Xalqaro tillar

Xalqaro tillar — turli davlatlar xalqlarining aloqa vositasi boʻlib xizmat qiladigan tillar. Tabiiy tillarga va sunʼiy tillarga boʻlinadi. Tabiiy Xalqaro tillarning xalqarolik vazifasi aniq boʻlsa-da, milliy yoki qabilaviy tillardan foydalanishga nisbatan ikkinchi darajali hisoblanadi. Sunʼiy Xalqaro tillarning xalqarolik vazifasi birlamchi hisoblansa-da, ular har doim ham roʻyobga chiqmagan, chunki bunday tillarning hammasi ham millatlararo aloqaaralashuv amaliyotida qoʻllanavermagan ,mmm

Tabiiy Xalqaro tillar qad.da va oʻrta asrlarda mintaqaviy xarakterga ega boʻlgan (ularning qoʻllanishi muayyan mintaqa, hudud bilan chegaralangan). Chunonchi, Qad. Sharq xalqlarida aloqa vositasi sifatida xitoy tili (iyeroglifik shaklda), Gʻarbiy Osiyoning qad. davlatlarida turli davrlarda shumer, akkad va oromiy tillari qoʻllangan. Yunon tili ellinistik dunyoning, lotin tili esa turli tillarda soʻzlashuvchi Rim imperiyasining umumiy tili boʻlgan. Oʻrta asrlarga kelib Yaqin Sharq hududida arab va fors tillari, slavyan mamlakatlarida esa qad. slavyan tili Xalqaro tillar vazifasida qoʻllana boshlagan. Yangi davrda, maʼlum obyektiv sabablar tufayli avvaldan saqlanib qolgan mintaqaviy Xalqaro tillar guruhi bilan bir qatorda dunyo miqyosida qoʻllanuvchi Xalqaro tillar (jahon tillari) ham paydo boʻldi.

U yoki bu tilning Xalqaro tillar darajasiga koʻtarilishi ekstralingvistik (siyosiy, iqtisodiy va madaniy) va lingvistik (til funksional tizimlarining rivojlanganligi, sohaviy terminologiyalarning mavjudligi va b.) omillar yigʻindisi bilan belgilanadi. Jahon tillari soni tobora ortib bormoqda. 18-asrdan soʻng ("fransuz tili umumiy til boʻlgan asr" deb ham nomlanadi) asta-sekin ingliz va nemis tillari, 20-asrdan esa rus va boshqa bir qancha tillar jahon miqyosida qoʻllana boshladi. Xalqaro tillarning xalqaroligi ularning xalqaro tashkilotlar yoki konferensiyalarning (BMT, YUNESKO) "rasmiy" yoki "ishchi" tili sifatida tan olinishi tufayli ushbu maqomda yuridik jihatdan mustahkamlanishi bilan belgilanadi (mas., ingliz, arab, ispan, xitoy, rus, fransuz tillari BMTning rasmiy va ishchi tillari hisoblanadi).

Xalqaro tillarni koʻp millatli davlat ichida qoʻllanuvchi, millatlararo aloqa vositasi hisoblanuvchi tillardan farqlash kerak. Baʼzi tillar ham xalqaro, ham millatlararo til sifatida qoʻllanishi mumkin (mas., rus va xitoy tillari).

Sunʼiy Xalqaro tillar deganda aloqaaralashuv uchun maxsus shakllantirilgan yasama kommunikativ tizimlar tushuniladi. Lotin tilining xalqarolik vazifasi susayishi munosabati bilan 17-asrdan boshlab sunʼiy tillarning koʻplab loyihalari paydo boʻla boshladi. 1629-yilda fransuz faylasufi R.Dekart lingvoloyihalash nazariyasiga asos soldi. 17—19-asrlarda sunʼiy tillarni yaratuvchilar koʻpincha tabiiy tillarni nomukammal tillar sifatida tanqid qilib, sunʼiy tillarni tabiiy tillarga almashtirilishi zarur boʻlgan universal tillar deb baholaganlar. 18-asr oʻrtalarida xalqaro aloqaning maxsuslashgan vositasi hisoblangan va tabiiy tillar bilan yonma-yon mavjud boʻlgan sunʼiy tilning yordamchilik, vositachilik xususiyati haqida tasavvur shakllandi. 1879-yilda yaratilgan volapuk ham ogʻzaki, ham badiiy ijod sohasidagi aloqa doirasida qoʻllangan dastlabki sunʼiy tildir. 1884—89- yillarda volapuk tarafdorlarining 3 ta xalqaro konferensiyasi oʻtkazilgan, unda dunyoning turli mamlakatlarida bir necha oʻnlab gaz. va jur.lar nashr etilgan boʻlsa-da, bu harakatlar uzoq davom etmadi. Faqat esperantogina (1887-yilda yaratilgan) keng ommalashib, unda koʻp kishilar soʻzlashadigan boʻldi. Shunday boʻlsa-da, esperanto har doim tor doiradagi yordamchi, ikkilamchi til sifatida qoʻllangan. Sunʼiy tillardan ido (1907), oksidental (1921-22) va interlingva (1951) ham u qadar muvaffaqiyat qozonmay, tor kommunikativ doirada qoʻllanib kelmoqda (yana qarang Sunʼiy tillar). Lekin mazkur sunʼiy Xalqaro tillarning barchasi gʻarbiy tillar materiallari negizida shakllangan boʻlib, sharq tillari uchun begona hisoblanadi. Oʻtgan asrning 90-yillarida Oʻzbekistonda va bir qator turkiyzabon davlatlarda turkiy xalqlar uchun mushtarak boʻlgan xalqaro til — oʻrta turk tilini yaratishga va joriy qilishga urinishlar, daʼvatlar boʻlgan boʻlsa-da, bu urinishlar hozircha biron-bir ijobiy natija bergani yoʻq. Haqiqiy Xalqaro tillar faqat tarixiy jarayonda aniq mavjud boʻlgan milliy tillar bazasida vujudga kelishi mumkin.

Adabiyot

• Svadost E.P., Kak vozniknet vseobshiy yazik? M., 1968; Problemi interlingvistiki, M., 1976; Reformatskiy A.A., Vvedeniye v yazikovedeniye, M., 1998.

Abduvahob Madvaliyev.