Xanthoria parietina

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Xanthoria parietina
Spetsifik tasnifi edit
Olam: Oʻsimliklar
Boʻlim: Ascomycota
Sinf: Lecanoromycetes
Avlod: Teloschistales
Oila: Teloschistaceae
Turkum: Xanthoria
Tur:
X. parietina
Biologik nomi
Xanthoria parietina

(L.) Th.Fr (1860)
Sinonimlari
  • Xanthoria coomae S.Y.Kondr. & Kärnefelt (2007)
  • Xanthoria polessica S.Y.Kondr. & Yatsyna (2013)

Xanthoria parietina—Teloschistaceae oilasiga mansub foliy lishaynigi hisoblanadi. U keng tarqalgan toʻq sariq lishaynik boʻlib, sariq shaklli, dengiz quyoshli lishaynik va qirgʻoq lishayniklari kabi koʻplab umumiy nomlarga ega lishaynikdir. U qirg‘oq yaqinida qoyalarda yoki devorlarda (shuning uchun parietina epiteti „devorlarda“ degan maʼnoni anglatadi)[1], shuningdek, ichki qoyalardagi devorlarda yoki daraxt poʻstlogʻida uchraydi[2]. U AQSh Energetika Departamenti Qoʻshma Genom Instituti (JGI) tomonidan genomik sekvensiya uchun namuna organizm sifatida tanlangan (2006-yilda rejalashtirilgan).

Gʻisht ustida oʻsadigan X.parietina lishaynigi. . .
… Cornus mas shoxchasida oʻsuvchi lishaynik. . .
Oʻlik novdada oʻsuvchi lishaynik.

Taksonomiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1753-yilda Karl Linney turni birinchi marta ilmiy jihatdan Lichen parietinus sifatida tasvirlagan.

2007-yilda Yangi Janubiy Uelsdan tasvirlangan Xanthoria coomae va 2013-yilda Belorussiyadan tasvirlangan Xanthoria polessica keyinchalik Xanthoria parietina sinonimlari ekanligi aniqlandi[3].

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lishaynikning vegetativ tanasi tallus bargli boʻlib, odatda uzunligi 8 sm (3.1 dyum)dan kamroq va keng. Tallusning boʻlaklari 1 – 4 mm diametrli va pastga tekislangan shaklda boʻladi. Yuqori yuzasi sargʻish, toʻq sariq yoki yashil-sariq rangga ega boʻlib, soyali sharoitlarda oʻsganda deyarli yashil rangga ega, pastki yuzasi oq, korteksli va siyrak ochilgan rizinlar yoki gapterlar bilan qoplangan. Vegetativ reproduktiv qismlari sorediya va izidiya kabi turlarda yoʻq, lekin odatda apotekiyada mavjud[4].

Lishayniknning tashqi „terisi“ korteks bir-biriga yaqin joylashgan zamburugʻli gifalardan iborat boʻlib, taasini bugʻlanish natijasida suv yoʻqotishdan, shuningdek, yuqori darajadagi nurlanishning zararli taʼsiridan himoya qiladi. Xanthoria parietina da tanasi qalinligi u oʻsadigan yashash joyiga qarab oʻzgarishi mumkin. Tanasi soyali joylarda toʻliq quyosh nuri toʻgʻridan-toʻgʻri tushadigan turlariga qaraganda ancha nozikroq; bu yuqori yorugʻlik intensivligiga toqat qila olmaydigan yoʻsinlarni himoya qilish taʼsiriga ega. Lekin tanasidagi pigment parietin bu turga chuqur sariq yoki toʻq sariq-qizil rang beradi[5].

Xanthoria parietina poʻstloq va yogʻochda oʻsishni afzal koʻradi; toshlarda kamdan-kam holda uchraydi[4]. Qushlarning axlati bilan oziq moddalarini boyitish X. parietinaning tosh ustida oʻsish qobiliyatini oshiradi[6].

Fotobiontliligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xanthoria parietina bilan bogʻliq boʻlgan fotosintetik simbiontlar yoki fotobiontlar Trebouxia yashil lishaynik jinsidan kelib chiqqan. Mazkur topilgan turlarga Trebouxia arboricola va T. irregularis kabiturlar kiradi[7]. Bu ikkala fotobiontlar ham tabiatda erkin yashovchilar boʻlib, Xanthoria parietina tomonidan kolonizatsiyalangan poʻstloqda, shuningdek, lishayniklar tomonidan qoplangan poʻstloqda topilganligi maʼlum[8].

Bir tadqiqotda fotobiont tallus hajmining umumiy 7 % ni egallashi koʻrsatib oʻtilgan[9]. Yuqori korteks pigmentatsiyasining zichligi ham oʻzgarib turadi va suv oʻtlariga yetib boradigan yorugʻlik miqdorini nazorat qilib turadi[9].

Koʻpayishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻp sonli lishayniklar sorediya, izidiya va blastidiya kabi simbiotik vegetativ propagullar tallus parchalanishi orqali juda samarali uzoq masofalarga tarqaladi. Biroq, X. parietina bunday vegetativ propagullar hosil qilmaydi, lekin har bir reproduktiv koʻpayish siklida simbiotik holatni oʻrnatishi kerak. Xanthoria parietina ning keng tarqalgan koloniyasi va simbiotikchilari boʻlgan ikkita oribatid turlari mavjud boʻlib, ular Trhypochtonius tectorum va Trichoribates trimaculatus, fotobiont hujayralarining vektorlari hisoblanadi. Ikkala turning axlat uyumlarida uchrovchi granulalarida ham yashovchan askosporalar, ham fotobiont hujayralar mavjud boʻlib, bu turlar qisqa va uzoq masofalarga tarqalishining umumiy usuli hisoblanadi[10].

Yashash joyi va tarqalishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

toshdagi apelsin liken
Ksantoriya parietinasi

Xanthoria parietina keng, past balandlikdagi vodiylarda, qattiq oʻrmonlarda, shuningdek, qishloq xoʻjaligi va aholi punktlarida sohilboʻyi hududlarida Populus va boshqa qattiq daraxtlarga keng tarqalgan[4]. Bu koʻpincha azotning yuqori darajasi bilan bogʻliq va evtrofikatsiyaga yordam beradi[11][12] va koʻpincha qishloq xoʻjaligi erlari va chorva mollari atrofida topilishi mumkin[13]. Lishayniklardan Balea perversa salyangozi uchun oziq-ovqat manbai va boshpana sifatida ishlatiladi[14].

Bu tur keng tarqalgan boʻlib, Avstraliya, Afrika, Osiyo, Shimoliy Amerika[15] va Yevropaning koʻp qismida tarqalgan[16]. Shimoli-sharqiy Amerika va Yevropada u koʻproq qirgʻoq boʻyida joylashgan[4]. XXI asrda Kanadaning Ontario janubidagi sanoat va qishloq xoʻjaligidagi oʻzgarishlar tufayli nitrat choʻkmasining koʻpayishi ushbu turning mahalliy lishayniklar florasida qayta paydo boʻlishiga sabab boʻlgan deb taxmin qilinadi[17].

Ifloslanishga chidamliligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xanthoria parietina — juda ifloslanishga chidamli tur hisoblanadi. Laboratoriya tajribalarida bu tur havoning ifloslantiruvchi moddalari va bisulfit ionlari taʼsiriga juda oz yoki hech qanday zararli taʼsir koʻrsatmaydi[18] Shuningdek, u ogʻir metallarning ifloslanishiga[19] va azotning ifloslanishiga bardosh bera oladi[20].

Shu sabablarga koʻra, bu tur zaharli elementlar darajasini oʻlchash uchun biomonitor yoki indikator sifatida foydalaniladi[21][22].

Biologik faol birikmalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Parietinning tuzilishi, X. parietinada topilgan toʻq sariq rangli pigment.

Xanthoria parietina toʻq sariq rangli antrakinon pigmenti parietin ishlab chiqaradi. Mazkur lishaynik korteksning yuqori qatlamida mayda kristallar shaklida toʻplanadi. U Parietin sintezi UV-B[23] tomonidan kuchaytiriladi va fotosintatlar tomonidan ragʻbatlantiriladi, masalan, Xanthoria parietina yashil suv oʻtlari boʻlgan Trebouxia simbioni bilan qoplangan[24]. X. parietina 2-metoksi-4,5,7-trigidroksi-antrakinon metabolitini ham ishlab chiqarishi aniqlangan[25].

Dorivor xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

X. parietinaning suv ekstrakti oynali shkaf ichidada yaxshi antiviral faollikka ega boʻlib, odamning 2-toifa parainfluenza virusi replikatsiyasini ingibitsiya qiladi[26]. Oʻtmishda u sariq rangga ega boʻlgani uchun sariqlik uchun dori sifatida ishlatilgan[27].

Turga oid rasmlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • toshdagi sargʻish liken
    Ksantoriya parietinasi
  • apelsin likenning yaqindan surati
    X. parietina, yaqindan
  • Yashildan qizilgacha turli xil ranglar
    Yashildan qizilgacha turli xil ranglar

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, părĭĕtārĭus“. www.perseus.tufts.edu.
  2. ↑ Paul. „Xanthoria parietina“. British Lichen Society. Qaraldi: 2022-yil 4-avgust.
  3. ↑ Tsurykau, Andrei; Bely, Pavel; Arup, Ulf (2020). „Molecular phylogenetic analyses reveal two new synonyms of Xanthoria parietina“. Plant and Fungal Systematics. 65 (2): 620-623. doi:10.35535/pfsyst-2020-0033.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Geiser, Linda. Macrolichens of the Pacific Northwest. Corvallis: Oregon State University Press, 1997 — 321 bet. ISBN 978-0-87071-394-1. 
  5. ↑ Galun, Margalith. CRC Handbook of Lichenology, Volume I. Boca Raton: CRC, 1988 — 105 bet. ISBN 978-0-8493-3581-5. 
  6. ↑ Armstrong, R.A. (February 1984). "The influence of bird droppings and uric acid on the radial growth of five species of saxicolous lichens". Environmental and Experimental Botany 24 (1): 95–99. doi:10.1016/0098-8472(84)90065-0. 
  7. ↑ Ahmadjian, Vernon.. The lichen symbiosis. New York: John Wiley, 1993 — 32–33 bet. ISBN 978-0-471-57885-7. 
  8. ↑ Bubrick, P.; Galun, Margalith; Frensdorff, A. (1984). "Observations on Free-Living Trebouxia De Puymaly and Pseudotrebouxia Archibald, and Evidence that Both Symbionts from Xanthoria parientina (L.) Can be Found Free-Living in Nature". The New Phytologist 97 (3): 455–462. doi:10.1111/j.1469-8137.1984.tb03611.x. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Biology of Lichens. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1983 — 51 bet. ISBN 978-0-7131-2457-6. 
  10. ↑ Meier, Franz A.; Scherrer, Sandra; Honegger, Rosmarie (28 June 2008). "Faecal pellets of lichenivorous mites contain viable cells of the lichen-forming ascomycete Xanthoria parietina and its green algal photobiont, Trebouxia arboricola". Biological Journal of the Linnean Society 76 (2): 259–68. doi:10.1111/j.1095-8312.2002.tb02087.x. 
  11. ↑ Gaio-Oliveira, Gisela; Dahlman, Lena; Palmqvist, Kristin; Mguas, Cristina (January 2004). "Ammonium uptake in the nitrophytic lichen Xanthoria parietina and its effects on vitality and balance between symbionts". The Lichenologist 36 (1): 75–86. doi:10.1017/S0024282904014124. 
  12. ↑ van Herk, C. M. (28 March 2007). "Mapping of Ammonia Pollution with Epiphytic Lichens in the Netherlands.". The Lichenologist 31 (1): 9–20. doi:10.1006/lich.1998.0138. 
  13. ↑ Frati, L.; Santoni, S.; Nicolardi, V.; Gaggi, C.; Brunialti, G.; Guttova, A.; Gaudino, S.; Pati, A. et al. (March 2007). "Lichen biomonitoring of ammonia emission and nitrogen deposition around a pig stockfarm". Environmental Pollution 146 (2): 311–316. doi:10.1016/j.envpol.2006.03.029. PMID 16777293. https://archive.org/details/sim_environmental-pollution_2007-03_146_2/page/311. 
  14. ↑ Baur, Bruno; Baur, Anette (2007). "Xanthoria parietina as a food resource and shelter by the land snail Balea perversa". The Lichenologist 29 (1): 99–102. doi:10.1017/S0024282997000145. http://doc.rero.ch/record/293106/files/S0024282997000145.pdf. 
  15. ↑ Hogan, C. Michael. 2008.
  16. ↑ Lindblom, Louise. The genus Xanthoria (Fr.) Th.Fr. in North America. Lund University, 1997. ISBN 978-91-628-2777-9. 
  17. ↑ Brodo, Irwin M.; Lewis, Chris; Craig, Brian (June 2007). "Xanthoria parietina, a Coastal Lichen, Rediscovered in Ontario". Northeastern Naturalist 14 (2): 300–306. doi:10.1656/1092-6194(2007)14[300:XPACLR]2.0.CO;2. 
  18. ↑ Silberstein, L.; Siegel, B. Z.; Siegel, S. M.; Mukhtar, A.; Galun, M. (28 March 2007). "Comparative Studies on Xanthoria Parietina, a Pollution Resistant Lichen, and Ramalina Duriaei, a Sensitive Species. I. Effects of Air Pollution on Physiological Processes". The Lichenologist 28 (4): 355–365. doi:10.1006/lich.1996.0033. 
  19. ↑ Backor, M.; Fahselt, D.; Davidson, R. D.; Wu, C.T. (1 August 2003). "Effects of Copper on Wild and Tolerant Strains of the Lichen Photobiont Trebouxia erici (Chlorophyta) and Possible Tolerance Mechanisms". Archives of Environmental Contamination and Toxicology 45 (2): 159–167. doi:10.1007/s00244-002-0134-6. PMID 14565572. https://archive.org/details/sim_archives-of-environmental-contamination-and-toxicology_2003-08_45_2/page/159. 
  20. ↑ Munzi, S.; Cruz, C.; Branquinho, C.; Pinho, P.; Leith, I. D.; Sheppard, L. J. (2014-04-01). "Can ammonia tolerance amongst lichen functional groups be explained by physiological responses?" (en). Environmental Pollution 187: 206–209. doi:10.1016/j.envpol.2014.01.009. ISSN 0269-7491. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0269749114000153. 
  21. ↑ Brunialti, G.; Frati, L. (15 November 2007). "Biomonitoring of nine elements by the lichen Xanthoria parietina in Adriatic Italy: A retrospective study over a 7-year time span". Science of the Total Environment 387 (1–3): 289–300. doi:10.1016/j.scitotenv.2007.06.033. PMID 17716704. 
  22. ↑ Loppi, Stefano; Paoli, Luca; Gaggi, Carlo (17 March 2006). "Diversity of Epiphytic Lichens and Hg Contents of Xanthoria parietina Thalli as Monitors of Geothermal Air Pollution in the Mt. Amiata Area (Central Italy)". Journal of Atmospheric Chemistry 53 (2): 93–105. doi:10.1007/s10874-006-6648-y. 
  23. ↑ Solhaug, Knut Asbjorn; Gauslaa, Yngvar; Nybakken, Line; Bilger, Wolfgang (April 2003). "UV-induction of sun-screening pigments in lichens". New Phytologist 158 (1): 91–100. doi:10.1046/j.1469-8137.2003.00708.x. https://archive.org/details/sim_new-phytologist_2003-04_158_1/page/91. 
  24. ↑ Solhaug, K. A.; Gauslaa, Y. (February 2004). "Photosynthates stimulate the UV-B induced fungal anthraquinone synthesis in the foliose lichen Xanthoria parietina". Plant, Cell and Environment 27 (2): 167–176. doi:10.1111/j.1365-3040.2003.01129.x. 
  25. ↑ "2-Methoxy-4,5,7-trihydroxy-anthraquinone, a new lichen metabolite produced by Xanthoria parietina". Pharmazie 55 (10): 785–6. October 2000. PMID 11082848. 
  26. ↑ Karagoz, Ali; Doğruöz Güngör, Nihal; Zeybek, Zuhal; Aslan, Ali (December 2014). "Antibacterial activity of some lichen extracts". Journal of Medicinal Plant Research 60 (3): 281–6. https://www.researchgate.net/publication/255614334. 
  27. ↑ Vartia, K.O. (1973). „Antibiotics in Lichens“. The Lichens. pp. 547-561. doi:10.1016/b978-0-12-044950-7.50022-2. ISBN 978-0-12-044950-7.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xanthoria_parietina&oldid=3954038" dan olindi