Kontent qismiga oʻtish

Chigirtka: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
93.157.58.39 (munozara) tomonidan qilingan 2899699-sonli tahrir qaytarildi
Teg: Bekor qilindi
„Grasshopper“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
Qator 1: Qator 1:
'''Chigirtkalar''' - Caelifera [[Turkum|turkumiga]] mansub bo'lgan [[hasharotlar]] guruhi. Ular, ehtimol, 250 million yil avval erta Trias davriga mansub o'txo'r hasharotlarning eng qadimgi tirik guruhidir.
'''Chigirtka''' — chigirtkasimonlar katta oilasining gala boʻlib yashaydigan turlari umumiy nomi. Chigirtka ekinlarining (gʻalla ekinlari, beda, gʻoʻza va boshqalar) zararkunandasi xisoblanadi. Janubiy Yevropa, Janubiy va Sharqiy Osiyo, Afrika, Janubiy va Shim. Amerika, Avstraliya mamlakatlarida uchraydi. Chigirtkalarning ekinlarga keltiradigan ofati haqida Qadimgi Misr yozma manbalarida (bundan 4 ming yil avval) maʼlumotlar uchraydi. Oʻzbekistonda tarqalgan turlari ichida eng xavflilari — osiyo chigirtkasi, voha chigirtkasi, marokash chigirtkasi va choʻl chigirtkasi. Chigirtkalar, ayniqsa, uzoq masofalardan uchib kelib va toʻsatdan yopirilib ekinlarni nobud qilishi bilan xavflidir. Chigirtka lichinkalarining toʻdasi oziq qidirib maʼlum yoʻnalishda harakat kiladi va oʻz yoʻlida uchragan koʻkatlarni yeb bitiradi. Hayoti mobaynida har bitta Chigirtka 300 g gacha koʻkat yeydi. Zararkunanda koʻplab urchigan yillari ular soni har bir m2-maydonda bir necha yuzga va hatto bir necha mingga yetadi, egallagan maydon esa baʼzan 1 mln. ga ni tashkil etishi mumkin. Tuda boʻlib yashash instinkta Chigirtka tuxumdan chiqib harakat qila boshlagandan paydo boʻladi. Obhavoning qulay kelishi Chigirtkaning koʻplab urchishiga yordam beradi. Chigirtkalarning ekinlarga va oʻsimliklarga yetkazadigan zararini bartaraf etish maqsadlarida Hindiston, Yaqin Sharq mamlakatlari, Afrikada BMT Oziq-ovqat va q.h. boʻyicha tashkilotining Chigirtkalarga qarshi kurash tayanch punktlari ochilgan, Fransiya va boshqa mamlakatlarda yirik ilmiy, ilmiyi. chigirtka markazlari tuzilgan.


Chigirtkalar, odatda, kuchli orqa oyoqlari bo'lgan yerda iste'qomat qiluvchi hasharotlar bo'lib, ularga kuchli sakrash orqali dushmanlardan qochishga imkon beradi. Ularning old oyog'i qisqaroq va yemishni ushlash uchun ishlatiladi. Hemimetabolous hasharotlar sifatida ular to'liq metamorfozga uchramaydilar; ular tuxumdan [[nimfa]] yoki "bunka" ga aylanadi, ular besh marta tanazzuldan o'tadi va har bir rivojlanish bosqichida kattalar hasharotiga o'xshash bo'ladi. <ref>{{Veb manbasi |sarlavha=grasshopper {{!}} Description, Features, & Species |url=https://www.britannica.com/animal/grasshopper-insect |qaralgan sana=29 September 2021 |ish=Encyclopaedia Britannica |til=en}}</ref> Chigirtka qorin bo'shlig'ining ko'krak qafasiga biriktirilgan birinchi segmentida joylashgan timpanal organ orqali eshitadi; uning ko'rish hissi qo'shma ko'zlarda bo'lsa, yorug'lik intensivligining o'zgarishi boshqa ko'zlarda (ocelli) seziladi. Populyatsiyaning yuqori zichligida va ma'lum ekologik holatlarda ba'zi chigirtka turlari rangi va xatti-harakatlarini o'zgartirib, jamoalarini hosil qilishi mumkin. Bunday sharoitda ular [[Chigirtka|chigirtkalar]] deb yuritiladi.
Oʻzbekiston Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligining Respublika oʻsimliklarni himoya qilish va afokimyo Markazi huzurida Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax, Toshkent viloyatlari va Qoraqalpogʻistonda Chigirtkaga qarshi kurash ekspeditsiyalari ishlaydi (1983-yildan kayta tiklangan; Krraqalpogʻistonda esa bunday ekspeditsiya 1930-yildan beri mavjud).


== Filogeniya ==
Kurash choralari: boʻz yerlar haydab, oʻzlashtiriladi; oʻtloq va pichanzorlar doim nazorat qilib turiladi; partov va boʻsh yotgan yerlar orasidagi uvatlar yoʻqotiladi. Yosh (1—3) Chigirtkaga qarshi 50% li karbofos (2&nbsp;kg/ga), li vafotoks (2&nbsp;kg/ga) va 20% li sumitsidin (0,4—0,5 kg/ga) qoʻllanadi.
Chigirtkalar Caelifera oilasiga kiradi. Garchi “chigirtka” umuman bo‘lak turkumining umumiy nomi sifatida ishlatilgan bo‘lsa-da, <ref>{{Veb manbasi |sarlavha=Caelifera:Grasshoppers and Locusts |url=http://eol.org/pages/2634375/overview |nashriyot=Encyclopedia of Life |qaralgan sana=4 August 2017 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20170411231334/http://eol.org/pages/2634375/overview |arxivsana=11 April 2017}}</ref> <ref>{{Veb manbasi |sarlavha=Suborder Caelifera – Grasshoppers |nashriyot=BugGuide |url=http://bugguide.net/node/view/16133 |qaralgan sana=4 August 2017 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20170804214918/http://bugguide.net/node/view/16133 |arxivsana=4 August 2017}}</ref> <ref>{{Veb manbasi |sarlavha=About Orthoptera: Crickets and grasshoppers |nashriyot=Orthoptera.org.uk |url=https://www.orthoptera.org.uk/about_orthoptera |arxivurl=https://web.archive.org/web/20170805015247/https://www.orthoptera.org.uk/about_orthoptera |arxivsana=5 August 2017}}</ref> zamonaviy manbalar uni yanada “rivojlangan” [[Oila (biologiya)|oilalar]] bilan cheklaydi. <ref>{{Kitob manbasi |last=Grimaldi |first=David |year=2005 |title=Evolution of the Insects |url=https://archive.org/details/evolutioninsects00grim_110 |publisher=Cambridge University Press |page=[https://archive.org/details/evolutioninsects00grim_110/page/n224 210] |isbn=978-0-521-82149-0}}</ref> Ular Acrididea infratuzilmasiga joylashtirilishi mumkin <ref>{{Veb manbasi |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=657454#null |sarlavha=ITIS Standard Report Page: Acrididea |ish=www.itis.gov |arxivurl=https://web.archive.org/web/20170802204613/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=657454#null |arxivsana=2 August 2017}}</ref> va eski matnlarda ularni eskirgan "uzun shoxli chigirtkalar" (hozirgi buta-kriketlar ) atamasidan ajratish uchun <ref name="Imms">Imms A.D., rev. Richards O.W. & Davies R.G. (1970) ''A General Textbook of Entomology'' 9th Ed. Methuen 886 pp.</ref> "qisqa shoxli chigirtkalar" deb atalgan Katydidlar) ancha uzun antennalari bilan. 7 ta super turlardan oltitasida 32 ta taksonning mitoxondrial ribosoma RNKsiga asoslangan Caelifera filogeniyasi kladogramma sifatida ko'rsatilgan. Ensifera (kriketlar ''va boshqalar).'' ), Caelifera va Pamphagoidea bundan tashqari chigirtkalarning barcha oilalari monofiletik ko'rinadi. <ref>{{Cite journal|last=Flook|first1=P.K.|last2=Rowell|first2=C.H.F.|title=The Phylogeny of the Caelifera (Insecta, Orthoptera) as Deduced from mtrRNA Gene Sequences|journal=Molecular Phylogenetics and Evolution|date=1997|volume=8|issue=1|pages=89–103|doi=10.1006/mpev.1997.0412|pmid=9242597}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Zhang|first1=Hong-Li|last2=Huang|first2=Yuan|last3=Lin|first3=Li-Liang|last4=Wang|first4=Xiao-Yang|last5=Zheng|first5=Zhe-Min|title=The phylogeny of the Orthoptera (Insecta) as deduced from mitogenomic gene sequences|journal=Zoological Studies|date=2013|volume=52|page=37|doi=10.1186/1810-522X-52-37}}</ref>

{{Clade|{{clade
{{OʻzME}}
|label1=[[Ensifera]] (crickets, katydids, etc.)

|1=[6 superfamilies] [[File:Gryllus campestris MHNT.jpg|35px]]
{{chala}}
|label2=Caelifera
|2={{clade
|1=[[Tridactyloidea]] [[File:Ripipteryx mopana.jpg|50px]]
|2={{clade
|1=[[Tetrigoidea]] [[File:Tetrix bipunctata01 crop.jpg|50px]]
|2={{clade
|1=[[Eumastacidae]] [[File:Genera Insectorum - Eumastax vittata.jpg|80px]]
|2={{clade
|1=[[Proscopiidae]] [[File:Pseudoproscopia spec. - Tiergarten Schönbrunn crop.jpg|50px]]
|2={{clade
|1=[[Pneumoridae]] [[File:Bladder Grasshopper (Bullacris intermedia) (30068047440).jpg |50px]]
|2={{clade
|1=[[Pyrgomorphidae]] [[File:Pyrgomorphidae - Phymateus aegrotus.JPG|50px]]
|2=[[Acrididae]] + [[Pamphagidae]] [[File:Annualreportofag1119021903univ 0052AA2 Figure 1.jpg|50px]]
}}
}}
}}
}}
}}
}}
}}}}
[[Fayl:Fossil_grasshoppers_-_Royal_Ontario_Museum_-_DSC00013.JPG|thumb| Ontario qirollik muzeyidagi qazilma chigirtkalar]]
Evolyutsion nuqtai nazardan, Caelifera va Ensifera o'rtasidagi bo'linish Permo-Trias chegarasidan ko'ra yaqinroq emas; <ref>{{Kitob manbasi |last=Zeuner, F.E. |date=1939 |title=Fossil Orthoptera Ensifera |publisher=British Museum Natural History |oclc=1514958}}</ref> Caeliferlar bo'lgan eng tarixiy hasharotlar, taxminan 250 million yil avval, erta Trias davridan Locustopseidae va Locustavidae yo'q bo'lgan oilalarida. Guruh Trias davrida xilma-xil bo'lib, o'sha vaqtdan hozirgi kungacha muhim o'simlik iste'molchisi bo'lib kelgan. Eumastacidae, Tetrigidae va Tridactylidae kabi birinchi zamonaviy turkumlar [[Boʻr davri|bo'r davrida]] paydo bo'lgan, ammo bu guruhning so'ngi ikkitasiga tegishli bo'lishi mumkin bo'lgan ba'zi hasharotlar Yuraning boshida joylashgan. <ref name="GrimaldiEngel2005">{{Kitob manbasi |last=Grimaldi, David |title=Evolution of the Insects |url=https://books.google.com/books?id=Ql6Jl6wKb88C&pg=PA210 |year=2005 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-82149-0 |page=210}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Béthoux|first1=Oliver|last2=Ross|first2=A.J.|title=Mesacridites Riek, 1954 (Middle Triassic; Australia) transferred from Protorthoptera to Orthoptera: Locustavidae|journal=Journal of Paleontology|date=2005|volume=79|issue=3|pages=607–610|doi=10.1666/0022-3360(2005)079<0607:mrmatf>2.0.co;2}}</ref> Morfologik tasniflash qiyin, chunki bir qancha taksonlar umumiy yashash turiga yaqinlashgan; so'nggi taksonomlar ichki jinsiy a'zolarga, ayniqsa ayollardan ko'ra erkaklarga ko'proq e'tibor qaratishgan. Ushbu ma'lumotni foto albom namunalaridan olish mumkin emas va paleontologik taksonomiya asosan orqa qanotlarning venalanishiga asoslanadi. <ref name="TOLweb">{{Veb manbasi |url=http://tolweb.org/tree?group=Caelifera |sarlavha=Caelifera: Shorthorned Grasshoppers, Locusts and Relatives |muallif=Rowell, Hugh |yil=2001 |ish=Tree of Life web project |qaralgan sana=3 April 2015 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20150408064407/http://tolweb.org/tree?group=Caelifera |arxivsana=8 April 2015}}</ref>

20-Sentyabr 2023, 10:59 dagi koʻrinishi

Chigirtkalar - Caelifera turkumiga mansub bo'lgan hasharotlar guruhi. Ular, ehtimol, 250 million yil avval erta Trias davriga mansub o'txo'r hasharotlarning eng qadimgi tirik guruhidir.

Chigirtkalar, odatda, kuchli orqa oyoqlari bo'lgan yerda iste'qomat qiluvchi hasharotlar bo'lib, ularga kuchli sakrash orqali dushmanlardan qochishga imkon beradi. Ularning old oyog'i qisqaroq va yemishni ushlash uchun ishlatiladi. Hemimetabolous hasharotlar sifatida ular to'liq metamorfozga uchramaydilar; ular tuxumdan nimfa yoki "bunka" ga aylanadi, ular besh marta tanazzuldan o'tadi va har bir rivojlanish bosqichida kattalar hasharotiga o'xshash bo'ladi. [1] Chigirtka qorin bo'shlig'ining ko'krak qafasiga biriktirilgan birinchi segmentida joylashgan timpanal organ orqali eshitadi; uning ko'rish hissi qo'shma ko'zlarda bo'lsa, yorug'lik intensivligining o'zgarishi boshqa ko'zlarda (ocelli) seziladi. Populyatsiyaning yuqori zichligida va ma'lum ekologik holatlarda ba'zi chigirtka turlari rangi va xatti-harakatlarini o'zgartirib, jamoalarini hosil qilishi mumkin. Bunday sharoitda ular chigirtkalar deb yuritiladi.

Filogeniya

Chigirtkalar Caelifera oilasiga kiradi. Garchi “chigirtka” umuman bo‘lak turkumining umumiy nomi sifatida ishlatilgan bo‘lsa-da, [2] [3] [4] zamonaviy manbalar uni yanada “rivojlangan” oilalar bilan cheklaydi. [5] Ular Acrididea infratuzilmasiga joylashtirilishi mumkin [6] va eski matnlarda ularni eskirgan "uzun shoxli chigirtkalar" (hozirgi buta-kriketlar ) atamasidan ajratish uchun [7] "qisqa shoxli chigirtkalar" deb atalgan Katydidlar) ancha uzun antennalari bilan. 7 ta super turlardan oltitasida 32 ta taksonning mitoxondrial ribosoma RNKsiga asoslangan Caelifera filogeniyasi kladogramma sifatida ko'rsatilgan. Ensifera (kriketlar va boshqalar). ), Caelifera va Pamphagoidea bundan tashqari chigirtkalarning barcha oilalari monofiletik ko'rinadi. [8] [9]

 
Ensifera (crickets, katydids, etc.)

[6 superfamilies]

 
Caelifera
 

Tridactyloidea

 
 
 

Tetrigoidea

 
 
 

Eumastacidae

 
 
 

Proscopiidae

 
 
 

Pneumoridae

 
 
 

Pyrgomorphidae

 
 

Acrididae + Pamphagidae

 
 
 
 
 
 
 
 
Ontario qirollik muzeyidagi qazilma chigirtkalar

Evolyutsion nuqtai nazardan, Caelifera va Ensifera o'rtasidagi bo'linish Permo-Trias chegarasidan ko'ra yaqinroq emas; [10] Caeliferlar bo'lgan eng tarixiy hasharotlar, taxminan 250 million yil avval, erta Trias davridan Locustopseidae va Locustavidae yo'q bo'lgan oilalarida. Guruh Trias davrida xilma-xil bo'lib, o'sha vaqtdan hozirgi kungacha muhim o'simlik iste'molchisi bo'lib kelgan. Eumastacidae, Tetrigidae va Tridactylidae kabi birinchi zamonaviy turkumlar bo'r davrida paydo bo'lgan, ammo bu guruhning so'ngi ikkitasiga tegishli bo'lishi mumkin bo'lgan ba'zi hasharotlar Yuraning boshida joylashgan. [11] [12] Morfologik tasniflash qiyin, chunki bir qancha taksonlar umumiy yashash turiga yaqinlashgan; so'nggi taksonomlar ichki jinsiy a'zolarga, ayniqsa ayollardan ko'ra erkaklarga ko'proq e'tibor qaratishgan. Ushbu ma'lumotni foto albom namunalaridan olish mumkin emas va paleontologik taksonomiya asosan orqa qanotlarning venalanishiga asoslanadi. [13]

  1. ↑ „grasshopper | Description, Features, & Species“ (en). Encyclopaedia Britannica. Qaraldi: 2021-yil 29-sentyabr.
  2. ↑ „Caelifera:Grasshoppers and Locusts“. Encyclopedia of Life. 2017-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-avgust.
  3. ↑ „Suborder Caelifera – Grasshoppers“. BugGuide. 2017-yil 4-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-avgust.
  4. ↑ „About Orthoptera: Crickets and grasshoppers“. Orthoptera.org.uk. 2017-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  5. ↑ Grimaldi, David. Evolution of the Insects. Cambridge University Press, 2005 — 210 bet. ISBN 978-0-521-82149-0. 
  6. ↑ „ITIS Standard Report Page: Acrididea“. www.itis.gov. 2017-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Imms A.D., rev. Richards O.W. & Davies R.G. (1970) A General Textbook of Entomology 9th Ed. Methuen 886 pp.
  8. ↑ Flook, P.K.; Rowell, C.H.F. (1997). "The Phylogeny of the Caelifera (Insecta, Orthoptera) as Deduced from mtrRNA Gene Sequences". Molecular Phylogenetics and Evolution 8 (1): 89–103. doi:10.1006/mpev.1997.0412. PMID 9242597. 
  9. ↑ Zhang, Hong-Li; Huang, Yuan; Lin, Li-Liang; Wang, Xiao-Yang; Zheng, Zhe-Min (2013). "The phylogeny of the Orthoptera (Insecta) as deduced from mitogenomic gene sequences". Zoological Studies 52: 37. doi:10.1186/1810-522X-52-37. 
  10. ↑ Zeuner, F.E.. Fossil Orthoptera Ensifera. British Museum Natural History, 1939. OCLC 1514958. 
  11. ↑ Grimaldi, David. Evolution of the Insects. Cambridge University Press, 2005 — 210 bet. ISBN 978-0-521-82149-0. 
  12. ↑ Béthoux, Oliver; Ross, A.J. (2005). "Mesacridites Riek, 1954 (Middle Triassic; Australia) transferred from Protorthoptera to Orthoptera: Locustavidae". Journal of Paleontology 79 (3): 607–610. doi:10.1666/0022-3360(2005)079<0607:mrmatf>2.0.co;2. 
  13. ↑ Rowell, Hugh. „Caelifera: Shorthorned Grasshoppers, Locusts and Relatives“. Tree of Life web project (2001). 2015-yil 8-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-aprel. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Chigirtka&oldid=3886013" dan olindi