Yaʼqub ibn Toriq

Yaʼqub ibn Toriq (forscha: یعقوب ابن طارق‎‎; baʼzi manbalarda Yaʼqub deb atalgan, tax. 796-yilda vafot etgan) – Bagʻdodda yashagan fors astronomi va matematigi.

Faoliyati

William Muirning tomonidan tasviri, Yaʼqub ibn Toriq faol boʻlgan dumaloq shahar (Bagʻdod) (1883).

Yaʼqub ibn Toriq Bagʻdodda hukmronlik qilgan ikkinchi abbosiy xalifa al-Mansur (h. 754–775) davrida astronom sifatida faoliyat yuritgan. Ptolemey astronomiyasi bilan tanish boʻlmagan boʻlishi mumkin, chunki zardushtiylik taqvimidan foydalangan, bu taqvim har biri 30 kundan iborat 12 oydan tashkil topgan boʻlib, qolgan kunlar sakkizinchi oy Aban oyidan soʻng qoʻshilgan.

Yaʼqub ibn Toriqning „Tarkīb al-Aflāk“ nomli asarida osmon jismlarining tuzilishi va joylashuvi haqida soʻz boradi. Bu asardagi osmon jismlarining oʻlchamlari va ular orasidagi masofalarga oid hisob-kitoblar keyinchalik XI asrda mashhur olim al-Beruniy tomonidan Hindistonga bagʻishlangan asarida jadval shaklida keltirilgan. Yaʼqub in Toriq Yerning radiusini 1 050 farsax, Oy va Merkuriy diametrini 5 000 farsax (Yer radiusining 4,8 barobari) hamda Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn sayyoralari diametrlarini esa 20 000 farsax (Yer radiusining 19 barobari) deb koʻrsatgan. Uning yozishicha, har bir sayyora oltitadan sferaga ega, Quyoshda ikkita, Oyda esa uchta sfera mavjud. Yaʼqub, shuningdek, sayyoralarning epitsikllari va tezliklari haqida ham fikr bildirgan. Uning tomonidan berilgan osmon jismlarining uzunlik va apogey (eng uzoq nuqta) koordinatalari maʼlumotlari Yazdigird III hukmronligi davrida forslar tomonidan tuzilgan „Zīǧ aš-šāh“ astronomik jadvallaridan olingan. Biroq Yaʼqub Oy fazalarini hisoblashda hind astronomiyasiga oid usullardan foydalangan.

Nasroniy munajjim Ibn Hibinto Yaʼqubni Quyosh va yulduzlarning joylashuvidan joy kengliklarini aniqlashda foydalanganini taʼkidlagan.

Adabiyotlar

• Kennedy, Edward Stewart (1956). "A Survey of Islamic Astronomical Tables". Transactions of the American Philosophical Society. New Series (Philadelphia, Pennsylvania: American Philosophical Society) 46 (2): 123–177. doi:10.2307/1005726. ISSN 0065-9746. https://books.google.com/books?id=EywLAAAAIAAJ. 
• Pingree, David (1976). "Yaʿqūb ibn Ṭāriq". in Gillispie, Charles Coulston. Dictionary of Scientific Biography. 14. New York: Charles Scribner's Sons. ISBN 978-0-684-16962-0. http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-2830904745.html. 
• Plofker, Kim (2007). "Yaʿqūb ibn Ṭāriq". in Thomas Hockey. The Biographical Encyclopedia of Astronomers. New York: Springer. ISBN 978-0-387-31022-0. http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Yaqub_ibn_Tariq_BEA.htm.  (PDF version)
• Sezgin, Fuat (2021). III. Arab Astronomers. doi:10.1163/2667-3975_SEZO_COM_603. http://dx.doi.org/10.1163/2667-3975_SEZO_COM_603. Qaraldi: 8 May 2023. Yaʼqub ibn Toriq]]

Qoʻshimcha oʻqish uchun

• Hogendijk, Jan P. (1988). "New Light on the Lunar Crescent Visibility Table of Yaʿqūb ibn Ṭāriq". Journal of Near Eastern Studies 47 (2): 95–104. doi:10.1086/373260. https://archive.org/details/sim_journal-of-near-eastern-studies_1988-04_47_2/page/n20. 
• Kennedy, E. S. (1968). "The Lunar Visibility Theory of Yaʿqūb Ibn Ṭāriq". Journal of Near Eastern Studies 27 (2): 126–132. doi:10.1086/371945. https://archive.org/details/sim_journal-of-near-eastern-studies_1968-04_27_2/page/n47. 
• Pingree, David (1968). "The Fragments of the Works of Yaʿqūb Ibn Ṭāriq". Journal of Near Eastern Studies 27 (2): 97–125. doi:10.1086/371944. 
• Steinschneider, Moritz (1870). "Zur Geschichte der Uebersetzungen aus dem Indischen in's Arabische und ihres Einflusses aus die arabische Literatur". Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 24: 332. http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/dmg/periodical/titleinfo/21506. 
• Suter, Heinrich. Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke (de). Leipzig: Teubner, 1900 — 4-bet. OCLC 230703086.