Kontent qismiga oʻtish

Oʻrganish psixologiyasi: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
„Psychology of learning“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

27-Sentyabr 2022, 12:45 dagi koʻrinishi

O'rganish psixologiyasi - bu o'rganish bilan bog'liq bo'lgan turli xil psixologik nazariyalarni qamrab oluvchi nazariy fan. Tarixda turli xil psixologik o'rganish nazariyalari mavjud[1][2][3]. Neyrologiya va ijtimoiy idrok bilan bog'liq nazariyalar kabi boshqa yondashuvlar o'rganishni aniqlash uchun miyaning tashkil etilishi va tuzilishiga ko'proq e'tibor beradi. Ijtimoiy konstruktivizm kabi ba'zi psixologik yondashuvlar insonning atrof-muhit va boshqalar bilan o'zaro munosabatiga ko'proq e'tibor qaratadi[2].

Bugungi kunda o'rganish psixologiyasi ham ko'p qo'llaniladi. So'nggi yillarda o'quvchilarning sinf ichida ham, tashqarisida ham qanday o'rganayotganiga diqqat bilan qaraydigan keng qamrovli tadqiqotlar olib borildi[4]. Keyinchalik bu ma'lumotlar uy vazifalari, testlar va talabaning o'rganish qobiliyatiga yangi va ko'proq hamkorlikda yondashuvlarni taqdim etish uchun ishlatiladi. Ta'lim psixologiyasi bilan bog'liq nazariyalar, asosan o'quvchilarning ish faoliyatini, motivatsiyasini va o'qishga sarmoya kiritishni tushuntirish va yaxshilashga yordam beradi[4][5].

Tarixi

Ushbu bo'limda o'rganish psixologiyasining dastlabki bosqichlaridan hozirgi davrgacha bo'lgan tarixi yoritilgan bo'lib, har bir bosqichlar o'ziga xos tushunchalarni keltirib chiqaradi.

Erta yondashuvlar

1950-yillarga qadar psixologik o'rganish nazariyalarining aksariyati turli geografik hududlarda mustaqil ravishda mavjud edi[1]. Germaniyada gestalt psixologiyasi kontseptsiyasi mavjud bo'lib, u insonning ongi va xatti-harakati kabi psixologik tushunchalarni yaxlit ko'rib chiqadi. Psixologik kontseptsiyaning umumiy hodisalarini va uning boshqa g'oyalar bilan qanday bog'lanishini tushunishga harakat qilishga urg'u berildi.

Amerikada kuzatilishi mumkin bo'lgan psixologik tushunchalarni o'rganishga qaratilgan bixeviorizmga katta e'tibor berildi. Ko'pgina tushunchalar hayvonlarda sinab ko'rish mumkin bo'lgan o'rganish mexanizmlarini o'rganib chiqdi[1][3]. Rossiya yoki Sovet Ittifoqi o'sha paytdagi psixologiyaga madaniy-tarixiy yondashuvni taqdim etdi[3]. Bu nuqtai nazar o'rganishni maktablar kabi muassasalarda yo'naltirilishi va qo'llab-quvvatlanishi mumkin bo'lgan tushuncha sifatida ko'rib chiqildi. Yana bir muhim nazariya - bu Jan Piagetning konstruktivizmi bo'lib, u o'rganishni o'quvchilar olgan ma'lumotlarga asoslangan holda o'z g'oyalarini kengaytirish va o'zgartirish orqali o'z bilimlarini qurish usuli sifatida tasvirlaydi[3][6]. Zigmund Freydning psixoanaliz bo'yicha ishi va Jon Dyuining maktab va ta'lim haqidagi nazariyalari ham bu davr ilmi uchun o'zining katta hissasini qo'shdi[1].

1950-1960-yillar

Ikkinchi jahon urushidan keyin psixologik nazariyalarni o'rganishning ikkita asosiy yo'nalishi juda mashhur bo'ldi[1][7]. Uning ta'kidlashicha, odamlar tashqi omillar tomonidan boshqariladi, shuning uchun insonning o'rganishi atrof-muhitdan oladigan ekologik ma'lumotlarga asoslanadi[3][2][1]. Shu bois uning ijodida o‘zlik, umid, muhabbat, g‘amxo‘rlik kabi ko‘proq insonparvarlik fazilatlari e’tibordan chetda qolgan[1]. Biroq, 1960-yillardan boshlab, kognitiv fanning yuksalishi tufayli, bixeviorizmdan tashqari o'rganishning ko'p turlari kengaytirildi. Psixologlar o'rganishning yanada murakkab shakllarini ko'rib chiqishni boshladilar, masalan, Albert Banduraning ijtimoiy o'rganish kontseptsiyasi va Deyn Tomas Nissenning kulminatsiyani o'rganish nazariyasi, ularni bixeviorizm orqali etarli darajada tushuntirib bo'lmaydi[7][1].

Bixeviorizmdan tashqari, psixologlar Karl Rojers va Avraam Maslou boshchiligidagi psixologiyaga nisbatan insonparvarlik nuqtai nazari o'sdi[3][7]. 1951-yilda Rojers mijozga asoslangan terapiya tushunchalarini kiritdi va "talabaga yo'naltirilgan o'qituvchi" va "muhim o'rganish" kabi tegishli atamalarni kiritdi. Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi modeli o'rganish psixologiyasiga ta'sir ko'rsatdi, shuningdek, odamlar o'rganish kabi kognitiv ehtiyojlarini qondirishdan oldin ularning asosiy jismoniy, ijtimoiy va aqliy ehtiyojlarini qanday qondirish kerakligini tasvirlaydi[8]. Kurt Lyuin va Erik Erikson kabi boshqa psixologlar ham katta rol o'ynagan. Levin guruh psixologiyasi va o'rganishga katta hissa qo'shgan maydon nazariyasini yaratdi[1]. Eriksonning shaxsiyatni rivojlantirish bo'yicha ishi yoshlarni o'rganishni tushunishni kuchaytirdi va Frankfurt maktabi olimlari avtoritarizm haqidagi tushunchalarni yanada oshirdi[2][7].

1970-yillar va undan keyin

1970-yillarda o'rganishga nisbatan turli xil nazariyalar va moyilliklar paydo bo'la boshladi. Ta'lim hayotning va dunyoning ajralmas qismi sifatida qarala boshlandi.

Charlz Rayt Mills va Paulo Freire kabi olimlar o'rganishni jamiyatda mavjud bo'lgan tizimli kuch sharoitlarini tushunish va oxir-oqibat isloh qilish usuli sifatida qo'llashgan[9][10]. Jek Mezirov transformatsion ta'limni yaratdi, unda o'rganish odamlarning odatlari va qarashlarini tubdan o'zgartirish uchun o'zgartirishi mumkin[11]. Aslini olganda, ta'lim nazariyasi o'quv jarayonini o'rab turgan ijtimoiy kontekstlarni o'z ichiga olgan holda kengaytirildi[1].

Rus madaniy-tarixiy yondashuvi qo'llanila boshlandi. Ushbu yondashuv o'rganishni atrof-muhitdagi rag'batlantirish bilan o'zaro ta'sir qilish deb qaradi. Lev Vygotskiyning proksimal rivojlanish zonasi o'qituvchilarga ta'lim faoliyatini o'quvchilarning proksimal rivojlanish zonasi bilan bog'liq holda ko'rishga ta'sir qildi[2][12]. Ushbu madaniy-tarixiy yondashuv o'qituvchilarning darslarini yaratishda o'quvchilarning kelib chiqishi va qiziqishlarini hisobga olishga yondashuvini o'zgartirdi[1].

O'rganish g'oyalari ham ko'proq ijtimoiy yondashuvga ega bo'la boshladi. Demak, o'rganish individual ravishda sodir bo'lishi mumkin bo'lsa-da, uni faqat ijtimoiy kontekstda baholash mumkin. Jan Lave va Etyen Venger o'zlarining " Stuated Learning " kitobi orqali o'rganish muayyan vaziyatlarda sodir bo'lishini va atrof-muhit konteksti ham ta'lim natijalariga ta'sir qilishini ta'kidladilar[13].

Boshqa psixologik ta'lim nazariyalari 1980-yillarda va undan keyingi yillarda ishlab chiqilgan. Devid Kolb tomonidan modellashtirilgan eksperimental o'rganish - bu o'rganishni tajriba, fikrlash, kontseptsiya va tajribaning iterativ jarayoni sifatida tavsiflovchi o'rganish nazariyasiga asoslangan[14]. Robert Kegan konstruktiv-rivojlantiruvchi yondashuvni yaratdi va bu Piagetning bola rivojlanishi bosqichlarini butun umr bo'yi davom etuvchi jarayonga, ya'ni kattalikni o'z ichiga oladi[1]. Shuningdek, 1991-yilda amerikalik psixolog Xovard Gardner “Maktabsiz aql” asarini yozdi, unda o‘rganishning uch xil turiga e’tibor qaratilgan: intuitiv ta’lim, maktabda o‘rganish va ekspert o‘rganish. Intuitiv ta'lim maktabgacha yoshdagi bolalarda eng ko'p uchraydigan eng tabiiy narsadir; Maktabda ta'lim - bu maktab yillarida bolalarga majburiy ravishda o'rganish va intuitiv-ekspert o'rganish Gardnerning ta'kidlashicha, har bir kishi intilishi kerak bo'lgan o'rganish turidir[7][15].

Psixologlar va o'rganish nazariyotchilari

Ushbu bo'limda topilmalari va nazariyalari ta'lim psixologiyasini rivojlantirish uchun muhim bo'lgan psixologlar ro'yxati keltirilgan. Ularning har bir hissasi ushbu yangi va e'tiborga molik nazariy fan haqidagi bilimlarimizni oshirdi.

Sokrat

Sokrat (miloddan avvalgi 469-399) o'rganishning uchuvchi deb nomlanuvchi usulini kiritdi, bu usul orqali inson o'z javoblariga fikrlash kuchi orqali erishadi. U buni to'g'ri javob topilgunga qadar savollar berish yoki ularni takrorlash orqali qildi. Sokrat bilimning tug'ma ekanligi va uning ichidan topilishi mumkinligi haqidagi g'oyaga kuchli ta'sir ko'rsatdi, u anamnez deb ham ataladi[16].

Hermann Ebbinghaus

Hermann Ebbinghaus (1850-1909) eslab qolish va unutishni o'rganish orqali o'rganishni tekshirdi. O'zining eksperimental mavzusi sifatida u ma'nosiz bo'g'inlar ro'yxatini ishlatgan va ularni yuqori aniqlik bilan takrorlay olmaguncha bir necha marta o'qilgan.

Edvard Torndik

Edvard Torndik (1874–1949) 1898-yilda oʻzining “Taʼsir qonuni” nazariyasini taqdim etdi[17]. Ushbu nazariyaga ko'ra, odamlar va boshqa hayvonlar xatti-harakatlarni sinov va xato usullari orqali o'rganadilar. Faoliyatli yechim topilgach, bu xatti-harakatlar bir xil yoki shunga o'xshash vazifa davomida takrorlanishi mumkin. Bu uning o'rganish nazariyasi bo'yicha ishi bo'lib, bixeviorizmda operant konditsionerlikka olib keldi.

Ivan Pavlov

Ivan Petrovich Pavlov (1849-1936) rus fiziologi bo'lib, o'rganish bo'yicha tadqiqotlarga hissa qo'shgan. Och qolgan itning oziq-ovqat mavjud bo'lganda so'lak chiqishini bilib, u bir qator tajribalar o'tkazdi va itlarni o'zboshimchalik bilan tashqi ogohlantirishlar orqali so'lak chiqarishga o'rgatdi. Bu itlarda kerakli javobni qo'zg'atish uchun tabiiy stimullarni (masalan, oziq-ovqat) yangi ogohlantiruvchi (masalan, metronom) bilan bog'lash orqali amalga oshirildi.

Jon Broadus Uotson

Jon Broadus Uotson (1878-1958) ham ushbu o'rganish usulidan foydalangan (masalan, u ilgari mo'ynali hayvonlardan qo'rqmagan yosh bolani ulardan qo'rqishiga sabab bo'lgan) va bu psixologiya fani, xususan, bixeviorizm uchun etarli ekanligini ta'kidladi[18]. Uotson ko'pincha bixeviorizm maktabining asoschisi deb ataladi. 1920-yildan 1960-yilgacha ushbu maktab Shimoliy Amerika psixologiyasiga katta ta'sir ko'rsatdi[19].

Burrhus F. Skinner

Burrhus F. Skinner (1904-1990) operant konditsionerlikni ishlab chiqdi. Unda o'ziga xos xatti-harakatlar stimullardan kelib chiqadi va bu ularning tez-tez yoki kamroq paydo bo'lishiga olib keladi[20]. 1920-yillarga kelib, Jon B. Uotsonning g'oyalari psixologiya olamida mashhur va ta'sirchan bo'la boshladi va klassik konditsionerlik boshqa bixevioristlar tomonidan o'rganildi. Skinner ana shunday bixevioristlardan biri edi. U xatti-harakatni tushunish uchun harakatning sabablarini va uning oqibatlarini ko'rib chiqish kerak deb o'yladi. U buni operant konditsioner deb atadi.

Jan Piaget

Jan Piaget o'zining kognitiv rivojlanish nazariyasi bilan mashhur bo'lib, u bolalar atrofidagi dunyoning aqliy modelini qanday yaratishini tasvirlaydi. Uning nazariyasi juda muhim, chunki u aqlning barqaror xususiyat ekanligi haqidagi g'oyaga qo'shilmagan birinchi nazariyalardan biridir. Uning nazariyasi kognitiv rivojlanishni biologik yetuklik va uning atrof-muhit bilan o'zaro ta'siri tufayli sodir bo'ladigan narsa deb biladi. Piaget nazariyasi to'rt bosqichdan iborat bo'lib ular quyidagilardir: Sensimotor bosqich tug'ilishdan 18-24 oygacha. Operatsiyadan oldingi bosqich - bu bolalikdan (18-24 oy) erta bolalik, 7 yosh. Aniq operatsiya bosqichi, 7 yoshdan 12 yoshgacha. Keyin rasmiy operatsiya bosqichi, ya'ni o'smirlikdan kattalarga. Piaget nazariyasidan oldin, bolalar unchalik malakali emas, deb hisoblar edi, ammo bu nazariya va uning bosqichlari bolalarning kattalarnikidan sezilarli darajada boshqacha fikr yuritishini ko'rsatishga yordam berdi[21].

Lev Vygotskiy

Lev Vygotskiy ijtimoiy rivojlanish nazariyasi deb nomlanuvchi kognitiv rivojlanish nazariyasi bilan mashhur. Vygotskiy o'zining kognitiv rivojlanish nazariyalarini Jan Piaget o'z nazariyalarini ishlab chiqqan paytda ishlab chiqdi. Vygotskiy ijtimoiy o'zaro ta'sir kognitiv rivojlanishda hal qiluvchi rol o'ynaydi, deb hisobladi. U madaniyat va uning kognitiv rivojlanishga qanday ta'sir qilishiga katta e'tibor beradi. Vygotskiyning ta'kidlashicha, rivojlanishni u o'rnatilgan ijtimoiy va madaniy kontekstga murojaat qilmasdan tushunish mumkin emas. Vygotskiyning ta'kidlashicha, o'rganish mahoratli o'zaro ta'sir orqali sodir bo'ladi, bunda bola xatti-harakatlarini modellashtiradigan yoki bolaga amal qilish uchun ko'rsatmalar beradigan odam bilan, ehtimol ota-ona yoki o'qituvchi bilan bo'ladi. Bola taqdim etilgan ko'rsatmalar yoki harakatlarni tushunishga harakat qiladi va keyin ma'lumotni kelajakdagi chiqishlarini boshqarish uchun ishlatishi uchun saqlaydi. Piagetning nazariyasiga ko'ra, bolaning rivojlanishi ularning o'rganishiga ergashishi kerak, Vygotskiy bunga rozi emas. Uning fikricha, ijtimoiy ta'lim rivojlanishdan oldin keladi[22].

Ta'lim nazariyalari psixologiyasi

Ta'lim nazariyalari o'rganish jarayonlarini yaxshiroq tushunish va tushuntirishga urinishdir. O'rganish uchun bir nechta turli xil nazariyalar mavjud bo'lib ularning har biri o'ziga xos nazariyalarga asoslangan.

Neyrologiya

O'rganish nevrologiyasi markaziy asab tizimi, o'rganish va xatti-harakatlar o'rtasidagi munosabatlarga qaratilgan[3][7]. Ushbu markaziy asab tizimi (CNS) xatti-harakatlarni nazorat qilish uchun mas'ul bo'lgan miya va orqa miyadan iborat. Bu nafas olish va ovqat hazm qilish kabi avtonom funksiyalar bilan bog'liq bo'lgan avtonom nerv tizimidan farq qiladi. CNS ichida neyronlar mavjud bo'lib, ular elektr va kimyoviy signallar orqali miya ichida va undan tananing qolgan qismiga xabarlar yuboradi. Markaziy asab tizimida neyronlarga aloqa jarayonida yordam beradigan glial hujayralar ham mavjud[23][24]. Bu neyronlar aloqa qiladi va insonning idrokini shakllantirish uchun konsolidatsiya deb ataladigan aloqalarni hosil qiladi. Shunday qilib, nevrologiya nuqtai nazaridan o'rganish, ma'lumotdan foydalanish va qabul qilish orqali ushbu neyron tarmoqning tashkil etilishi qanday o'zgarishiga e'tibor qaratadi[23][7].

Neyrologiyada xotirani egallash uchun tushuntirish mavjud. Miyada ishchi xotira (WM) va uzoq muddatli xotira (LTM) deb ataladigan ikki xil xotira mavjud[23][7]. WM - bevosita fikrlar xotirasi- bu hissiy ma'lumotni to'playdigan, tartibga soluvchi va qisqa vaqt davomida saqlaydigan xotira. WM-dagi ma'lumotlar saqlanishi uchun takrorlanishi kerak. Doimiy xotira deb ham ataladigan LTM uzoq muddatli xotiradir.

Neyrologiya, shuningdek, motivatsiya va o'zini o'zi boshqarish kabi tegishli sohalarda ham rol o'ynaydi[25]. Motivatsiya, o'rganish bilan bog'liq psixologik komponent, shuningdek, nevrologiya orqali tushuntirishga ega[26]. Umuman olganda, miya zavq bilan bog'liq bo'lgan mukofot va natijalarga moyil. O'rganishda muhim omil bo'lgan o'z-o'zini tartibga solish, shuningdek, miyaning sinaptik aloqalari bilan ifodalanadi. O'z-o'zini tartibga solish faoliyati va vazifalari o'rtasidagi ushbu aniq aloqalar odamlarga o'z ta'limini tartibga solishga yordam beradi[3].

Biheviorizm

Bixeviorizm bilimni atrof-muhitdagi turli ogohlantirishlarga nisbatan xulq-atvor javoblari to'plami sifatida ko'radi. Bixeviorizmda o'rganish ijobiy mustahkamlash va takrorlash orqali targ'ib qilinadi. Psixologiya tarixi davomida turli xil bixevioristik ta'lim nazariyalari mavjud edi. Bu nazariyalarning barchasi stimulni javob bilan bog'laydi, shunda odam yoki hayvon o'z xatti-harakatini o'rganadi va qabul qilgan stimulga qarab o'zgartiradi. Ijobiy va shuning uchun mustahkamlovchi xatti-harakatlarning oqibatlari tegishli xatti-harakatni oshiradi. Biroq, jazolovchi oqibatlar xatti-harakatni kamaytiradi[27][2].

Bixevioristik nuqtai nazardan, motivatsiya xatti-harakatlarning oqibatlari va shuning uchun butunlay tashqi ko'rinishga bog'liq. Agar natija ijobiy bo'lsa, bu odamning motivatsiyasini va oxir-oqibat xatti-harakatini yanada oshiradi. Boshqa tomondan, agar oqibat salbiy bo'lsa, odamning motivatsiyasi va xatti-harakati pasayadi. Behaviorizm ko'plab o'rganish modellarida mavjud, masalan, mukofotlar va sinflardagi oqibatlar va kontentni o'zlashtirish maqsadlariga ega bo'lish kabi boshqa rag'batlar[4]. Biroq, u o'rganishning barcha jihatlarini hisobga olmaydi[2]. Masalan, xotiraga e'tibor berilmaydi, chunki bixeviorizm ichki jarayonlarni hisobga olmaydi. Shunga qaramay, bixeviorizmni o'rganish bugungi kunda ham juda keng tarqalgan[3][27].

Ijtimoiy kognitiv nazariya

Ijtimoiy kognitiv nazariya shuni ko'rsatadiki, inson o'rganishning katta qismi ijtimoiy muhit orqali sodir bo'ladi[3][2]. O'rganish harakatlar va tartiblarni kuchaytirish orqali yuzaga keladi, deb ta'kidlaydigan bixeviorizmdan farqli o'laroq, ijtimoiy kognitiv nazariya o'rganish uchun kognitiv komponentni ta'minlaydi[28] [29]. Masalan, o'rganish faqat kuzatish orqali sodir bo'lishi mumkin, bunda odam ushbu tegishli g'oyalarni amalga oshirmasdan, kontseptsiya haqida bilimga ega bo'lishi yoki qoida, munosabat, e'tiqodlar haqida tushunchaga ega bo'lishi mumkin[2].

Modellar ijtimoiy kognitiv nazariyaga ko'ra o'rganishda ham katta rol o'ynaydi. Masalan, inson modeldan olingan ma'lumotlar orqali foydali bilim va tushunchaga ega bo'lishi mumkin. Biroq, faqat modellarni kuzatish modelda ifodalangan tushunchalarni o'zlashtirishga kafolat bermaydi. Buning o'rniga, bu modellar mumkin bo'lgan natijalar haqida ma'lumot beradi va kuzatuvchi qanday harakat qilishi kerakligi haqida ma'lumot beradi[29].

Ijtimoiy kognitiv nazariya inson xulq-atvorini agentlik ma'nosi sifatida tasvirlaydi. Bu nuqtai nazar insonning o'rganishdagi ko'plab xatti-harakatlarini, masalan, maqsadlarni belgilash va o'rganish maqsadida o'z fikrlarini, his-tuyg'ularini va xatti-harakatlarini tartibga solishni tushuntiradi[2].

Axborotni qayta ishlash nazariyalari

Axborotni qayta ishlash nazariyalari ma'lumotni inson miyasida to'plash, tahlil qilish va saqlash usullariga qaratilgan[30]. Axborotni qayta ishlashning yagona nazariyasi mavjud bo'lmasa-da, axborotni qayta ishlash nazariyasi bo'yicha bir nechta nazariyalar mavjud[2]. Ko'pgina axborotni qayta ishlash nazariyotchilari tomonidan taklif qilingan modellardan biri ikki dona xotira modelidir. Ikkita xotira modeli deb ham ataladigan ikki dona xotira modeli o'rganishni atrof-muhitdagi ma'lumot va bilimlarni qisqa muddatli xotiraga (STM) va oxir-oqibat uzoq muddatli xotiraga (LTM) saqlash sifatida tavsiflaydi[31]. Aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, sizning atrof-muhitingiz haqidagi ma'lumotlar sizning hislaringiz orqali to'planadi.

Axborotni qayta ishlash bo'yicha muqobil modellar taklif qilingan. Misol uchun, ba'zilar miyada turli darajadagi qayta ishlashga ega bo'lgan xotiraning bir turi mavjudligini ta'kidlaydi.

Boshqa tegishli nazariya - bu ikki kodli nazariya bo'lib, u miya jarayonlarini ikkita tizimga ajratadi: xayoliy tizim va og'zaki tizim. Xayoliy tizim birinchi navbatda aniq hodisalar va narsalarni saqlaydi, og'zaki tizim esa tildan ko'proq mavhum ma'lumotni saqlaydi. Bu nazariya ikkala tizimda ham bilimlarni uzatish imkonini beradi, chunki og'zaki til orqali ifodalangan tasvirlar kodlanishi va xayoliy tizimga joylashtirilishi mumkin bo'ladi[32].

Ushbu nazariyalarni gestalt psixologiyasidan kuzatish mumkin bo'lsa-da, bu nazariyalarning ko'pchiligi texnologiya, nevrologiya va kommunikatsiyalarning yuksalishi ta'sirida bo'lgan[2][32].

Konstruktivizm

Konstruktivizm falsafiy nuqtai nazar bo'lib, u dunyo haqida o'rgangan va tushunadigan narsalarning aksariyati qurilganligini ta'kidlaydi[33]. Konstruktivistlar bilim ichida yaratilgan deb hisoblaydilar va kashf etilishini kutayotgan ilgari mavjud bo'lgan ilmiy bilimlar g'oyasini rad etadilar.

Kognitiv konstruktivizm

Piaget nazariyasiga ko'ra, odamlar kognitiv jihatdan bir necha bosqichlardan o'tish orqali rivojlanadi: sensorimotor, operatsiyadan oldingi, aniq operatsion va rasmiy operatsion[33][34].

Tug'ilgandan 2 yoshgacha bo'lgan sensorimotor bosqich - bu bolalar o'z dunyosini tushunish uchun o'z-o'zidan harakat qiladilar. Ushbu harakatlarning aksariyati tabiatan hissiy (masalan, teginish) va hozirgi harakatga asoslangan. Operatsiyadan oldingi bosqich 2 yoshdan 7 yoshgacha bo'ladi va bolalar o'tmish haqida qisqacha fikr yurita olishlari va kelajakni tasavvur qilishlari bilan tasniflanadi[34]. Biroq, operatsiyadan oldingi bosqichda, ushbu bosqichdagi fikrlashning ko'p qismi hali ham hozirgi tajribaga asoslangan. 7 yoshdan 11 yoshgacha bo'lgan aniq operatsion bosqich - bu bolalar tez kognitiv o'sadi va asosiy ko'nikmalari va tilini keskin yaxshilaydi. Bu yerda bolalar mavhum fikrlashni namoyish etishlari mumkin, ammo bu fikrlashning aksariyati hali ham harakatlarga asoslangan[2][34]. Taxminan 11 yoshdan boshlanadigan va balog'at yoshiga etadigan rasmiy operatsion bosqich Piaget nazariyasidagi so'nggi rivojlanish bosqichidir. Bu bosqich gipotetik fikrlash, yanada rivojlangan mavhum fikrlash va idealistik fikrlash kabi yuqori darajadagi fikrlashdan foydalanish orqali aniq operatsion bosqichni kengaytiradi[34].

Ushbu motivatsion bosqichlar davomida bolalar va odamlar o'rganish mexanizmi muvozanat deb ataladigan tushuncha orqali amalga oshiriladi.

Ijtimoiy konstruktivizm

Psixolog Lev Vygotskiy boshchiligidagi ijtimoiy konstruktivizm ko'proq sotsial-madaniy yondashuvga ega. Ushbu yondashuv ijtimoiy muhit ob'ektlar, til va tashkilotlar kabi ma'lum vositalar orqali o'rganishni osonlashtiradi, deb ta'kidlaydi. Ushbu vositalar orqali kognitiv o'rganish odamlar ushbu vositalar bilan ijtimoiy aloqada bo'lganda va ularni o'z ichiga olganlarida sodir bo'ladi[35].

Ijtimoiy konstruktivizmning asosiy kontseptsiyasi bu proksimal rivojlanish zonasi ZPD talabaning to'g'ri atrof-muhit sharoitlariga ega bo'lishi mumkin bo'lgan potentsial o'rganish hajmini ifodalaydi. Ushbu model o'qituvchi va talabaning o'quvchining bilimini oshirish uchun birgalikda ishlashini taklif qiladi.

Motivatsiya

O'rganish psixologiyasida turli motivatsion nazariyalar muhim rol o'ynaydi. Jon Uilyam Atkinsonning motivatsiya nazariyasi odamlarni eng yaxshi narsaga erishish uchun motivatsiya qilishini ta'kidlaydi. Ushbu motivatsiya qisman ikki xil manba tomonidan boshqariladi: muvaffaqiyatga erishish istagi va muvaffaqiyatsizlik qo'rquvi[2]. O'z-o'zini qadrlash nazariyasi o'rganishda ham muhim rol o'ynaydi, chunki talabalar va shaxslar o'zlarining yuqori yutuqlarga erishish haqidagi tasavvurlarini saqlab qolish istagi tufayli o'rganish va erishishga undaydilar[2].


Odamlarning ma'lum bir xatti-harakat yoki natijani ma'lum bir xususiyatga qanday idrok etishi va bog'lashini muhokama qiladigan atribut nazariyasi, shuningdek, motivatsiya va o'rganish bilan bog'liq. Berni Vaynerning atribut modeliga ko'ra, talabalar o'zlarining akademik yutuqlarini harakat, qobiliyat va omadga bog'laydilar. Shaxsning o'z akademik samaradorligini qanday tavsiflashi, uning motivatsiyasi darajasini belgilaydi[36][2].

Nazorat bilan bog'liq nazariyalar ham o'rganishga katta ta'sir ko'rsatadi. Odamlar o'zlarining ishlash natijalari o'zlarining harakatlari bilan bog'liq emasligini tushuna boshlaganlarida, bu motivatsiyani keskin cheklashi mumkin.

Motivatsiyaning har xil turlari, ayniqsa, ichki va tashqi motivatsiya rolini o'ynaydi. Ichki motivatsiya - bu motivatsiyaning o'ziga xos turi bo'lib, u o'z-o'zidan maqsad sifatida ishtirok etadi. Boshqa tomondan, tashqi motivatsiya - bu tashqi mukofotlar yoki jazolar kabi tashqi tomondan taqdim etiladigan motivatsiya. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, topshiriqni bajarish uchun mukofot beradigan rag'batlar ichki motivatsiyani pasaytiradi, chunki bu xatti-harakatni boshqarishga o'xshaydi.

Yana qarang

Manbalar

 

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Illeris, Knud (2018). "An overview of the history of learning theory". European Journal of Education 53 (1): 86–101. doi:10.1111/ejed.12265.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 Schunk, Dale H.. Learning theories : an educational perspective, 6th, Boston: Pearson, 2012. ISBN 978-0-13-707195-1. OCLC 688559444.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Coon, Dennis.. Psychology : modules for active learning, Mitterer, John O., 12th, Australia: Wadsworth, Engage Learning, 2012. ISBN 978-1-111-34286-9. OCLC 651909049.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Ormrod, Jeanne Ellis. Essentials of educational psychology : big ideas to guide effective teaching, Jones, Brett D., 1969-, Fifth, NY, NY. ISBN 978-0-13-489498-0. OCLC 959080826.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content
  5. ↑ EGGEN, PAUL.. EDUCATIONAL PSYCHOLOGY : windows on classrooms plus mylab education with pearson etext -- access... card package.. [S.l.]: PRENTICE HALL, 2019. ISBN 978-0-13-520142-8. OCLC 1076802887. 
  6. ↑ Barrouillet, Pierre (2015). "Theories of cognitive development: From Piaget to today". Developmental Review 38: 1–12. doi:10.1016/j.dr.2015.07.004. https://archive-ouverte.unige.ch/unige:88130. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 Schultz, Duane P.. Theories of personality, Schultz, Sydney Ellen., 9th, Australia: Wadsworth, Cengage Learning, 2009. ISBN 978-0-495-50625-6. OCLC 181600768.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content
  8. ↑ „Our Hierarchy of Needs“. Psychology Today. Qaraldi: 2019-yil 21-noyabr.
  9. ↑ Brewer, John D. (2004). "Imagining The Sociological Imagination: the biographical context of a sociological classic". The British Journal of Sociology 55 (3): 317–333. doi:10.1111/j.1468-4446.2004.00022.x. ISSN 0007-1315. PMID 15383090. 
  10. ↑ Freire, Paulo, 1921-1997.. Pedagogy of the oppressed, 30th anniversary, New York: Continuum, 2000. ISBN 0-8264-1276-9. OCLC 43929806. 
  11. ↑ Mezirow, Jack (1994). "Understanding Transformation Theory". Adult Education Quarterly 44 (4): 222–232. doi:10.1177/074171369404400403. ISSN 0741-7136. 
  12. ↑ Veer, René van der, 1952-. Understanding Vygotsky : a quest for synthesis, Valsiner, Jaan., Oxford, UK: Blackwell, 1991. ISBN 0-631-16528-2. OCLC 22543795. 
  13. ↑ Lave, Jean.. Situated learning : legitimate peripheral participation, Wenger, Etienne, 1952-, Cambridge [England]: Cambridge University Press, 1991. ISBN 0-521-41308-7. OCLC 23287084. 
  14. ↑ Kolb, David A., 1939-. Experiential learning : experience as the source of learning and development, Second, Upper Saddle River, New Jersey, 2015. ISBN 978-0-13-389240-6. OCLC 909815841. 
  15. ↑ Gardner, Howard, 1943-. The unschooled mind : how children think and how schools should teach. New York: Basic Books, 2011. ISBN 978-0-465-02438-4. OCLC 705522857. 
  16. ↑ Plato. Meno. 80e, Grube translation. 
  17. ↑ Myers, David G.. Psychology. New York, NY: Worth publishers, 2015 — 290 bet. ISBN 978-1-4641-4081-5. 
  18. ↑ Hergenhahn, B. R.. An Introduction to the History of Psychology. Belmont, CA: Wadsworth, 2009 — 403–412 bet. ISBN 978-0-495-50621-8. 
  19. ↑ Green. „Classics in the History of Psychology -- Introduction to Watson (1913) by C.D. Green“. psychclassics.yorku.ca. Qaraldi: 2018-yil 12-noyabr.
  20. ↑ Myers, David G.. Psychology. New York, NY: Worth publishers, 2015 — 290–299 bet. ISBN 978-1-4641-4081-5. 
  21. ↑ „Jean Piaget's Theory of Cognitive Development | Simply Psychology“. www.simplypsychology.org. Qaraldi: 2018-yil 21-oktyabr.
  22. ↑ „Vygotsky | Simply Psychology“. www.simplypsychology.org. 2019-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 21-oktyabr.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Bear, Mark F.. Neuroscience : exploring the brain, Connors, Barry W.,, Paradiso, Michael A., Fourth, Philadelphia, 2016. ISBN 978-0-7817-7817-6. OCLC 897825779.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content
  24. ↑ Neuroscience, Purves, Dale, Sixth, New York, 4 July 2018. ISBN 978-1-60535-380-7. OCLC 990257568. 
  25. ↑ Deckers, Lambert.. Motivation : biological, psychological, and environmental, Fourth, Boston, 10 July 2013. ISBN 978-0-205-94100-1. OCLC 841559013. 
  26. ↑ Miendlarzewska, Ewa A.; Bavelier, Daphne; Schwartz, Sophie (2016). "Influence of reward motivation on human declarative memory". Neuroscience & Biobehavioral Reviews 61: 156–176. doi:10.1016/j.neubiorev.2015.11.015. PMID 26657967. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Staddon, J. E. R.; Cerutti, D. T. (2003). "Operant Conditioning". Annual Review of Psychology 54 (1): 115–144. doi:10.1146/annurev.psych.54.101601.145124. ISSN 0066-4308. PMID 12415075. PMC 1473025. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1473025.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":7" defined multiple times with different content
  28. ↑ Bandura, Albert (1992), „Social Cognitive Theory of Social Referencing“, in Feinman, Saul (muh.), Social Referencing and the Social Construction of Reality in Infancy, Springer US, 175–208-bet, doi:10.1007/978-1-4899-2462-9_8, ISBN 978-1-4899-2464-3
  29. ↑ 29,0 29,1 Bandura, Albert. Social learning theory. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall, 1977. ISBN 0-13-816751-6. OCLC 2635133.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":8" defined multiple times with different content
  30. ↑ Tangen, Jodi L.; Borders, L. DiAnne (2017). "Applying Information Processing Theory to Supervision: An Initial Exploration". Counselor Education and Supervision 56 (2): 98–111. doi:10.1002/ceas.12065. http://libres.uncg.edu/ir/uncg/f/L_Borders_Applying_2017.pdf. 
  31. ↑ Memory and aging : current issues and future directions, Naveh-Benjamin, Moshe., Ohta, Nobuo., New York: Psychology Press, 2012. ISBN 978-1-136-58302-5. OCLC 795124261. 
  32. ↑ 32,0 32,1 Kousta, Stavroula-Thaleia; Vigliocco, Gabriella; Vinson, David P.; Andrews, Mark; Del Campo, Elena (2011). "The representation of abstract words: Why emotion matters.". Journal of Experimental Psychology: General 140 (1): 14–34. doi:10.1037/a0021446. ISSN 1939-2222. PMID 21171803.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":10" defined multiple times with different content
  33. ↑ 33,0 33,1 Constructivism : theory, perspectives, and practice, Fosnot, Catherine Twomey., 2nd, New York: Teachers College Press, 2005. ISBN 0-8077-4570-7. OCLC 57040003.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":11" defined multiple times with different content
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 Wadsworth, Barry J.. Piaget's theory of cognitive and affective development, Classic ed., 5th, Boston: Pearson/A and B, 2004. ISBN 0-205-40603-3. OCLC 53807097.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":12" defined multiple times with different content
  35. ↑ Karpov, Yuriy V., 1957-. Vygotsky for educators, New York, NY, 9 June 2014. ISBN 978-1-107-06542-0. OCLC 871343716. 
  36. ↑ Handbook of competence and motivation : theory and application, Elliot, Andrew J.,, Dweck, Carol S., 1946-, Yeager, David S., Second, New York, 28 April 2017. ISBN 978-1-4625-2960-5. OCLC 961457526. 

Manba xatosi: <ref> tag with name "hist" defined in <references> is not used in prior text.

Manba xatosi: <ref> tag with name "thorndike" defined in <references> is not used in prior text.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻrganish_psixologiyasi&oldid=2909693" dan olindi