Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi
| Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi arabcha: المملكة المتوكلية اليمنية al-Mamlakah al-Mutawakkilīyah al-Yamanīyah Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Madhiya “Qirolga salom” تحية ملكية | |||||||||
 Yaman Mutavakkiliylar qirolligining joylashuvi 1924—1962-yillar. | |||||||||
| Poytaxti | Sano (1918—1949) Toiz (1949—1962) | ||||||||
| Yirik shaharlari | Sano va Toiz | ||||||||
| Til(lar)i | Arabcha | ||||||||
| Dini | Islom, Zaydiy shia | ||||||||
| Pul birligi | Shimoliy Yaman rioli | ||||||||
| Maydoni | 195 000 km² | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Mutloq teokratik monarxiya | ||||||||
| Imom Qirol | |||||||||
| - 1918—1949-yillar | Yaxyo bin Muhammad Hamid-ad-Din | ||||||||
| - 1949—1962-yillar | Ahmad bin Yaxyo | ||||||||
| - 1962 | Muhammad al-Badr | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - Usmonli imperiyasidan mustaqillik | 1918-yil 30-oktyabr | ||||||||
| - BMTga qabul qilingan | 1947-yil 30-sentyabr | ||||||||
| - 26-sentyabr inqilobi | 1962-yil 26-sentyabr | ||||||||
| - Yaman monarxiyasi tugatildi | 1970-yil 1-dekabr | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi (arabcha: مملكة المتوكلية اليمنية – al-Mamlakah al-Mutawakkilīyah al-Yamanīyah) — 1918-yildan 1962-yilgacha mavjud bo‘lgan hozirgi Yamandagi davlat.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1918-yil — Usmonli imperiyasi mag‘lub bo‘ldi, Zaydiylar yana Yamanning katta qismi ustidan nazorat o‘rnatdilar. 1918-yil 30-oktabrda, Birinchi jahon urushida Usmonlilar imperiyasi mag‘lubiyatga uchragach, zaydi imomi Shayx Yahyo bin Muhammad Hamid ad-Din mamlakat mustaqilligini e’lon qildi, uch kundan keyin esa o‘zini podshoh deb e’lon qildi.
Urush paytida ingliz qoʻshinlari Yamanning Kamaran orolini (1915) va qirgʻoq boʻyidagi Tihoma choʻlini (jumladan, Angliya 1921-yilda Asir Amirligiga oʻtkazgan Xodeyda port shahrini) egalladi; 1918—1928-yillarda ingliz-yaman mojarosi boshlandi. Tog‘li Yaman bloklandi, tashqi savdo aloqalari uzildi. Janubiy hududlar ingliz qo‘shinlari va Yaman qabilalari o‘rtasidagi doimiy to‘qnashuvlar teatriga aylandi.
- 1918-yil — Turklar Toizni yangi mustaqil Yaman qirolligiga berdilar.
- 1919-yil — 1919-yilda o‘zini Yaman qiroli deb eʼlon qilgan Yahyo bin Muhammad Hamid-ad-Din nihoyat Turkiya bilan vassal munosabatlarini uzdi. O‘sha paytda tog‘li Yamanni bosib olgan Yahyo davlati Yaman qabilalarini birlashtirish harakatining markaziga aylandi[1]. Yahyo ibn Muhammadning saʼy-harakatlari bilan qirollik qo‘shini yaratildi.
- 1920-yil — Yaman qirolligi “Yaman Mutavakkiliy podsholigi” deb ataldi.
- 1921-yil — Turklar taslim bo‘lganidan keyin inglizlar 1918-yildan 1921-yilgacha Xodeyda portini egallab oldilar[1].
- Imom Yahyo ham Yaman davlatchiligini mustahkamlash, Shimoliy Yaman qabilalarini birlashtirish va 1922-1923 yillardagi ayirmachilar qoʻzgʻolonlarini bostirish uchun faol kampaniya boshladi va Yamanni xalqaro miqyosda tan olish yoʻlini tutdi.
- 1923-yil — Zamonaviy Turkiyaning chegaralarini belgilagan Lozanna tinchlik shartnomasining imzolanishi.
- 1923-yil — Lozanna tinchlik shartnomasi imzolanib, Usmonlilar imperiyasi parchalanganidan keyin Kamaran oroli ingliz mustamlakasi Aden maʼmuriyatiga boʻysundi.
- 1925-yilda Xodeyda va Tihomaning qolgan qismi ozod qilindi[1].
- 1926-yil — Birinchi xalqaro shartnoma qirollik va Italiya o‘rtasida 1926-yilda Sanoda imzolangan shartnoma bo‘ldi.
- 1926-yil — Anqarada (Turkiya) Yaman rasmiylari va SSSR diplomatlari oʻrtasida birinchi muloqotlar boʻlib oʻtdi.
- 1928-yil 1-noyabr — SSSR va Yaman Mutavakkil qirolligi oʻrtasida doʻstlik va savdo toʻgʻrisida shartnoma tuzildi.
- 1932-yil — Amir Asir al-Idrisiy amirlikning Saudiya Arabistonidan mustaqilligini e’lon qildi. Asir qoʻzgʻoloni bostirilgandan soʻng al-Idrisiy Yamanga qochdi.
- 1933-yil mart — Yaman imomi Yahyo va Saudiya qiroli Abdulazizning elchilari uchrashib, al-Idrisiy hokimiyatini tiklash imkoniyatlarini muhokama qildi. Abdulazizning elchilari shimoliy Asirni topshirish va al-Idrisiy oilasi a’zolarini ekstraditsiya qilishni talab qildilar.
- 1933-yil may — Yaman Yamanliklar tomonidan Yamanning bir qismi deb hisoblangan Najronni egallab oldi, Asirdan Najdgacha bo‘lgan transport yo‘llarini to‘sib qo‘ydi.
- 1934-yil — Angliya-Yaman shartnomasining tuzilishi (Sano), unga ko‘ra Buyuk Britaniya Adan protektoratlarini saqlab qoldi.
- 1934-yil — Saudiya Arabistoni shahzodasi Faysal va uning ukasi Qirol Saud Ibn Abdulaziz qo‘shinlari Asir viloyatini bosib oldi.
- 1934-yil — Toif shartnomasining imzolanishi (Xodeyda shahri yaqinida), unga ko‘ra Asir viloyati Saudiya Arabistoniga o‘tdi.
- 1930-yillarning o‘rtalari — Ozod Yaman harakati tashkil topdi.
- 1935-yil — Ingliz ayoli Freya Stark Hazramavtga tashrif buyurdi.
- 1937-yil — Yamanda vulqon otilishi.
- 1937-yil 15-oktyabr — 1926-yildagi Italiya-Yaman shartnomasining uzaytirilishi.
- 1930-yillarni oxiri — "Ingramsalar tinchligi" tugagandan so‘ng, Hazramavt Buyuk Britaniyaning Adan Sharqiy protektorati tarkibiga kirdi.
- 1944-yil — Shimoldagi “inqilob otasi” shoir Muhammad al-Zubayri Misrdan Yamanga qaytdi, biroq tez orada janubga qochib, Ozod Yaman partiyasini tuzdi.
- 1945-yil — Qirol Yahyo bin Muhammad Arab Ligasining tashkil etilishini qo‘llab-quvvatlagan. Yaman Arab Ligasining tarkibiga kiritildi.
- 1947-yil — Yamanning BMTga qabul qilinishi.
- 1948-yil 17-fevral — Qirol Yahyo bin Muhammad al-Vaziriylar oilasining fitnasi natijasida qotil tomonidan otib tashlandi.
- 1948-yil — Birinchi Yaman inqilobi. O‘ldirilgan podshoh Yahyoning o‘rnini Imom Ahmad egalladi. Poytaxt Toiz shahriga ko‘chirildi, u ham imomning qarorgohiga aylandi.
- 1950-yil — Londonda Angliya-Yaman konferensiyasi, Angliya-Yaman shartnomasini imzolanishi.
- 1950—1951-yillar — Amerikalik arxeolog Vendel Fillips Marib shahrida arxeologik qazishmalarni boshladi, u yerda oy xudosiga bag‘ishlangan oval ma‘bad topilgan.
- 1952-yil — Imom Ahmad jamoat joylarida radio tinglashni taqiqladi.
- 1954-yil — Buyuk Britaniya qirolichasi Yelizaveta II Adan shahriga tashrif buyurdi.
- 1954-yil — "British Petroleum" tomonidan qurilgan neftni qayta ishlash zavodi va Kichik Adandagi portning ochilishi.
- 1955-yil — Adandagi qonunchilik kengashiga birinchi saylovlar.
- 1955-yil — Toizdagi garnizon qo‘zg‘oloni bir necha kundan keyin bostirildi.
- 1955-yil 31-oktyabr — Qohirada (Misr) 1928-yilgi shartnomani yangilagan va SSSR va Yaman oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatgan Doʻstlik shartnomasi imzolandi (ratifikatsiya yorliqlari 1956-yil 30-martda Qohirada almashtirilgan).
- 1956-yil 23-aprel — SSSR va Yaman Qirolligi o‘zaro diplomatik vakolatxonalarni ochish to‘g‘risida kelishib oldilar (1956—1958-yillarda SSSR missiyasi Qohirada joylashgan bo‘lib, u yerdan 1958-yilda Toizga ko‘chirilgan).
- 1956-yil 21-iyundan - 11-iyulgacha — YMK valiahd shahzodasi Muhammad al-Badr SSSRga doʻstona tashrif bilan boʻldi, uning davomida Iqtisodiy va texnik hamkorlik toʻgʻrisidagi shartnoma imzolandi.
- 1957-yil — SSSR va YMK o‘rtasidagi harbiy-texnik hamkorlikning boshlanishi.
- 1958-yilning boshi — Jamol Abdul Nosirning Yaqin Sharqdagi ingliz mustamlakachiligiga qarshi qaratilgan siyosati taʼsirida Adanda hali oʻzini ochiq-oydin namoyon etmagan inglizlarga qarshi harakat paydo boʻla boshladi. Birlashgan Arab Respublikasi tashkil etilgandan so‘ng (1958-yil fevral) Nosir Yamanni unga qo‘shilishga taklif qildi, bu Adan protektoratining mavjudligiga tahdid soldi. Britaniya hukumati mustamlakani yo‘qotishdan qo‘rqib, Yamanning janubiy knyazliklarini ingliz toji ostida birlashtirishga qaror qildi.
- 1958-yil 8-mart — Yaman Qirolligi Misr va Suriyadan iborat Birlashgan Arab Respublikasi bilan konfederatsiya tarkibiga kirdi.
- 1958-yil — Toizda SSSR missiyasi ochildi (Qohiradan ko‘chirildi).
- 1958—1961-yillar — Sovet mutaxassislari Xodeydada yangi port ("Ahmadi" porti) qurdi.
- 1959-yil fevral — Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi tuzilib, keyinchalik Janubiy Arabiston Federatsiyasi deb nomlandi, unga Gʻarbiy protektoratning 6 knyazligi kirdi. Sharqda Katiri va Quayti sultonliklari Federatsiyaga qo‘shilishdan bosh tortdilar.
- 1959-yil — Sovet Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy Jamiyati qurg‘oqchilik oqibatlarini bartaraf etish uchun Yamanga 10 ming tonna bug‘doy jo‘natdi.
- 1960-yillar — Yamandagi birinchi suv tozalash inshooti Toizda ochildi.
- 1961-yil — Sovet mutaxassislari Xodeydada (Ahmadi porti) port inshootlarini qurib bitirdilar. Qurilish 1958-yilda boshlangan edi.
- 1961-yil — Birlashgan Arab Respublikasi oʻz faoliyatini toʻxtatdi.
- 1962-yil — Poytaxt yana Sanoga ko‘chirildi.
- 1962-yil 24-iyun — Sanoda, shahzoda Qosimning sobiq qarorgohida SSSR elchixonasi joylashdi (Toizdan ko‘chirilgan).
- 1962-yil 18-sentyabr — Yaman podshohi Imom Ahmad ibn Yahyo Hamididdin Toizda vafot etdi. Shahzoda Muhammad al-Badr qirol deb eʼlon qilindi[2]
- 1962-yil 26-sentyabr — Yaman armiyasi tanklar yordamida Sanodagi Dar al-Bashoir qirollik saroyiga bostirib kirdi. To‘ntarish otasi vafotidan keyin bir hafta oldin hokimiyatga kelgan yangi Imom Muhammad al-Badrni ag‘dardi; Yaman Arab Respublikasi e’lon qilindi[3]. Inqilobiy qo‘mondonlik kengashi tuzilib, unga Abdulloh as-Sallol rahbarlik qildi. Shu kuni Misr qo‘shinlari Sano va Toizga yetib keldi[4][5].
- 1962-yil 29-sentyabr — SSSR Inqilobiy qo‘mondonlik kengashini tan oldi.
-
Yaman Mutavakkiliy podsholigi (1918—1923-yillar)
-
Yaman Mutavakkiliy podsholigi (1923—1927-yillar)
-
Yaman Mutavakkiliy podsholigi (1927—1962-yillar)
.svg)
Tashqi siyosati[tahrir | manbasini tahrirlash]
1928-yil 1-noyabrda SSSR va Yaman Mutavakkil qirolligi oʻrtasida doʻstlik va savdo toʻgʻrisida shartnoma tuzildi[6].
Qirollar[tahrir | manbasini tahrirlash]
| Nº | Rasmi | Ismi |
Hukmronlikning boshlanishi | Hukmronlikning tugashi | Izohlar |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 
|
Yahyo Muhammad Hamid ad-Din يحيى حميد الدين (1869—1948) |
1918-yil 30-oktyabr | 1948-yil 17-sentyabr | Imom. Fitna natijasida o‘ldirilgan. |
| 2 | 
|
Ahmad Yahyo Hamidad-Din أحمد بن يحيى (1891—1962) |
1948-yil 17-fevral | 1962-yil 18-sentyabr | Imom |
| 3 | 
|
Muhammad al-Badr المنصور محمد البدر بن أحمد (1926—1996) |
1962-yil 18-sentyabr | 1970-yil 1-noyabr | Imom. Harbiy to‘ntarish natijasida ag‘darilgan. |
Manba[tahrir | manbasini tahrirlash]
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Густерин П. Йеменская Республика и её города. — M.: Международные отношения, 2006. — ISBN 5-7133-1270-4
- Густерин П. Россия — Йемен: из истории взаимоотношений // Азия и Африка сегодня. — 2005. — № 11.
- Густерин П. Памяти Карима Хакимова // Дипломатическая служба (журнал). — 2008. — № 1.
Izohlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Izoh
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Sovet tarixiy ensiklopediyasi 16-chi tomi. 6(Indra — Karakas). p. 1022.
- ↑ Герасимов О. Г. Йеменская революция. 1962—1975. — M., 1979. — С. 40.
- ↑ Герасимов О. Г. Йеменская революция. 1962—1975. — M., 1979. — С. 43.
- ↑ Герасимов О. Г. Йеменская революция. 1962—1975. — M., 1979. — С. 61.
- ↑ Герасимов О. Г. Йеменская революция. 1962—1975. — M., 1979 — С. 44.
- ↑ Alexei Vassiliev. Russian Policy in the Middle East: From Messianism to Pragmatism. Ithaca Press, (1993), p. 12.