Xitoy Milliy kutubxonasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

中国国家图书馆
Logo of the National Library of China
Logo of the National Library of China
Xitoy Milliy kutubxonasi Shimoliy majmuasi
Country Xitoy
Type Milliy kutubxona
Established Sentyabr 1909
Location Beijing, China
Collection
Size 41 million (Dekabr 2020)[1]
Access and use
Access requirements Jamoatchilik uchun ochiq
Population served 1.4 billion
Other information
Director Dr. Wang Chunfa (2017-yildan beri)
Website NLC.cn

Xitoy Milliy kutubxonasi ( Chinese; NLC ) Xitoy Xalq Respublikasining milliy kutubxonasi boʻlib, dunyodagi eng yirik kutubxonalardan biri hisoblanadi. U 2020-yil dekabr holatiga koʻra 41 milliondan ortiq kitob va to`plamlarni oʻz ichiga oladi[2]. Kutubxona dunyodagi eng yirik xitoy adabiyoti hamda tarixiy hujjatlar to‘plamiga ega[3]. Maydoni 280 ming kvadrat metr[4]. Milliy kutubxona Madaniyat va turizm vazirligi homiyligidagi davlat ijtimoiy muassasasi hisoblanadi.

Milliy kutubxona kolleksiyalari Janubiy Song sulolasidan beri qirollik kolleksiyalarini, Min va Qing sulolalaridan beri shaxsiy kolleksiyalarni meros qilib olgan. Eng qadimgi to'plamlari 3000 yildan ko'proq vaqt oldin Yin xarobalaridagi oracle suyaklariga to'g'ri keladi[5].

Milliy kutubxona 123 tilda[6] va turli formatlarda ham bosma va raqamli nashrlarga ega boʻlgan yirik ilmiy - ommaviy kutubxona hisoblanadi. U kitoblar, qoʻlyozmalar, jurnallar, gazetalar, ovozli va musiqa yozuvlari, videolar, play-skriptlar, patentlar, ma'lumotlar bazalari, xaritalar, shtamplar, bosma nashrlar, chizmalarni o`z ichiga keladi. 2020-yil dekabr holatiga ko'ra, to'plam 41 million jilddan iborat va yiliga bir million jildga o'sib boradi[7]. Raqamli resurslarning umumiy miqdori 1000 TB dan oshadi va yiliga 100 TB tezlikda o'sib boradi[8].

Xitoy Milliy kutubxonasi dastlab 1909-yilda Qing hukumati tomonidan Imperator Pekin kutubxonasi sifatida tashkil etilgan. Bir necha bor nom oʻzgartirilgandan va maʼmuriy almashinishlardan soʻng 1999-yilda u Xitoy Milliy kutubxonasi deb nomlandi[9]. Milliy kutubxona hozirda Janubiy majmua, Shimoliy majmua, Bolalar zali, Qadimgi kitoblar zali[10], markaziy hukumatning turli boʻlimlari hamda Harbiy fanlar akademiyasiga joʻnatilgan oʻn yettita ilmiy kutubxonadan iborat[11][12].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

G'arb uslubidagi jamoat kutubxonalari haqidagi eng qadimgi Xitoy havolalari Lin Zexu tomonidan Sizhou Chjida ( 四洲志 ) va Vey Yuan "Illustrated Treastise on the Maritime Kingdoms"da (birinchi nashr, 1843) bo`lgan. Ularning ikkalasi ham G'arb kitoblaridan tarjima qilingan[13].

XIX asrning oxirida, g'arbiy kuchlarga qarshi bir nechta harbiy mag'lubiyatlarga javoban, Qing sulolasi hukumati (1644—1912) g'arb madaniyati va institutlarini o'rganish uchun chet elga bir nechta missiyalarni taklif qildi. 1111—1870 yillarda AQSh, Angliya, Fransiya va boshqa mamlakatlarga sotilgan birinchi Xitoy diplomatik missiyasining bir qancha aʼzolari gʻarbiy kutubxonalar haqidagi oʻz qarashlarini yozib, koʻplab oʻquvchilarni oʻziga jalb qilganini taʼkidladilar[13]. 1898-yilda yuz kunlik islohot muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan keyin taniqli surgundagi ziyoliga aylangan jurnalist Liang Qichao (1873–1929) Boston jamoat kutubxonasi va Chikago universiteti kutubxonasi haqida yozgan va ularning jamoatchilikka ochiqligini maqtagan[13]. Zamonaviy konstitutsiyalarni o'rganish uchun xorijga yuborilgan boshqa Qing missiyasi a'zosi (戴鸿慈) Kongress kutubxonasida kitob olishning samaradorligini ta'kidladi[13].

1906-yilda Xunan provinsiyasi gubernatori Pang Xongshu taxtga o'tirdi va Changshada viloyat kutubxonasini yaratishga tayyorgarlikni yakunlaganini e'lon qildi[13]. 1908 va 1909 yillarda Lyaonin, Shandun, Shansi, Zhejiang va Yunnan provinsiyalarining yuqori amaldorlari oʻz yurisdiksiyalarida ommaviy kutubxonalar tashkil etishga ruxsat soʻrab Imperator sudiga murojaat qilishdi[13]. Bunga javoban, 1909-yil 2-mayda Qing Maorif vazirligi (学部) mamlakatning har bir viloyatida kutubxonalar ochish rejalarini e’lon qildi[13].

1909-yil 9-sentyabrda oʻzini-oʻzi mustahkamlash harakatining uzoq yillik rahbari, Xuguang vitse-qiroli boʻlgan va hozirda qudratli Buyuk Kengashda xizmat qilayotgan Chjan Chjidon Xitoy poytaxtida kutubxona tashkil etish taklifini kiritdi[13]. Kutubxonaning tashkil etilishi oʻsha kuni imperator farmoni bilan tasdiqlangan[14]. Muassasa dastlab Pekin Imperator kutubxonasi yoki Metropolitan kutubxonasi (京师图书馆) deb nomlangan[15]. Lu Xun va boshqa mashhur olimlar uni qurish uchun katta kuch sarfladilar.

Ikki yil avval Nankindagi Jiangnan kutubxonasining tashkil etilishini nazorat qilgan filolog va bibliograf Miao Quansun (缪荃荪) yangi muassasani boshqarishga chaqirildi. Tszyannanda bo'lgani kabi, uning yordamchisi Chen Tsinyan boshqaruvning katta qismini o'z zimmasiga oldi[16].

1900-yillar boshida Luo Chjenyu tomonidan qilingan xususiy taklifda kutubxona ham yong‘indan, ham suv toshqinidan himoyalangan joyda, shovqinli bozorlardan ma’lum masofada joylashgan bo‘lishi kerakligi aytilgan edi. Ushbu tavsiyalardan so'ng, Ta'lim vazirligi birinchi navbatda shimoliy shahar devori ichidagi Deshengmen mahallasini, ko'llar bilan tinch hududni tanladi. Ammo bu reja bir nechta binolarni sotib olishni talab qilar edi. Mablag' yo'qligi sababli kutubxonaning birinchi sayti sifatida Guanghua ibodatxonasi (广化寺 ) tanlandi. Guangxua ibodatxonasi Shichaxayning shimoliy qirg'og'i yaqinida joylashgan buddist zallari va ziyoratgohlari majmuasi edi, lekin kitobxonlar uchun noqulay joylashgan va uzoq muddatli kitob saqlash uchun juda nam. Pekin imperator kutubxonasi 1917-yilgacha u yerda qoladi[13]. 1916-yilda Maorif vazirligi kutubxonaga buyruq berdi, har bir nashr etilgan kitob ichki ishlar vazirligida roʻyxatdan oʻtkazilishi va hammasi kutubxonada toʻplanishi kerak. Shunday qilib Milliy kutubxonaning funksiyasi oʻzini namoyon qila boshlaydi[17].

Yangi tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milliy Pekin kutubxonasi 1912-yil 27 avgustda, Qing sulolasining soʻnggi imperatori Puyi (1908—1912) taxtdan voz kechganidan bir necha oy oʻtgach, omma uchun ochildi[18]. O'shandan beri u Xitoy Respublikasi Ta'lim vazirligi tomonidan boshqariladi[18]. Kutubxona ochilishidan bir kun oldin uning yangi bosh kutubxonachisi Xan(1853–1935): Pekin Milliy kutubxonasi tadqiqot kutubxonasi ekanligini ta'kidladi va ommabop o'quvchilarni jalb qilishi mumkin bo'lgan jurnallar hamda yangi nashrlar bilan yangi kutubxona ochishni tavsiya qildi[13]. 1913-yil iyun oyida Xuanvumen darvozasi tashqarisida shunday Filial kutubxonasi ochildi va u yerga asosiy kutubxonadan 2000 dan ortiq kitob koʻchirildi[13]. 1913-yil 29-oktabrda Guanxua ibodatxonasi juda kichik va kirish imkoni boʻlmaganligi sababli, asosiy kutubxonaning oʻzi yangi sayt tanlashgacha yopild[19].

Kutubxona kitobxondan o'qish uchun bitta mis tanga oldi, Tyantszin kutubxonasi esa ikki baravar ko'p, Shandong jamoat kutubxonasi uchta tanga oldi[20]. Avvaliga kitobxonlar kitob ololmasdi, ammo 1918-yildan oldinroq kitob olishga ruxsat berildi[20].

1916-yilda Xitoy Ta'lim vazirligi (MOE) har bir xitoy nashrining nusxasini Mualliflik huquqi byurosida ro'yxatdan o'tgandan keyin Metropolitan kutubxonasiga saqlashni buyurdi[18].

1928-yilda Gomindanning Shimoliy ekspeditsiyasidan so'ng, Milliy Pekin kutubxonasi o'z nomini Milliy Peiping kutubxonasiga o'zgartirdi va poytaxt Nankingdagi Milliy markaziy kutubxona bilan birgalikda milliy kutubxona bo'lib xizmat qila boshladi. 1931-yilda Beyxay bog'i yaqinidagi Venjin ko'chasida yangi kutubxona uyi ochildi. 1949-yil oktyabr oyida Xitoy Xalq Respublikasi rasmiy ravishda tashkil etilgani va Pekin uning poytaxti bo'lganidan so'ng, Milliy Peiping kutubxonasi nomi Pekin Milliy kutubxonasi deb o'zgartirildi. 1951-yilda Madaniyat vazirligi uning inglizcha rasmiy nomi Pekin kutubxonasi bo'lishini e'lon qildi[13].

Kutubxona 1963-yilda Kolumbiya Universitetining CV Starr Sharqiy Osiyo kutubxonasi bilan material almashish dasturini yo'lga qo'ydi. Bu orqali u G'arbdan materiallarni olishga muvaffaq bo'ldi. Dasturning birinchi oylarida shunday bitimlardan biri James Bolduinning to'liq asarlarini Xitoydan "qimmatli yuridik nashrlar"ga almashishni o'z ichiga oldi[21][22]. Bu munosabatlar 2000-yillarning boshlarigacha, Kolumbiya universiteti kutubxonalari almashinuv boʻlimi faoliyatini toʻxtatgan paytgacha davom etgan[23].

1978-yilda, Madaniy inqilob tugaganidan ikki yil o'tgach, kutubxona Pekin kutubxonasi byulleteni (Beitu Tongxunhàngàngíní) nashr etishni boshladi. U tezda Xitoyning eng muhim kutubxona nashrlaridan biriga aylandi[24]. 1979-yilda AQSH va Xitoy oʻrtasidagi madaniy almashinuvlarni tartibga soluvchi Amalga oshirish kelishuviga binoan u Kongress kutubxonasi bilan kutubxona materiallarini almashishga vaʼda berdi[24]. Kasbiy tayyorgarlikka ega kutubxonachilarning yetishmasligini qoplash uchun 1982-yildan boshlab NLC va boshqa akademik kutubxonalarning kutubxonachilari Kongress kutubxonasi va Yel universiteti kutubxonasida olti oy vaqt o'tkazdilar[24]. Kutubxonashunoslikni rivojlantirish uchun NLC Avstraliya Milliy Universiteti bilan aloqalarni o'rnatdi[24].

1987-yil oktyabr oyida kutubxona Xaydian tumanidagi Binafsharang bambuk parkining shimolida joylashgan zamonaviy binoga ko'chib o'tdi[13]. 1999-yilda uning nomi rasman Xitoy Milliy kutubxonasi deb o'zgartirildi[13].

2001-yil noyabr, Davlat kengashi tomonidan tasdiqlangan, loyihaning ikki bosqichi Milliy kutubxona va milliy raqamli kutubxona loyihasi rasman tasdiqlangan. Kutubxona Milliy axborot sanoati infratuzilmasining muhim qismi sifatida milliy "o'n besh" rejasiga kiritilgan bo'lib, 1 milliard 235 million dollarlik milliy investitsiyalar amalga oshirila boshladi[25].

2003-yil 28-oktabrda Milliy kutubxonaning ALEPH500 kompyuter integratsiyalashgan boshqaruv tizimi ishga tushirildi. Bu esa Milliy kutubxonaning jahonning ilg‘or kutubxonalari qatoriga kirishiga zamin yarata oldi[26].

To'plamlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umumiy koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy Milliy kutubxonasi Osiyodagi eng yirik kutubxona hisoblanadi[3][27]. Uning fondi 41 milliondan ortiq (2020-yil dekabr holatiga ko'ra) bo`lib bu uni dunyodagi eng yirik kutubxonalardan biriga aylantirgan[28][29]. Unda Birlashgan Millatlar Tashkiloti va xorijiy hukumatlarning rasmiy nashrlari hamda 115 dan ortiq tildagi adabiyotlar va materiallar to‘plami mavjud[3]. Kutubxonada toshbaqa qobig'i va suyaklari, qadimiy qo'lyozmalar va bosilgan jildlar mavjud[30]. Xitoy Milliy kutubxonasining eng qimmatbaho to'plamlari orasida Xitoy tarixidagi o'tmishdagi sulolalarga oid noyob va qimmatbaho hujjatlar va yozuvlar bor.

Metropolitan kutubxonasining asl to'plami bir nechta manbalardan yig'ilgan. 1909-yilda imperator sudi kutubxonaga Siku Quanshuning (To'rt xazina to'liq kitobi) saqlanib qolgan yagona to'liq nusxasini berdi. Bu 1782-yilda tugallangan, atigi to'rt nusxada yaratilgan ulkan to'plamdir. Ushbu nusxa Chengde shahridagi Imperial Summer Resortning Wenjin pavilyonida qatnashdi[13]. Qing Maorif vazirligi buyrugʻiga koʻra, qadimgi kitoblar, arxivlar va Buyuk Kotibiyatning hujjatlari ham yangi kutubxonaga oʻtkazildi. 1905-yilda imperatorlik imtihon tizimi bilan bir vaqtda demontaj qilingan institut bo'lgan Guozjian yoki Imperator universiteti kolleksiyasi ham shunday edi[13]. Bu imperator toʻplamlariga Janubiy qoʻshiq (1127–1279)ga tegishli kitoblar va qoʻlyozmalar kiritilgan[31]. Jiangnan hududidagi uchta xususiy kutubxonaning mazmuni Liangjiang noibi Duanfang nazorati ostida sovg'a qilindi va vazirlik Dunhuang qo'lyozmalaridan qolgan narsalarni Gansu'dan ko'chirishni tashkil qildi.

Mashhur kolleksiyalar va buyumlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sima Guang tomonidan yozilgan Zizhi Tongjianning (1084-yilda nashr etilgan) asl qoralamasidan bir sahifa
Cai Yong va unga aloqador olimlar tomonidan Xan sulolasi Xiping tosh klassikasining bir qismi

Loyihalar va dasturlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Raqamli kutubxonani targ'ib qilish loyihasi 2011-yilda Davlat kengashi ko'magida boshlangan. “Raqamli kutubxonalarni targ‘ib qilish” loyihasining maqsadi barcha darajadagi kutubxonalarni birlashtirish, shuningdek, mamlakat bo‘ylab 3000 dan ortiq kutubxonalar uchun resurslar va xizmatlardan foydalanish imkoniyatini yaratishdir. Raqamli resurslarni butun mamlakat bo'ylab umumiy almashish imkonini berish uchun ushbu loyiha "metama'lumotlarning markazlashtirilgan boshqaruvi, obyekt ma'lumotlarini markazlashmagan holda saqlash" tamoyili bo'yicha kutubxonalardagi resurslarni ro'yxatga oldi va birlashtirdi. 2013-yilga kelib ushbu loyihani qo‘llab-quvvatlash uchun apparat vositalari 30 ta viloyat kutubxonalari va 139 ta prefektura darajasidagi kutubxonalarga o‘rnatildi. Bu esa 123 ma’lumotlar bazasida 1,5 milliondan ortiq metama’lumotni ro‘yxatdan o‘tkazishga yordam berdi. Ulardan 12 terabaytdan ortiq raqamli resurslarni almashish uchun foydalanish mumkin bo‘ldi. O'sha yili foydalanuvchilarni boshqarish tizimiga kirish foydalanuvchilar soni o'tgan yilga nisbatan 67 foizga o'sdi va 221 000ta kitobxon tashrif buyurgani kuzatildi[4].

Raqamli kutubxonani targ'ib qilish loyihasining Mobil o'qish platformasi ham birinchi marta 2013-yilda ishga tushirildi. Bu 10 dan ortiq viloyatlar yangi uyali telefon va raqamli televideniyaga asoslangan media xizmatlarini taqdim eta boshladi[4].

Transportlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pekinning Xaydyan tumanidagi Zhongguancun janubiy yo'lida joylashgan asosiy kutubxonaga avtobus yoki metro orqali kirish mumkin[32].

Xizmat Stansiya/Bekat Xizmat ko'rsatilayotgan liniyalar/marshrutlar
Pekin avtobusi Guojiatushuguan (Milliy kutubxona) Oddiy: 86, 92, 319, 320, 332, 563, 588, 608, 689, 695, 697, 717
Maxsus ( ikki qavatli ): 4, 6
Yuntong (líní): 105, 106, 205
Pekin metrosi Milliy kutubxona Andoza:Rail color box

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „馆藏实体资源“. National Library of China (2018). 2017-yil 27-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 15-sentyabr.
  2. ↑ „Overview of Library Collections“. National Library of China. 2012-yil 9-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 2-mart.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 „The National Library of China (NLC) Advancing Towards the Twenty-first Century“. National Library of Australia. 2011-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-dekabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Yongjin, Han (October 2014). "Innovative services in the National Library of China" (en). IFLA Journal 40 (3): 202–205. doi:10.1177/0340035214543888. ISSN 0340-0352. http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0340035214543888. 
  5. ↑ „中国国家图书馆•中国国家数字图书馆——关于国图“. www.nlc.cn. 2022-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-aprel.
  6. ↑ „中国国家图书馆•中国国家数字图书馆——关于国图“. National Library of China. 2022-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-aprel.
  7. ↑ „中国国家图书馆•中国国家数字图书馆——关于国图“. www.nlc.cn. 2022-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-aprel.
  8. ↑ „中国国家图书馆•中国国家数字图书馆——关于国图“. www.nlc.cn. 2022-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-aprel.
  9. ↑ Bexin. „The Development of Authority Database in National Library of China“. National Institute of Informatics. National Institute of Informatics. 2021-yil 31-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-mart.
  10. ↑ „中国国家图书馆•中国国家数字图书馆“. www.nlc.cn. 2020-yil 20-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-aprel.
  11. ↑ „隐身图书馆的"国家智库"——国家图书馆立法决策服务发展历程及成效“. 嘉兴市文化广电新闻出版局 (2013-yil 9-oktyabr). 2017-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-aprel.
  12. ↑ „国家图书馆军事科学院分馆正式成立“. www.mct.gov.cn. Qaraldi: 2022-yil 10-aprel.
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 Li 2009.
  14. ↑ Li 2009; Lin 1998.
  15. ↑ Kuo, P.W.. "THE EVOLUTION OF THE CHINESE LIBRARY AND ITS RELATION TO CHINESE CULTURE". Bulletin of the American Library Association 20 (10): 189–194. 
  16. ↑ Keenan 1994.
  17. ↑ Li, Zhizhong. Zhongguo guo jia tu shu guan guan shi zi liao chang bian. Beijing Shi: Guo jia tu shu guan chu ban she, 2009. ISBN 9787501340729. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Lin 1998.
  19. ↑ Lin 1998; Li 2009.
  20. ↑ 20,0 20,1 Bailey 1990.
  21. ↑ Gilroy, Harry. „Columbia Is Exchanging Books With Red China“. The New York Times (1963-yil 10-avgust). 2022-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-iyul.
  22. ↑ Xia, Jingfeng. Scholarly Communication in China, Hong Kong, Japan, Korea and Taiwan (en). Elsevier, 2008-03-31. ISBN 978-1-78063-213-1. 2022-yil 6-avgustda qaraldi. 
  23. ↑ „History and Overview of the Collection“. library.columbia.edu. 2022-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-iyul.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Lin 1983.
  25. ↑ Schwaag-Serger, Sylvia; Breidne, Magnus (July 2007). "China's Fifteen-Year Plan for Science and Technology: An Assessment". Asia Policy 4 (1): 35–164. doi:10.1353/asp.2007.0013. https://www.researchgate.net/publication/228467397. Qaraldi: 5 March 2021. Xitoy Milliy kutubxonasi]]
  26. ↑ Cao, N. (2011).
  27. ↑ „National Library of China to add its records to OCLC WorldCat“. Library Technology Guides (2008-yil 28-fevral). 2008-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-oktyabr.
  28. ↑ „From Tortoise Shells to Terabytes: The National Library of China's Digital Library Project“. Library Connect. 2011-yil 16-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  29. ↑ „Columbia University Libraries and the National Library of China Sign Cooperative Agreement“. Columbia University Libraries (2008-yil 25-noyabr). 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 2-iyun.
  30. ↑ National Libraries.
  31. ↑ National Library of China.
  32. ↑ „NLC Home – Contact Us“. National Library of China. 2016-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 17-iyun. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xitoy_Milliy_kutubxonasi&oldid=4173589" dan olindi