Xorazm qoʻshini (1231—1246-yillarda)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Xorazm qoʻshini, shuningdek, Xorazmiylar deb ham ataladi, 1231—1246 yillar oraligʻida moʻgʻullar Xorazm imperiyasini bosib olgandan keyin(1221-yil) va oxirgi Xorazmshoh Jaloliddin vafotidan keyin(1231-yilda) oʻzini koʻngillilar va yollanma qoʻshinlar kuchi sifatida saqlab qoldi. U Yuqori Mesopotamiya, Anadolu, Suriya va Falastinda faol boʻlgan va tarafini bir necha bor oʻzgartirgan, koʻpincha Ayyubiylar tomonidan magʻlubiyatga uchratilgan va yoʻq boʻlishidan oldin avtonom tarzda harakat qilgan.

1231-yilda Xorazmiylar Van koʻli atrofida qisqa muddat Ayyubiylar hokimlari xizmatida boʻldilar. 1231—1237-yillarda Rum Saljuqiylar sultonligi xizmatida boʻlgan va 1232—1233 yillarda Ayyubiylar bosqiniga qarshi kurashgan. Xorazmliklar 1237-yilda, Saljuqiylar vorisligi inqirozi paytida Yuqori Mesopotamiyaga qaytishga majbur boʻldilar. Keyin ular Damashqning Ayyubiy amiriga xizmat qiladi. Ayyubiylarning Suriyadagi ichki urushlarida qatnashib, 1240- va 1241-yillarda Halab amiriga qarshi bosqinlar uyushtirdilar. Ikkinchi bosqinda magʻlubiyatga uchragach Mesopotamiyaning markaziy qismiga chekindilar va Abbosiylar xalifaligida xizmat qildilar. Keyinchalik 1241-yilda Xorazmliklar Suriya Ayyubilar xizmatiga qaytadan kirishidan oldin Mosulning Zangiy amiriga yollanishdi. Ular 1242-yilda Halabliklar tomonidan magʻlubiyatga uchratildilar.

Xorazmiylar 1243-yilda Misrning Ayyubiy sultoni bilan ittifoq tuzdilar. 1244-yilda ular Falastinga bostirib kirishdi, Quddusni egallashdi va La Forbi jangida Misrga qarshi ittifoqni magʻlub etishdi. Shunday qilib, ular Quddusdagi salibchilarning hukmronligini abadiy tugatdilar. 1245-yilda ular misrliklarga Damashqni zabt etishda yordam berishdi. Mukofotlaridan norozi bo‘lib, 1246-yilda isyon ko‘tarib, Damashqni qamal qiladilar. Ular Halabliklar boshchiligidagi ittifoq qoʻshinidan qattiq magʻlubiyatga uchradi va birlashgan kuch sifatida parchalanib ketdi.

Fon[tahrir | manbasini tahrirlash]

1221-yilda Hind daryosidagi jangda Xorazm qoʻshini moʻgʻullar tomonidan tor-mor etilgan. Jaloliddin qoʻshin qoldiqlarini bir joyga toʻplab, Panjob va Sindda imperiya tuzdi. U yerda taxminan uch yil turdi, shundan soʻng noib va qoʻshinlarni qoldirib, 1223-yil oxirida Xorazm imperiyasini oʻzining dastlabki hududlarida va gʻarb tomonda qayta tiklashga yoʻl oldi[1], An-Nasaviyning aytishicha, u 4000 askar bilan Kermonga qaytib kelgan[2]. Eronda u qo‘shinini otasiga sodiq bo‘lgan askarlar bilan ko‘paytirdi[3].

Jaloliddin keyingi bir necha yilni mo‘g‘ullarga qarshi kurashgandan ko‘ra nasroniy va musulmon qo‘shnilarini qo‘rqitish bilan o‘tkazdi .U 1230 yoki 1231-yillardagi Yassichaman jangida saljuqiylar-ayyubiylar ittifoqi tomonidan tor-mor etilgan[4] . Koʻproq kuch toʻplanishidan oldin, moʻgʻullar yana bosqinini boshladilar . Jaloliddin oʻz qoʻshini bilan avval Mugʻon dashtiga, soʻngra Diyorbakr tomon qochdi. U moʻgʻullar tomonidan magʻlubiyatga uchratildi va Amida yaqinida katta yoʻqotishlarga uchradi[5]. 1231-yilda u Mayyafariqin amiri Shohibiddin G‘oziydan panoh izlab yurganida bir kurd tomonidan o‘ldirilgan[6].

Xorazmiylar armiyasining tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Diyorbakrdagi Jaloliddin qoʻshinining 12-15 000 ga yaqin askari yollanma askar edi[7]. Bar Hebraeus bularni 10 000 ta deb hisoblaydi va ilmiy hisob-kitoblarga koʻra 4 000 dan 25 000 gacha boʻlgan. Agar manbalar keltirgan raqamlarga ishonilsa, xorazmliklarning umumiy tarkibi 12 000 askardan iborat asosiy qoʻshin atrofida toʻplangan 50 000 dan ortiq yollanma askarlar boʻlishi kerak[8].

Arab manbalarida " Xorazmiyya " umumiy atamasi bilan maʼlum boʻlgan[9] Xorazmiylar Suriya va Misrda xizmat qilgan sharqdan kelgan qochqin askarlardan iborat birinchi vafidiya(yoki mustaʼminun)lardan boʻlgan[10]. Lotin manbalarida ular chorosmini, choermini, cohersmini, corasmini va boshqalar sifatida uchraydi[11]. Ularning umumiy nomi oxirgi Xorazmshohga qilgan xizmatlarini anglatadi[12]. U alohida qabila kelib chiqishi hisoblanmaydi. Ular asosan qipchoq turklari va boshqa chorvador otliq askarlardan iborat boʻlib, moʻgʻullar oʻz vatanlarini vayron qilganliklari sababli vatanlariga qaytish uchun hech qanday sabab yoʻq edi[13] .Qipchoqlardan tashqari Qangʻli, Xalaj va Oʻgʻuz turklari ham boʻlgan boʻlsa kerak, ular saljuqiylar bilan bir xil xalq boʻlib, Erondagi Saljuqiylarning avvalgi imperiyasi Xorazmshohlar tomonidan siqib chiqarilgan edi[8].

Qo‘shin amirlari Husamiddin Kirxon Malikni o‘zlariga boshliq etib sayladilar. Tarixchi an-Nasaviy uni befarq va „beparvo“ deb taʼriflagan[14]. Ibn Bibiy nomini olgan boshqa amirlar Husamiddin Berkexon, Yilon-Bugʻu, Saruxon, Xonberdi, Sayfiddin Sodiqxon, Atlasxon va Nosiriddin Qushluxonlar edi[15].

Saljuqiylar xizmati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kirxon davrida xorazmliklar dastlab Ayyubiy hukmdorlari Mayyafariqin G‘ozi va Axlatlik al- Ashraflar xizmatiga kirganlar[16]. 1231- yoki 1232-yillarda[17] ular chegara qoʻmondoni Sinoniddin Kaymaz orqali oʻzlarining sobiq dushmani Saljuqiylar sultoni Qayqubod I ga xizmat qilish istagini bildirdilar[18].Tatvanda boʻlib oʻtgan marosimda Kirxon va boshqa xorazmlik rahbarlarining qasamyodlari qabul qilinib, ularga chegaradosh Erzurum viloyatidagi turli iqtoʻlar(soliq tushumlari tumanlari) berildi, jumladan, 36 ta qasrga mulk qogʻozlarini topshirdi. 300 nafar xorazmlik yetakchilarga faxriy liboslar berildi[19].

1246-yil arab manbalaridan xorazmliklarning yoʻq boʻlib ketganini belgilagan boʻlsa-da, ular tarixchi Rashid-ad-Dinning asarida oʻn yildan koʻproq vaqt oʻtgach, qaytadan paydo boʻladi. U Jaloliddinning baʼzi sobiq amirlari Mamluk sultoni Qutuz(1259—1260) davrida Misrga kelib, ularga sovg‘alar berib, murojaat qilganini qayd etadi. 1260-yilda moʻgʻullar Misrdan oʻlpon talab qilganlarida, Xorazm amiri Nosiriddin Muhammad Qaymuriy Qutuzga oʻz soʻzlariga jabr qilmasliklarini maslahat beradi. Qutuz jang qilishni tanladi[14][9]. Ayn Jolut jangida moʻgʻul qoʻshini tarkibida xorazmiylar ham boʻlgan[14].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Jackson 1990, ss. 45 & 50; Jackson 2017, ss. 80–81.
  2. Boyle 1979, s. 127; Buniyatov 2015, s. 130.
  3. Runciman 1954, s. 249; Jackson 2017, ss. 81–82.
  4. Humphreys 1977, s. 219 (9 August 1230 [25 Ramadan 627]); Cahen 1968, s. 130 (29 July 1231 [25 Ramadan 628]).
  5. Humphreys 1977.
  6. Humphreys 1977, s. 220; Richards 2008, s. 310 n18.
  7. Humphreys 1977, s. 233 (12,000); Muratbaevich Abdirimov 2021, s. 51 (12,000); Jackson 2017, s. 82 (15,000).
  8. 8,0 8,1 Muratbaevich Abdirimov 2021.
  9. 9,0 9,1 Griffel 2021.
  10. Ayalon 2002; Satō 1986, s. 94.
  11. Franchini 2007.
  12. Hillenbrand 2006.
  13. Griffel 2021, s. 60; Jackson 2017, s. 82.
  14. 14,0 14,1 14,2 Buniyatov 2015.
  15. Buniyatov 2015, s. 153; Muratbaevich Abdirimov 2021, s. 51.
  16. Cahen 1968, s. 131; Cahen 2001, ss. 62–63.
  17. Buniyatov 2015, s. 153, dates their change of allegiance to August 1231. Muratbaevich Abdirimov 2021, s. 51, places it in 1232.
  18. Humphreys 1977, s. 233; Cahen 1968, s. 131.
  19. Cahen 1968, s. 131; Cahen 2001, ss. 62–63; Muratbaevich Abdirimov 2021, s. 51.