Perseus Project. |date=2008-02-10. |url=https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0198&query=book%3D14%3Achapter%3D1%3Asection%3D8}}</ref>.


== Geologiyasi ==
== Geologiyasi ==


Anatoliya va Egey togʻlarining hosil boʻlish morfotektonik konfiguratsiyasi boʻyicha, Afrika va Arab yer osti plitalari Yevroosiyo plitasi bilan toʻqnashishi natijasida yer sirtida balandliklar yuzaga kelgan. Alp orogeniyasi bilan bogʻliq boʻlgan kontinental siljish harakati natijasida plitalar yer qatlamlarini ustma-ust siqib koʻtargan va choʻkindi jinslarning oldingi qatlamlaridan metamorfik jinslar zonalari yaralgan. Egey dengizining bu zonalari dastlab Yer qobigʻining choʻkishidan hosil boʻlgan bir qator massivlarni ifodalagan: Rodop, Kazdag, Menderes, Kiklad va Krit massivlari. Ularning shakllari dastlab gumbazsimon, tuxumsimon koʻrinishlarda boʻlgan. Qadimiy manbalarga koʻra, Latmusning shimoliy yonbagʻirlari tez-tez ogʻir toshqinlarga uchrab turgan. Bu kabi boshqa massivlarda vulqon faolligi koʻrinishini beruvchi issiq buloqlar va bugʻlar keng tarqalgan. 8
Anatoliya va Egey togʻlarining hosil boʻlish morfotektonik konfiguratsiyasi boʻyicha, Afrika va Arab yer osti plitalari Yevroosiyo plitasi bilan toʻqnashishi natijasida yer sirtida balandliklar yuzaga kelgan. Alp orogeniyasi bilan bogʻliq boʻlgan kontinental siljish harakati natijasida plitalar yer qatlamlarini ustma-ust siqib koʻtargan va choʻkindi jinslarning oldingi qatlamlaridan metamorfik jinslar zonalari yaralgan. Egey dengizining bu zonalari dastlab Yer qobigʻining choʻkishidan hosil boʻlgan bir qator massivlarni ifodalagan: Rodop, Kazdag, Menderes, Kiklad va Krit massivlari. Ularning shakllari dastlab gumbazsimon, tuxumsimon koʻrinishlarda boʻlgan. Qadimiy manbalarga koʻra, Latmusning shimoliy yonbagʻirlari tez-tez ogʻir toshqinlarga uchrab turgan. Bu kabi boshqa massivlarda vulqon faolligi koʻrinishini beruvchi issiq buloqlar va bugʻlar keng tarqalgan<ref>{{kitob manbasi |title=Catlos, E.J.; Ibrahim Çemen (2005) |date=2008-02-25 |url=http://sims.ess.ucla.edu/PDF/Catlos_Cemen_IJES_2005.pdf}}</ref>.


== Mifologiyasi ==
== Mifologiyasi ==
Mifologik qarashlarga koʻra Homer Milet qoʻshnisidagi Ftiriyaliklar togʻi haqida gapirganda Latmus yerlariga ham ishora qilgan deb hisoblanadi. 9
Mifologik qarashlarga koʻra Homer Milet qoʻshnisidagi Ftiriyaliklar togʻi haqida gapirganda Latmus yerlariga ham ishora qilgan deb hisoblanadi<ref>{{veb manbasi |title=Homer. Iliad. Vol. 2.868. |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Be%C5%9Fparmak_Mountains#cite_ref-9}}</ref>.
Yana bir yunon mifologiyasida Selenning turmush oʻrtogʻi Endimion uyquda yotgan gʻorning joylashgan joyi Latmus ekanligi aytib oʻtiladi. 10
Yana bir yunon mifologiyasida Selenning turmush oʻrtogʻi Endimion uyquda yotgan gʻorning joylashgan joyi Latmus ekanligi aytib oʻtiladi<ref>{{veb manbasi |last1=Description of Greece. Vol. 5. Translated by W. H. S. Jones; H. A. Ormerod. Cambridge, Massachusetts; London: Harvard University Press; William Heinemann – via Perseus Digital Library. |first1=Apollod. 1.7.5 |title=Apollod. 1.7.5; Ovid |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=paus.+5.1.4}}</ref>.


== Kashf etilishi ==
== Kashf etilishi ==
Nemis arxeologiya instituti xodimi Anneliese Peschlow tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida (12) 1994-yilning boshlarida Latmus togʻi etagidan Bafa koʻli buloqlari yaqinida sayoz gʻorlar va unda 70 ga yaqin qoyatosh rasmlar topildi. 11
Nemis arxeologiya instituti xodimi Anneliese Peschlow tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida<ref>{{veb manbasi |title=Deutsches Archäologisches Institut. |url=http://www.dainst.org/index.php?id=645&sessionLanguage=en |accessdate=July 16, 2007}}</ref> 1994-yilning boshlarida Latmus togʻi etagidan Bafa koʻli buloqlari yaqinida sayoz gʻorlar va unda 70 ga yaqin qoyatosh rasmlar topildi.
Ushbu topilmalar miloddan avvalgi 6000 yillikka tegishli va hozirda Latmus togʻining milliy bogʻi tarkibiga kiritilgan.
Ushbu topilmalar miloddan avvalgi 6000 yillikka tegishli va hozirda Latmus togʻining milliy bogʻi tarkibiga kiritilgan.
Qoyatosh rasmlarining toʻq qizil rangdagilarida ijtimoiy, diniy manzaralar ifodalangan. Ajdaho koʻrinishidagi togʻning tasvirlari bu manzilgohning erta bronza davrlarida muqaddas joy boʻlganligidan dalolat beradi. 11
Qoyatosh rasmlarining toʻq qizil rangdagilarida ijtimoiy, diniy manzaralar ifodalangan. Ajdaho koʻrinishidagi togʻning tasvirlari bu manzilgohning erta bronza davrlarida muqaddas joy boʻlganligidan dalolat beradi<ref>{{veb manbasi |title="Unique rock paintings reveal traces of prehistoric human settlement in Anatolia". |url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=unique-rock-paintings-reveal-traces-of-prehistoric-human-settlement-in-anatolia-2007-01-18 |publisher=Turkish Daily News |accessdate=January 18, 2007}}</ref>.


== Tarixi ==
== Tarixi ==
Miloddan avvalgi V asrda Latmus Delian ligasi aʼzoligiga kiritilgan. IV asrda fors satrapi Halicarnassus bu hududni bosib oladi va devor bilan oʻralgan shaharni qayta tiklaydi. 15 Ellinizm taʼsirida shahar bir kilometr gʻarbga siljitib quriladi 17. Harobalar orasida Kapıkırı qishlogʻi ham qurilgan.
Miloddan avvalgi V asrda Latmus Delian ligasi aʼzoligiga kiritilgan<ref>{{veb manbasi |title=Polyainos 7.23.2 reports the capture of Latmos by Mausolos, and 8.53.4 by Artemisia as sole ruler. |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Polyainos}}</ref>. IV asrda fors satrapi Halicarnassus bu hududni bosib oladi va devor bilan oʻralgan shaharni qayta tiklaydi. Ellinizm taʼsirida shahar bir kilometr gʻarbga siljitib quriladi. Harobalar orasida Kapıkırı qishlogʻi ham qurilgan.


Ellinistik davrda Temenos yoki Endymion ziyoratgohi shaharning janubiy koʻtarilgan joyida qurilgan. 21 U janubiy-gʻarbiy tomonga qaragan boʻlib, orqa tomonida togʻ jinslaridan tiklangan devor, kirish yoʻlagi va ustunli hovlisi boʻlgan.
Ellinistik davrda Temenos yoki Endymion ziyoratgohi shaharning janubiy koʻtarilgan joyida qurilgan<ref>{{kitob manbasi |first1=Pausanias remarked "The Eleians and the Herakleians near Miletos tell different stories about Endymion's death; the Eleians show you Endymion's tomb but the Herakleians say he went away to Mount Latmos, where they honour him and have a holy place of Endymion." (v.1.5). |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Pausanias_(geographer)}}</ref>. U janubiy-gʻarbiy tomonga qaragan boʻlib, orqa tomonida togʻ jinslaridan tiklangan devor, kirish yoʻlagi va ustunli hovlisi boʻlgan<ref>{{veb manbasi |title=The old city site became a necropolis. |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Necropolis}}</ref>.


Vizantiya davrida Latros nomi bilan togʻlar joylashgan hudud monastir markazi hisoblangan. 1222-yilda Latros monastri 11 ta kichik monastirliklarga ega hududga aylangan. Ammo turklar tomonidan bir necha bor hujumlar sabab XIII asr oxiriga kelib pasayib, XIV asrda monastirlik tugatildi[22].
Vizantiya davrida Latros nomi bilan togʻlar joylashgan hudud monastir markazi hisoblangan. 1222-yilda Latros monastri 11 ta kichik monastirliklarga ega hududga aylangan. Ammo turklar tomonidan bir necha bor hujumlar sabab XIII asr oxiriga kelib pasayib, XIV asrda monastirlik tugatildi<ref>{{veb manbasi |title=Kazhdan, Alexander, ed. (1991) |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Alexander_Kazhdan |accessdate=1188–1189}}</ref>.
Hududda XX asr boshlaridga kelib temir rudalari qazib olish yoʻlga qoʻyilgan. 24
Hududda XX asr boshlaridga kelib temir rudalari qazib olish yoʻlga qoʻyilgan<ref>{{veb manbasi |first1=London: H.M. Stationery Office |title=Prothero, G.W. (1920) |url=http://www.wdl.org/en/item/11766/view/1/106/ |accessdate=p. 106.}}</ref>.


2018-yilda qadimgi Alinda va Latmus shaharlarini oʻzaro bogʻlagan yoʻl qishloq aholisi tomonidan zaytun bogʻlari yetishtirish uchun buzib tashlangan. 25
2018-yilda qadimgi Alinda va Latmus shaharlarini oʻzaro bogʻlagan yoʻl qishloq aholisi tomonidan zaytun bogʻlari yetishtirish uchun buzib tashlangan<ref>{{veb manbasi |title=Ancient road destroyed to make way for villagers’ olive groves in Aydın |url=http://www.hurriyetdailynews.com/ancient-road-destroyed-to-make-way-for-villagers-olive-groves-in-aydin-127634}}</ref>.
== Manbalar ==
{{manbalar}}
[[Turkum:Turkiya togʻlari]]
[[Turkum:Aydın viloyati tarixi]]

27-Aprel 2024, 17:04 dagi koʻrinishi

Beşparmak togʻlari — Turkiyaning Mugʻla va Aydin viloyatlarida joylashgan, sobiq Latmus koʻrfazining shimoliy qirgʻogʻi boʻylab sharq-gʻarb tomonga yoʻnalgan koʻp togʻ tizmasi[1]. Latmus togʻining janubiy yonbagʻrida Latmus shahri[2] joylashgan boʻlib, u ilgari tor koʻrfazdagi port boʻlib hizmat qilgan[3][4]. Latmus koʻrfazining kirish qismi qadimdan unga quyiladigan Maeander (Büyük Menderes) daryosi choʻkindi jinslari bilan toʻla boshlagan. Milodiy 300-yilda bu joy Bafa koʻli botqoqlari koʻrinishiga kelib qolgan. Tarkibida shoʻrnalish darajasi ortgan va Egey dengizi kanallari shoʻr elementlari bilan boyib borgan. Ekologiya muhiti shoʻr suvli boʻlib, koʻl qushlar uchun qoʻriqxonaga aylantirilgan[5]. Beşparmakdan sharqda Kapikiri qishlogʻi joylashgan. Ungacha boʻlgan masofa 35 kilometr (22 milya), kengligi 5 kilometr (3,1 milya) dan 10 kilometr (6,2 milya) ni tashkil qiladi. U yerdan koʻrinib turadigan choʻqqilar Beşparmakning togʻlari hisoblanadi. Bu togʻlar turli oqimlar natijasida erroziyalanib qotgan choʻqqilardan hosil boʻlgan. Qadimgi yozuvchilar manbalarida koʻrfaz ustidagi gʻarbiy shoxcha Latmus deb atalganini koʻrish mumkin. Strabonning yozishicha, sharqdagi tizma Grium togʻi hisoblangan[6].

Geologiyasi

Anatoliya va Egey togʻlarining hosil boʻlish morfotektonik konfiguratsiyasi boʻyicha, Afrika va Arab yer osti plitalari Yevroosiyo plitasi bilan toʻqnashishi natijasida yer sirtida balandliklar yuzaga kelgan. Alp orogeniyasi bilan bogʻliq boʻlgan kontinental siljish harakati natijasida plitalar yer qatlamlarini ustma-ust siqib koʻtargan va choʻkindi jinslarning oldingi qatlamlaridan metamorfik jinslar zonalari yaralgan. Egey dengizining bu zonalari dastlab Yer qobigʻining choʻkishidan hosil boʻlgan bir qator massivlarni ifodalagan: Rodop, Kazdag, Menderes, Kiklad va Krit massivlari. Ularning shakllari dastlab gumbazsimon, tuxumsimon koʻrinishlarda boʻlgan. Qadimiy manbalarga koʻra, Latmusning shimoliy yonbagʻirlari tez-tez ogʻir toshqinlarga uchrab turgan. Bu kabi boshqa massivlarda vulqon faolligi koʻrinishini beruvchi issiq buloqlar va bugʻlar keng tarqalgan[7].

Mifologiyasi

Mifologik qarashlarga koʻra Homer Milet qoʻshnisidagi Ftiriyaliklar togʻi haqida gapirganda Latmus yerlariga ham ishora qilgan deb hisoblanadi[8]. Yana bir yunon mifologiyasida Selenning turmush oʻrtogʻi Endimion uyquda yotgan gʻorning joylashgan joyi Latmus ekanligi aytib oʻtiladi[9].

Kashf etilishi

Nemis arxeologiya instituti xodimi Anneliese Peschlow tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida[10] 1994-yilning boshlarida Latmus togʻi etagidan Bafa koʻli buloqlari yaqinida sayoz gʻorlar va unda 70 ga yaqin qoyatosh rasmlar topildi. Ushbu topilmalar miloddan avvalgi 6000 yillikka tegishli va hozirda Latmus togʻining milliy bogʻi tarkibiga kiritilgan. Qoyatosh rasmlarining toʻq qizil rangdagilarida ijtimoiy, diniy manzaralar ifodalangan. Ajdaho koʻrinishidagi togʻning tasvirlari bu manzilgohning erta bronza davrlarida muqaddas joy boʻlganligidan dalolat beradi[11].

Tarixi

Miloddan avvalgi V asrda Latmus Delian ligasi aʼzoligiga kiritilgan[12]. IV asrda fors satrapi Halicarnassus bu hududni bosib oladi va devor bilan oʻralgan shaharni qayta tiklaydi. Ellinizm taʼsirida shahar bir kilometr gʻarbga siljitib quriladi. Harobalar orasida Kapıkırı qishlogʻi ham qurilgan.

Ellinistik davrda Temenos yoki Endymion ziyoratgohi shaharning janubiy koʻtarilgan joyida qurilgan[13]. U janubiy-gʻarbiy tomonga qaragan boʻlib, orqa tomonida togʻ jinslaridan tiklangan devor, kirish yoʻlagi va ustunli hovlisi boʻlgan[14].

Vizantiya davrida Latros nomi bilan togʻlar joylashgan hudud monastir markazi hisoblangan. 1222-yilda Latros monastri 11 ta kichik monastirliklarga ega hududga aylangan. Ammo turklar tomonidan bir necha bor hujumlar sabab XIII asr oxiriga kelib pasayib, XIV asrda monastirlik tugatildi[15].

Hududda XX asr boshlaridga kelib temir rudalari qazib olish yoʻlga qoʻyilgan[16].

2018-yilda qadimgi Alinda va Latmus shaharlarini oʻzaro bogʻlagan yoʻl qishloq aholisi tomonidan zaytun bogʻlari yetishtirish uchun buzib tashlangan[17].

Manbalar

  1. ↑ „uk:Латмійська затока“.
  2. ↑ „Turkish Milet, not to be confused with Turkish Milas.“.
  3. ↑ [Strabo. "Geography 14.1.8". Tufts University: Perseus Project. Retrieved 2008-02-10. „Strabo. "Geography 14.1.8". Tufts University: Perseus Project. Retrieved 2008-02-10.“].
  4. ↑ „Iliad Book II line 868.“.
  5. ↑ Brückner, Helmut (2003). "Delta Evolution and Culture - Aspects of Geoarchaeological Research in Miletos and Priene". In Wagner, Günther A.; Pernicka, Ernst; Uerpmann, Peter (eds.). Troia and the Troad: Scientific Approaches. Springer. ISBN 3540437118. 
  6. ↑ Strabo. "Geography 14.1.8". Tufts University: Perseus Project., 2008-02-10.. 
  7. ↑ Catlos, E.J.; Ibrahim Çemen (2005), 2008-02-25. 
  8. ↑ „Homer. Iliad. Vol. 2.868.“.
  9. ↑ Description of Greece. Vol. 5. Translated by W. H. S. Jones; H. A. Ormerod. Cambridge, Massachusetts; London: Harvard University Press; William Heinemann – via Perseus Digital Library., Apollod. 1.7.5 „Apollod. 1.7.5; Ovid“.
  10. ↑ „Deutsches Archäologisches Institut.“. Qaraldi: 2007-yil 16-iyul.
  11. ↑ „"Unique rock paintings reveal traces of prehistoric human settlement in Anatolia".“. Turkish Daily News. Qaraldi: 2007-yil 18-yanvar.
  12. ↑ „Polyainos 7.23.2 reports the capture of Latmos by Mausolos, and 8.53.4 by Artemisia as sole ruler.“.
  13. ↑ . {{{title}}}. 
  14. ↑ „The old city site became a necropolis.“.
  15. ↑ „Kazhdan, Alexander, ed. (1991)“. Qaraldi: 1188–1189.
  16. ↑ „Prothero, G.W. (1920)“. Qaraldi: p. 106..
  17. ↑ „Ancient road destroyed to make way for villagers’ olive groves in Aydın“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Beşparmak_togʻlari&oldid=4285365" dan olindi