Yevropada odatiy qurolli kuchlar toʻgʻrisidagi shartnoma

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Yevropada odatiy qurolli kuchlar toʻgʻrisidagi shartnoma 1999-yil 19-noyabrda Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT) davrida imzolangan Yevropada oddiy qurolli kuchlar toʻgʻrisidagi shartnomaning (CFE) Sovuq urushdan keyingi moslashuvidir. 1999-yil Istanbul sammitidagi shartnomadan asosiy farq shundaki, blokdan blokga (NATO va Varshava shartnomasiga qarshi) qo'shinlar chegarasi milliy va hududiy chegaralar tizimi bilan almashtiriladi[1]. Bundan tashqari, moslashtirilgan shartnoma ishtirokchi-davlatlarning o'z hududida xorijiy kuchlarni joylashtirishga rozilik berish yoki rad etish qobiliyatini mustahkamlash uchun ko'proq tekshiruvlar va yangi mexanizmlarni nazarda tutadi.

Moslashtirilgan shartnoma barcha 30 ishtirokchi-davlat kelishuvni ratifikatsiya qilgandan keyin kuchga kiradi. 2006-yil avgust holatiga ko'ra, faqat Belarus, Qozog'iston, Rossiya va Ukraina buni amalga oshirdi. NATOga a'zo davlatlar moslashtirilgan XOQ shartnomasini ratifikatsiya qilishlarini Rossiya tomonidan 1999-yilgi YeXHT Istanbul sammitida o'z qo'shinlarini Gruziya va Moldovadan olib chiqib ketish bo'yicha o'z zimmalariga olgan siyosiy majburiyatlarini ("Istanbul majburiyatlari" deb ataladi) bajarishi bilan bog'laydilar.

Rossiya sun'iy deb hisoblagan ushbu aloqani qattiq tanqid qildi va NATO davlatlari tomonidan ratifikatsiya qilinmasligini hisobga olib, moslashtirilgan XKF shartnomasining dolzarbligini bir necha bor shubha ostiga oldi.

Rossiyaning chiqishi va NATOning ratifikatsiyasi o'rtasidagi bog'liqlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

YXHTning 1999-yildagi Istanbul sammiti arafasida NATO aʼzolari shartnomaga rioya qilish bilan bogʻliq uchta muammodan xavotirda edilar[1]. Avvalo, ular "qanot" mintaqasida Rossiya texnika xoldinglarining mavjudligi shartnomada belgilangan chegaralardan ancha yuqori ekanligini ta'kidladilar. Ikkinchidan, ular Gruziyadagi Rossiya harbiylarining mavjudligiga qarshi edilar - bu Gruziya hukumati ruxsat bergan darajadan tashqarida edi. Uchinchidan, ular Moldovadagi Rossiya harbiylarining mavjudligidan xavotirda edilar, buning uchun Moldova hukumatining aniq roziligi yo'q edi. NATO a'zolari ushbu muammolarni hal qilish uchun ishlab chiqilgan chora-tadbirlar to'plamini talab qilishdi.

Sammit davomida Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiga aʼzo 30 ta davlat, jumladan, NATOga aʼzo davlatlar va Rossiya, moslashtirilgan CFE shartnomasini imzoladi. Rossiya Moldova Respublikasidan chiqib ketishga, Gruziyadagi texnika darajasini kamaytirishga va Gruziya hukumati bilan Gruziya hududida joylashgan Rossiya kuchlarining rejimlari va muddatini kelishib olishga va ularning qanotlaridagi kuchlarini kelishilgan darajaga qisqartirishga rozi bo'ldi[1]. Ushbu kelishuvlar "Istanbul majburiyatlari" deb nomlandi va CFE yakuniy aktiga 14 ta ilovada va 1999-yil Istanbul sammiti deklaratsiyasida o'z ichiga oladi.

Moldovaga nisbatan deklaratsiyada aytilishicha, CFE aʼzo-davlatlari “Rossiya Federatsiyasining Rossiya qoʻshinlarini 2002-yil oxirigacha Moldova hududidan toʻliq olib chiqib ketish majburiyatini olqishlaydilar” (taʼkidlangan)[1]. Rossiya boshqa majburiyatlarini bajarar ekan, 2002-yildan beri oʻz qoʻshinlarini olib chiqib ketish boʻyicha aniq majburiyat olganini qatʼiy rad etib keladi, lekin Rossiya Dnestrbo'yidan 58 poyezd texnika va oʻq-dorilarni olib chiqib ketdi. 2004-yildan beri boshqa pul mablag'larini olib qo'yish sodir bo'lmadi. Rossiya Gruziya bilan 2008-yil oxirigacha Batumi va Axalkalaki bazalarini yopish va u yerda joylashgan rus qoʻshinlarini olib chiqib ketish toʻgʻrisidagi shartnomalarni imzolash orqali oʻz majburiyatlarini bajarganini taʼkidlaydi[2]. Gruziya va Moldovadan barcha qo'shinlar olib chiqilmasa, NATO a'zolari shartnomani ratifikatsiya qilishdan bosh tortadilar[1]. Bunga Gruziyadagi qolgan bitta bazani (2008-yildan keyin) demontaj qilish kiradi: Abxaziyada joylashgan Gudauta bazasini. Bu ratifikatsiyani keyinga surishga urinish sifatida ko'rildi.  Abxaziya Gruziyaning xalqaro miqyosda tan olingan chegaralari doirasidagi amalda mustaqil bo'linib ketgan respublikadir. 2002 va 2006-yillarda referendumlar o'tkazildi, unda abxazlar mustaqillik uchun katta farq bilan ovoz berishdi. 

Vaqt jadvali[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 1999-yil noyabr - Rossiya va Gruziya Gruziyada qolgan rus askarlarining maqomi to'g'risida shartnoma imzoladilar.
  • 1999-yil noyabr - Rossiya va Moldova 2001-yilda Shartnomaning amal qilishini ko'rib chiqish bo'yicha Ikkinchi konferensiyada Moldovada qolgan rus askarlarining maqomini ko'rib chiqish to'g'risida bitim imzoladilar.
  • 2000-yil - Rossiya shartnomani ratifikatsiya qildi.
  • 2001-yil - Shartnomaning amal qilishini ko'rib chiqish bo'yicha Ikkinchi konferensiya bo'lib o'tdi, ammo NATOning hech bir davlati hali kelishuvni ratifikatsiya qilmagan.
  • 2007-yil - Rossiya prezidenti Vladimir Putin Yevropada moslashtirilgan oddiy qurolli kuchlar to'g'risidagi shartnoma o'lik deb e'lon qildi, chunki NATO shartnomani ratifikatsiya qilmagan.
  • 2007-yil - NATO davlatlari shartnomani ratifikatsiya qilishdan oldin Rossiyadan rus askarlarini Moldova va Gruziyadan olib chiqishni talab qilmoqda.
  • 2007-yil iyul - Rossiya ratifikatsiyani to'xtatdi.
  • 2007-yil noyabr - Rossiya shartnomadan chiqdi.

Holat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Imzolangan[tahrir | manbasini tahrirlash]

19-noyabrda YeXHTning 1999-yildagi Istanbul sammitida 30 ta davlat: Armaniston, Ozarbayjon, Belarusiya, Belgiya, Bolgariya, Kanada, Chexiya, Daniya, Fransiya, Gruziya, Germaniya, Gretsiya, Vengriya, Islandiya, Italiya, Qozogʻiston, Lyuksemburg, Moldova, Niderlandiya, Norvegiya, Polsha, Portugaliya, Ruminiya, Rossiya, Slovakiya, Ispaniya, Turkiya, Ukraina, Buyuk Britaniya va AQSh tomonidan imzolangan.

To'rtta davlat NATOga a'zo bo'lish uchun dastlabki kelishuvga qaramay, shartnomani imzolamadi: Sloveniya va Boltiqbo'yining uchta davlati: Litva, Estoniya va Latviya. Bu davlatlar imzolashdan bosh torta olmaydi, chunki shartnomani barcha dastlabki imzolagan davlatlar ratifikatsiya qilmaguncha unga qo'shilib bo'lmaydi[1].

Ratifikatsiya qilingan[tahrir | manbasini tahrirlash]

Imzolovchi 30 davlatdan 4 tasi tomonidan ratifikatsiya qilingan:

Moldova va Gruziya Rossiya oʻz hududlaridan, xususan, Abxaziya va Dnestryanı boʻlginchi respublikalarda joylashgan rus qoʻshinlarini olib chiqmaguncha uni ratifikatsiya qilmasliklarini aytdi. Bu NATO mamlakatlari 2007-yilda ratifikatsiya qilishdan tiyilish uchun sabab bo'ldi

Rossiya 2007-yil 14-iyulda AQSh va Rossiya oʻrtasidagi munosabatlarning sovuqlashishi fonida ratifikatsiyani toʻxtatdi. 

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 NATO, Questions and Answers on CFE, n.d., p. 2, „Archived copy“. 2007-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 3-iyul.
  2. ↑ V. SOCOR, "Moscow presses for CFE ratification in run-up to NATO and OSCE summits", October 31, 2006, „Archived copy“. 2007-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 3-iyul.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yevropada_odatiy_qurolli_kuchlar_toʻgʻrisidagi_shartnoma&oldid=2897070" dan olindi