Yaxta

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
2010-yilda 45 futlik kruiz yaxtasi
Superyaxta Azzam, 2018-yil holatiga koʻra uzunligi boʻyicha eng katta xususiy yaxta[1].

Yaxta /jɒt/ — hordiq, sayohat yoki poyga uchun ishlatiladigan yelkanli yoki motorli kema[2][3][4]. Hech qanday standart taʼrifga ega emas[1]. Qayiqdan farqli ravishda yaxta boʻlishi uchun uzunligi kamida 33 fut (10 metr) boʻlishi va tashqi koʻrinishidan yaxshi estetik zavq bagʻishlay olishi kerak. Tijorat yaxtalar kodeksiga koʻra, yaxtalar 24 metrgacha deb tasniflanadi.[5] Bunday yaxtalar odatda yollangan ekipajni[1] talab qiladi va yuqori qurilish standartlariga ega[5] boʻladi. Katta yaxtalar uchun keyingi tasniflar quyidagilardir: tijorat-12 nafardan ortiq yoʻlovchi tashimaydi, xususiy-egasi va mehmonlar hordiq chiqarishi uchun moʻljallangan. Superyaxta (baʼzan megayaxta) odatda uzunligi 40 metrdan ortiq boʻlgan har qanday yaxtaga (yelkanli yoki motorli) ishora qiladi[6]. Poyga yaxtalari qulaylikdan koʻra qattiq ishlash uchun moʻljallangan[7]. Charter yaxtalari foyda olish uchun yuritiladi[6]. 2020-yil holatiga koʻra, professional ekipajni talab qiladigan yetarli hajmdagi 15 000 dan ortiq yaxtalar mavjud edi[8].

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

18-asrga oid Gollandiya yaxtasi

Yaxta atamasi gollandcha jacht (pl. jachten, „ov“ degan maʼnoni anglatadi) soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, dastlab Gollandiya Respublikasi dengiz floti tomonidan sayoz suvlarda qaroqchilar va boshqa huquqbuzarlarni taʼqib qilish uchun foydalanilgan yengil va tez suzib yuruvchi kemalarga ishora qilingan[2].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bunday qayiqlarning tarixi qadimgi Misr davridagi eshkak eshish kemalari va Birma, Hindiston, Mindanao va Yaponiya suvlarida boshqa kemalar bilan boshlanadi. VIII asrga oid anglo-sakson qirollik pleg-sciplari (oʻyin kemalari) mavjud boʻlgan, ularda bezakli kamonlar qoʻyilgan. Bunday qayiqlarda ovqat pishirish imkoniyati ham mavjud boʻlgan[9].

Yelkan[tahrir | manbasini tahrirlash]

1893-yil Amerika kubogi uchun Vigilant va Valkyrie II oʻrtasidagi oʻyin

Yelkanli yaxtalar tarixi Yevropada 1600-yillarning boshlarida Angliya qiroli Jeyms I ning oʻgʻli uchun hordiq kemasi qurilishi bilan boshlanadi. Boshqa monarxlar tashish va bosib olish uchun dengiz kemalaridan foydalangan boʻlsa-da, James I 1600-yillarning boshlarida uning oʻgʻli Henry uchun yaxta qurishni topshirgan birinchi ingliz monarxi edi[10]. Koʻngilochar kemalar yaxta nomini Yevropada surgunda boʻlgan va Niderlandiyaga tashrif buyurgan Charles II davridan keyin oldi, u yerda XVII asrning boshidan beri elita sinflari uchun turli xil jachtenlar yaxshi rivojlangan edi. Ingliz tojini qoʻlga kiritgandan soʻng, Charles kamida bitta eksperimental katamaranni oʻz ichiga olgan bir qator qirollik yaxtalarini ishga tushirdi. Ikki kema oʻrtasida birinchi qayd etilgan yaxta poygasi 1661-yilda, soʻngra 1663-yilda ingliz suvlarida birinchi ochiq yelkanli musobaqa boʻlib oʻtdi[11].

Quvvati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugʻ yaxtasi, Gunilda, taxminan. 1910-yil
Turkiya davlat yaxtasi, Savarona, 2014-yilda, dizel bilan qayta ishlaydigan bugʻ-turbinali yaxta

Yelkanli yaxtalar mavjud boʻlishda davom etar ekan, ishonchli elektr stantsiyalarining rivojlanishi yaxtalarning yangi toifasini yaratdi. Yelkanli yaxtalar kemaning keyingi qismidan boshqarilishda davom etar ekan, motorli yaxtalar oldinga va yon tomonga yaxshiroq koʻrishni taʼminlovchi kabina konstruktsiyasini qabul qildilar[11].

Bugʻ[tahrir | manbasini tahrirlash]

XVIII asrda bugʻ asosida ishlaydigan yaxtalar keng tarqala boshladi. Bunday yaxtalar juda ham hashamatli qilib qurilar, ekipaj esa juda koʻp aʼzolardan iborat boʻlar edi.

XIX asrning oxirlarida aralash dvigatellar keng qoʻllana boshlandi. Murakkab dvigatellar pastroq bosimlarda yuqori hajmlarni sigʻdirish uchun bugʻni ketma-ket kattaroq silindrlarga chiqarib, samaradorlikni oshirdi. Bu bosqichlar kengayish deb ataldi, ikki va uch marta kengaytiruvchi dvigatellar keng tarqalgan boʻlib, ayniqsa yuk tashishda koʻmirning ogʻirligini kamaytirish uchun samaradorlik muhim boʻlgan[12]. Bugʻ dvigatellari 20-asrning boshlariga qadar, bugʻ turbinasi, elektr dvigatellari va ichki yonuv dvigatellari dizaynidagi yutuqlar asta-sekin porshenli bugʻ dvigatellarini almashtirishga olib kelgunga qadar hukmron quvvat manbai boʻlib qoldi[12][13].

Ichki yonish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nicolaus Otto va Gottlib Daimler 1876-yildan boshlab amaliy toʻrt taktli benzinli dvigatellarni ishlab chiqdilar. 1898-yildan boshlab dvigatellar ot kuchi 25 ot kuchidan 1906-yilga kelib 500 ot kuchiga yetdi. Ulardan baʼzilari tezyurar qayiqlar uchun boshqalari esa motorli yaxtalar uchun moʻljallangan edi[14]. Qayiqlar uchun dizel elektr stansiyalari 1903-yilda taqdim etilgan[15]. XX asrda dizel yonilgʻisi arzonligi va ishonchliligi tufayli elektr stantsiyasining keng tarqalgan turiga aylandi[14].

Qurilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlab, barcha yaxtalar yogʻochdan yasalgan, uzun yogʻoch va yogʻoch qovurgʻalar yordamida, taxtalar bilan qoplangan. Bu materiallar bugʻ yaxtalarida temir yoki poʻlat bilan almashtirildi[11]. 1960-yillarda shisha tola keng tarqalgan materialga aylandi. Ushbu materiallar va boshqalar foydalanishda davom etmoqda[16]. 24 metrgacha boʻlgan yaxtalar shisha toladan ishlanadi, 24 metrdan katta yaxtalar tolali kuchaytirilgan plastikdan ishlanadi[17].

Ichki tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yelkanli yaxtaning ichki qismi asosiy salonda ochiladigan stol, chap tomonda oshxona (oshxona) va o‘ng va oldindagi kabinaning orqasida ko‘rinadigan navigatsiya stansiyasi.

Oʻlchamiga qarab, kruiz yaxtasi kamida ikkita kabina, asosiy salon va old xonaga ega boʻlishi mumkin. Kichkina yaxtalarda salonda ekipaj yoki yoʻlovchilar uchun yigʻiladigan toʻshaklar boʻlishi mumkin. Odatda salonda buklanadigan, oʻrnatilgan stol boʻlgan ovqatlanish joyi mavjud. Salon odatda oshxonaga ulashgan. Kruiz yaxtasida hammom boʻlishi mumkin. Kattaroq yaxtalarda qoʻshimcha xona va hammomlar boʻlishi mumkin. Odatda marshrutni rejalashtirish imkonini beruvchi navigatsiya stansiyasi mavjud boʻladi[18][19].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Kavin. „When is a Boat Also a Yacht? - boats.com“. www.boats.com (2018-yil 4-iyun). Qaraldi: 2020-yil 19-aprel.
  2. ↑ 2,0 2,1 „Definition of YACHT“ (en). www.merriam-webster.com. — „any of various recreational watercraft: such as a) a sailboat used for racing b) a large usually motor-driven craft used for pleasure cruising“. Qaraldi: 2018-yil 15-aprel.
  3. ↑ „YACHT | definition in the Cambridge English Dictionary“ (en-US). dictionary.cambridge.org. — „a boat with sails and sometimes an engine, used for either racing or traveling on for pleasure“. Qaraldi: 2020-yil 19-aprel.
  4. ↑ „Yacht definition and meaning | Collins English Dictionary“ (en-US). www.collinsdictionary.com. — „a large boat with sails or a motor, used for racing or pleasure trips“. Qaraldi: 2020-yil 19-aprel.
  5. ↑ 5,0 5,1 Coles, Richard. Law of Yachts & Yachting (en). CRC Press, 2013-07-31. ISBN 9781317995791. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Perry, Julie. Insiders' guide to becoming a yacht stewardess : confessions from my years afloat with the rich and famous, Second, New York, August 2013. ISBN 978-1-61448-786-9. OCLC 859781233. 
  7. ↑ Watson, G. L.. The Evolution Of Modern Yacht Racing In 1894. Read Books Ltd, 2013. ISBN 978-1447484196. 
  8. ↑ Perry, Julie. Insiders' guide to becoming a yacht stewardess : confessions from my years afloat with the rich and famous, Second, New York, August 2013. ISBN 978-1-61448-786-9. OCLC 859781233. 
  9. ↑ Folkard, Henry Coleman. The Sailing Boat: A Treatise on Sailing Boats and Small Yachts, Their Varieties of Type, Sails, Rig, Etc (en). London: Chapman and Hall, 1906. 
  10. ↑ Major, Alan P.. Royal yachts. Stroud: Amberley, 2011. ISBN 978-1-4456-1107-5. OCLC 1100700087. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Herreshoff, L. Francis. The Golden Age of Yachting (en). Sheridan House, Inc., 2007 — 19–25 bet. ISBN 978-1-57409-251-6. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Hunter, Louis C.. A History of Industrial Power in the United States, 1730–1930. Charlottesville: University Press of Virginia, 1985. 
  13. ↑ Wiser, Wendell H.. Energy resources: occurrence, production, conversion, use. Birkhäuser, 2000 — 190 bet. ISBN 978-0-387-98744-6. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Day, Thomas Fleming. The Rudder (en). Fawcett Publications, 1916 — 299–303 bet. 
  15. ↑ Sass, Friedrich. Geschichte des deutschen Verbrennungsmotorenbaus von 1860 bis 1918 (De). Berlin/Heidelberg: Springer, 1962 — 532 bet. ISBN 978-3-662-11843-6. 
  16. ↑ Howard, Jim. Handbook of Offshore Cruising: The Dream and Reality of Modern Ocean Cruising (en). Sheridan House, Inc., 2000. ISBN 978-1-57409-093-2. 
  17. ↑ Coles, Richard. Law of Yachts & Yachting (en). CRC Press, 2013-07-31 — 3–4 bet. ISBN 9781317995791. 
  18. ↑ Doane, Charles J.. The modern cruising sailboat : a complete guide to its design, construction, and outfitting. Camden, Me.: International Marine, 2010. ISBN 978-0-07-163700-8. OCLC 551161085. 
  19. ↑ DK. The Complete Sailing Manual, Third Edition (en). Penguin, 2011-12-19. ISBN 978-0-7566-9760-0.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yaxta&oldid=4219645" dan olindi