Yorugʻlikning korpuskulyar nazariyasi

Isaac Newton optika sohasidagi faoliyati orqali bu nazariyaga asos solgan. Yorugʻlikning zarrachalar nazariyasi haqidagi bu dastlabki tushuncha fotonni zamonaviy tushunishning dastlabki asoschisi edi. Bu nazariya XVIII asrda yorugʻlik haqidagi tasavvurlarda ustunlik qilib, ilgari mashhur boʻlgan tebranish nazariyalarini almashtirdi, bu yerda yorugʻlik manba va qabul qiluvchi oʻrtasidagi muhitning „bosimi“ sifatida qaraldi, birinchi marta René Descartes tomonidan ilgari surilgan, keyinroq esa koʻproq. Christiaan Huygens tomonidan tozalangan shakl.^[1]

Optikada yorugʻlikning korpuskulyar nazariyasi yorugʻlik cheklangan tezlikda toʻgʻri chiziq boʻylab harakatlanadigan va impulsga ega boʻlgan „korpuskulalar“ (kichik zarralar) deb ataladigan kichik diskret zarralardan iboratligini taʼkidlaydi. Bu davr atomizmining muqobil tavsifiga asoslangan edi.

Mexanik falsafa[tahrir | manbasini tahrirlash]

17-asrning boshlarida tabiat faylasuflari ilmiy inqilob deb nomlanuvchi jarayon davomida asrlar davomida hukmron ilmiy nazariya boʻlib kelgan aristotelizm oʻrnini bosuvchi tabiatni tushunishning yangi usullarini ishlab chiqa boshladilar. Turli Yevropalik faylasuflar 1610-1650-yillar oraligʻida mexanik falsafa deb atalgan, koinot va uning mazmunini oʻziga xos keng koʻlamli mexanizm sifatida tasvirlaydigan falsafani qabul qildilar, bu falsafa koinot materiya va harakat bilan yaratilganligini tushuntirdi.^[2] Bu mexanik falsafa epikurizmga, Levkipp va uning shogirdi Demokritning asari va ularning atomizmiga asoslanadi, bunda koinotdagi hamma narsa, jumladan, inson tanasi, aqli, ruhi va hatto fikrlari ham atomlardan tashkil topgan; harakatlanuvchi moddalarning juda kichik zarralari. 17-asrning boshlarida mexanik falsafaning atomistik qismi asosan Gassendi, René Descartes va boshqa atomistlar tomonidan ishlab chiqilgan.

Per Gassendi atomistik materiya nazariyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pierre Gassendi falsafasining oʻzagi uning atomistik materiya nazariyasidir . Gassendi oʻzining 1658-yilda vafotidan keyin nashr etilgan Syntagma Philosophicum („Falsafiy risola“) nomli buyuk asarida dunyoning materiya va tabiiy hodisalarining tomonlarini atomlar va boʻshliq nuqtai nazaridan tushuntirishga harakat qildi. U epikurchi atomizmni qabul qildi va uni xristian ilohiyotiga mos keladigan tarzda oʻzgartirdi va unga bir nechta asosiy oʻzgarishlarni taklif qildi:^[2]

Korpuskulyar nazariyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Korpuskulyar nazariyalar yoki korpuskulyarizm atomizm nazariyalariga oʻxshaydi, faqat atomizmda atomlar boʻlinmas boʻlishi kerak edi, korpuskulalar esa boʻlinishi mumkin edi. Korpuskulalar — yakka, cheksiz kichik, shakli, oʻlchami, rangi va boshqa fizik xususiyatlariga ega boʻlgan zarrachalar, ularning funksiyalarini va mexanik va biologiya fanlaridagi hodisalardagi taʼsirini oʻzgartiradi. Bu keyinchalik birikmalar bu birikmalarning elementlaridan farq qiladigan ikkilamchi xususiyatlarga ega degan zamonaviy fikrga olib keldi. Gassendi tanachalar boshqa moddalar yoki moddalarni tashuvchi va har xil turdagi zarralar ekanligini taʼkidlaydi. Bu tanachalar, shuningdek, quyosh ob’ektlari, hayvonlar yoki oʻsimliklar kabi turli manbalardan chiqadigan chiqindilardir. Robert Boyle korpuskulyarizmning kuchli tarafdori edi va bu nazariyadan vakuum va plenum oʻrtasidagi farqlarni misol qilish uchun foydalangan, bu orqali u mexanik falsafasini va umumiy atomistik nazariyasini yanada qoʻllab-quvvatlashni maqsad qilgan.^[3]

Isaac Newton[tahrir | manbasini tahrirlash]

Isaac Newton oʻzining tadqiqot faoliyati davomida optika ustida ishlagan, turli tajribalar oʻtkazgan va natijalarini tushuntirish uchun gipotezalarni ishlab chiqqan.^[4] U Dekartning yorugʻlik nazariyasini rad etdi, chunki u Dekartning fazo haqidagi tushunchasini rad etdi.^[5] 1704-yilda „Optika“ ning nashr etilishi bilan Newton birinchi marta korpuskulyar talqinni qoʻllab-quvvatlovchi aniq pozitsiyani egalladi, ammo nazariyani tizimlashtirish uning izdoshlariga toʻgʻri keladi.^[6] Kitobda Newton yorugʻlikning aks etishi va sinishining geometrik tabiatini faqat yorugʻlik zarrachalardan tashkil topgan boʻlsa, tushuntirish mumkin, chunki toʻlqinlar toʻgʻri chiziqlar boʻylab harakatlanishga moyil emasligini taʼkidladi.

Newtonning korpuskulyar nazariyasi uning voqelikka moddiy nuqtalarning kuchlar orqali oʻzaro taʼsiri sifatida qarashini ishlab chiqish edi. Albert Eynshteynning Newtonning jismoniy voqelik kontseptsiyasining tavsifiga eʼtibor bering:

[Newton] jismoniy voqeligi fazo, vaqt, moddiy nuqta va kuch (moddiy nuqtalar orasidagi oʻzaro taʼsir) tushunchalari bilan tavsiflanadi. Jismoniy hodisalarni kosmosdagi moddiy nuqtalar qonuniga muvofiq harakatlar deb hisoblash kerak. Moddiy nuqta voqelikning yagona vakili boʻlib, u oʻzgarishi mumkin. Moddiy nuqta tushunchasi, aniqki, kuzatiladigan jismlar tufayli; Koʻchma jismlarning oʻxshashligi boʻyicha moddiy nuqta kengayish, shakl, fazoviy joylashish xususiyatlarini va ularning barcha „ichki“ sifatlarini hisobga olmaganda, faqat inertsiyani, tarjimani va qoʻshimcha kuch tushunchasini saqlagan holda tushuniladi.^[7]^[8]

Har bir yorugʻlik manbai manba atrofidagi muhitda korpuskullar deb nomlanuvchi koʻp sonli mayda zarrachalarni chiqaradi.
Bu korpuskullar mukammal elastik, qattiq va vaznsizdir.^[9]

XVIII asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

XVIII asrda Newton tabiat falsafasining hukmronligi yorugʻlikning korpuskulyar nazariyasining keng tarqalishini taʼminlovchi hal qiluvchi omillardan biri boʻldi.^[10] Newtonchilar yorugʻlik korpuskulalari manbadan qabul qiluvchiga cheklangan tezlikda oʻtadigan snaryadlar ekanligini taʼkidladilar. Biroq, asrning boshiga kelib, diffraktsiya, interferentsiya va qutblanish boʻyicha yangi tajribalar koʻrinishidagi koʻproq dalillar nazariya bilan bogʻliq muammolarni koʻrsatdi. Gyuygens, Leonhard Euler, Thomas Yung va Augustin-Jean Fresnel ishlariga asoslangan toʻlqin nazariyasi yorugʻlikning yangi toʻlqin nazariyasida amalga oshadi.^[11] Maʼlum darajada Newtonning yorugʻlikning korpuskulyar (zarracha) nazariyasi 20-asrda qayta paydo boʻldi, chunki yorugʻlik hodisasi hozirgi vaqtda zarracha va toʻlqin sifatida tushuntiriladi.

Polarizatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nurning qutblanishi mumkinligini birinchi marta Newton zarralar nazariyasi yordamida sifat jihatidan tushuntirdi. Etyen-Lui Malyu 1810-yilda qutblanishning matematik zarralar nazariyasini yaratdi. 1812-yilda Bio Jan Batist ushbu nazariya yorugʻlik qutblanishining barcha maʼlum hodisalarini tushuntirib berishini koʻrsatdi. Oʻsha paytda qutblanish zarralar nazariyasining isboti hisoblangan. Hozirgi vaqtda qutblanish toʻlqinlarning xossasi hisoblanadi va faqat koʻndalang toʻlqinlarda namoyon boʻlishi mumkin. Uzunlamasına toʻlqinlar qutblanmasligi mumkin.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Paolo Mancoso, "Accoustics and Optics, " in The Cambridge History of Science Volume 3: Early Modern Science ed. Katharine Park and Lorraine Daston (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 623-626.
↑ ^2,0 ^2,1 Osler, Margaret J.. Reconfiguring the World: Nature, God, and Human Understanding from the Middle Ages to Early Modern Europe. Baltimore; Maryland, U.S.: The Johns Hopkins University Press, 2010 — 78–82, 84–86 bet. ISBN 978-0801896552.
↑ plato.stanford.edu Stanford Encyclopedia of Philosophy: Pierre Gassendi. Fisher, Saul. 2009.
↑ Alan E. Shapiro, "Newtonʼs Optics, " in The Oxford Handbook of the History of Physics ed. Jed Z. Buchwald and Robert Fox (Oxford: Oxford University Press, 2013).
↑ Olivier Darrigol, A History of Optics: From Greek Antiquity to the Nineteenth Century, (Oxford: Oxford University Press, 2012), 80.
↑ Geoffrey Cantor, Optics after Newton: Theories of Light in Britain and Ireland, 1704-1840 (Manchester: Manchester University Press, 1983), 11-12, 24-26.
↑ Maxwell’s Influence on the Development of the Conception of Physical reality (Sonja Bargmannʼs 1954 Eng. Translation), an appreciation by Albert Einstein, pp. 29-32, The Dynamical Theory of the Electromagnetic Field (1865), James Clerk Maxwell, edited by Thomas F. Torrance (1982); Eugene, Oregon: Wipf and Stock Publishers, 1996
↑ Maxwell’s influence on the development of the conception of physical reality , Albert Einstein, in James Clerk Maxwell: A Commemorative Volume 1831-1931 (Cambridge, 1931), pp. 66-73
↑ gutenberg.org Opticks, or, a Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections, and Colours of Light. Sir Isaac Newton. 1704. Project Gutenberg ebook released 23 August 2010.
↑ Darrigol, A History of Optics, 164-165.
↑ Aspect, Alain (2017-yil noyabr). „From Huygens' waves to Einstein's photons: Weird light“. Comptes Rendus Physique. 18-jild, № 9–10. 498–503-bet. Bibcode:2017CRPhy..18..498A. doi:10.1016/j.crhy.2017.11.005. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

[1] Paolo Mancoso, "Accoustics and Optics, " in The Cambridge History of Science Volume 3: Early Modern Science ed. Katharine Park and Lorraine Daston (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 623-626.

[Reconfiguring_the_World-2] 2,0 ^2,1 Osler, Margaret J.. Reconfiguring the World: Nature, God, and Human Understanding from the Middle Ages to Early Modern Europe. Baltimore; Maryland, U.S.: The Johns Hopkins University Press, 2010 — 78–82, 84–86 bet. ISBN 978-0801896552.

[Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy:_Pierre_Gassendi-3] to.stanford.edu Stanford Encyclopedia of Philosophy: Pierre Gassendi. Fisher, Saul. 2009.

[4] Alan E. Shapiro, "Newtonʼs Optics, " in The Oxford Handbook of the History of Physics ed. Jed Z. Buchwald and Robert Fox (Oxford: Oxford University Press, 2013).

[5] Olivier Darrigol, A History of Optics: From Greek Antiquity to the Nineteenth Century, (Oxford: Oxford University Press, 2012), 80.

[6] Geoffrey Cantor, Optics after Newton: Theories of Light in Britain and Ireland, 1704-1840 (Manchester: Manchester University Press, 1983), 11-12, 24-26.

[7] Maxwell’s Influence on the Development of the Conception of Physical reality (Sonja Bargmannʼs 1954 Eng. Translation), an appreciation by Albert Einstein, pp. 29-32, The Dynamical Theory of the Electromagnetic Field (1865), James Clerk Maxwell, edited by Thomas F. Torrance (1982); Eugene, Oregon: Wipf and Stock Publishers, 1996

[8] Maxwell’s influence on the development of the conception of physical reality , Albert Einstein, in James Clerk Maxwell: A Commemorative Volume 1831-1931 (Cambridge, 1931), pp. 66-73

[newtonʻs_opticks-9] utenberg.org Opticks, or, a Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections, and Colours of Light. Sir Isaac Newton. 1704. Project Gutenberg ebook released 23 August 2010.

[10] Darrigol, A History of Optics, 164-165.

[11] Aspect, Alain (2017-yil noyabr). „From Huygens' waves to Einstein's photons: Weird light“. Comptes Rendus Physique. 18-jild, № 9–10. 498–503-bet. Bibcode:2017CRPhy..18..498A. doi:10.1016/j.crhy.2017.11.005. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]