Vyetnam xalq dini

Vyetnam xalq dini (vyetnamcha: tín ngưỡng dân gian Việt Nam , baʼzan shunchaki Đạo Lương deb ataladi , Chữ Han), Vyetnam xalqining etnik dinidir . Vyetnam aholisining 86% ga yaqini bu dinga aloqador.

Vyetnam xalq dini uyushgan diniy tizimga ega boʻlmasada, thần bagʻishlangan mahalliy ibodat anʼanalari toʻplamiga kiradi. „ruhlar“, „xudolar“ yoki toʻliqroq „generativ kuchlar“ deb tarjima qilinishi mumkin boʻlgan atama hisoblanadi. Bu xudolar tabiat xudolari yoki milliy, jamoa yoki qarindoshlik vasiylik xudolari yoki ajdodlar xudolari va maʼlum bir oilaning ajdodlari xudolari boʻlishi mumkin. Ota-bobolar xudolari qahramon shaxslardir. Vyetnam mifologiyasida koʻplab kosmik xudolar va madaniy qahramonlarning harakatlari haqida hikoya qiluvchi rivoyatlar saqlanib qolgan.

Vyetnamning mahalliy dini Konfutsiylik deb ataladi, chunki u Konfutsiy tomonidan taʼkidlangan qadriyatlarni oʻz ichiga oladi. Đạo Mẫu Vyetnam shamanizmining oʻziga xos shakli boʻlib, uning panteonida baʼzi ona maʼbudalarga eʼtibor beradi. Vyetnam hukumati ham Cao Đài toifalarini ajratadi Buddizm, Konfutsiylik va Taoizm bilan mahalliy ruhlar, shuningdek, katoliklik, Spiritizm va Teosofiya elementlari.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vyetnam xalq dini 1945-yildan, sulola davrining oxiri yaʼni 1980-yillargacha turli vaqt va yoʻllar bilan bostirib kelindi. Ibodatxonalarning vayron boʻlishi, qarovsizligi yoki vayron boʻlishi Shimoliy Vyetnamda yer islohoti (1953-1955) davrida va qayta birlashtirilgan Vyetnamda kollektivlashtirish davrida (1975-1986) keng tarqalgan. ^[1]

Madaniy vayronagarchilik va yoʻqotishlarni muhokama qilish va tanqid qilish 1960-yillarda boshlangan. Biroq, 1975- yildan 1979- yilgacha boʻlgan davrda dinga qarshi eng kuchli ibodatxonalar vayron qilingan. ^[1] Đổi Mới islohotlari arafasida, 1985- yildan boshlab, davlat asta-sekin diniy madaniyatni himoya qilish siyosatiga qaytdi ^[1] va Vyetnamning mahalliy dini tez orada "ilgʻor madaniyat, milliy oʻziga xoslik bilan mashhur boʻlgan.

Davlat qurilishi loyihasida ommaviy nutqlar oʻziga xos qadimiy qahramonlarga, xalq dinida uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan xudolar va ruhlarga sigʻinishni davom ettirdilar. Diniy yangilanish jarayonida davlat va mahalliy jamoalar oʻrtasidagi munosabatlar moslashuvchan va dialogikdir; davlat ham, oddiy odamlar ham Vyetnam xalq dinining yaqinda qayta tiklanishida xissalari bor.

Linh tushunchasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vyetnam xalq dini linh (chữ Han) muqaddas va numenga teng maʼnoga ega, yaʼni xudoning tiriklar olamiga taʼsir qilish kuchi degan maʼnoni bildiradi. Tarkibida Linh atamasi boʻlgan qoʻshma xitoy-vyetnam soʻzlari katta semantik maʼnoni bildiradi: linh-thiêng „muqaddas“, linh-hiển „ajoyib namoyon“ (qarang: xian ling), linh-ứng „ (namozlarga va hokazo)“ (qarang: ganying), linh-nghiệm „samarali“, linh-hồn „odamning ruhi“, vong-linh "Oʻlgan odamning „oʻtishdan“ oldin ruhi", hương-linh „oʻlgan odamning ruhi“. ^[2] Bu tushunchalar xitoy tilidan olingan tushunchalar hisoblanadi. Thiêng oʻzi tinh oʻzgarishidir, „borliqning tashkiliy tamoyili“, „narsaning mohiyati“, " daemon ", " aql " yoki " idrok " degan maʼnoni anglatadi.

Linh — vositachi bivalentlik, âm va dương oʻrtasidagi „oʻrta“, yaʼni „tartibsizlik“ va „tartib“, tartib bilan tartibsizlikdan afzal deganidir. Bivalentlik sifatida, linh shuningdek, yaratilishning inchoate tartibining metonimikidir . ^[2] Aniqroq qilib aytadigan boʻlsak, mavjudotning linh kuchi ijtimoiy oʻzgarishlarni boshqaradigan tartib va tartibsizlikning ikki darajasi oʻrtasidagi vositachilikda yotadi. ^[2] Vositachi shaxsning oʻzi maqom va funksiyani bir daraja va boshqa daraja oʻrtasida oʻzgartiradi va turli kontekstlarda maʼno yaratadi.

Bu atribut koʻpincha maʼbudalar, ilon — amfibiya hayvoni, kunduzi tunni oladigan boyoʻgʻli, koʻrshapalakning yarmi qush va yarmi sutemizuvchi, tun va ertalab qichqiradigan xoʻroz kabi hayvon naqshlari bilan bogʻliq. Nguyễn Bá Linh kabi xudolar va dương Trần Hưng Đạo kabi xudolar nomi bilan ham bogʻliq. Linh „ramzli munosabatlarning madaniy mantigʻi“ boʻlib, u koʻpayish va oʻzgarishlarni boshqaradigan dialektikadagi qutblilikka vositachilik qiladi. ^[2]

Linh fazoviy va vaqtinchalik chegaralarni oʻrnatish, metaforalarni ifodalash va aniqlash, farqlarni ajratish va bir-biriga bogʻlash qobiliyati sifatida tasvirlangan. ^[2] Chegara qurbonlik va ilhom (shamanizm) kabi amaliyotlar orqali oʻtadi. ^[2] Ruhiy vositachilik shaxsni xudolar irodasidan dalolat beruvchi imkoniyatlar, harakatlar va hodisalarni amalga oshirish markaziga aylantiradi. Linhning liminallik assotsiatsiyasi turli xil ijtimoiy davrlar va tarixni qurish imkoniyatini nazarda tutadi.

Konfutsiylik va daosizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vyetnam xalq dini Konfutsiylik qadriyatlarini qoʻllab-quvvatlaydi va shuning uchun „Konfutsiylik“ dini deb ham nomlanadi. Adabiyot ibodatxonalari (Văn Miếu) Konfutsiylikka sigʻinishga bagʻishlangan ibodatxonalar boʻlib, imperatorlik davrlarida akademiya vazifasini bajargan.

Taoizm Vyetnamga birinchi Xitoy hukmronligi davrida kiritilgan din deb ishoniladi. Oʻzining sof koʻrinishida Vyetnamda kamdan-kam qoʻllaniladi, lekin uni hali hamon Khan Van Nam Viện Pagodada istiqomat qiluvchi Kanton/Vyetnam Taoist ruhoniylari jamoasi joylashgan Saygon hududida koʻrish mumkin. Uning taʼlimotlari elementlari Vyetnam xalq diniga ham singib ketgan. ^[3] Kaodaizm va Dạo Mẫu ^[4] dinlarida daochilik taʼsirini ham yaqqol sezish mumkin.

Professor Liam Kilining soʻzlariga koʻra, Tang sulolasi davrida mahalliy ruhlar daoizmga kiritilgan va bu ruhlarga Daotist qarashlari asl mahalliy ertaklarni butunlay almashtirgan. ^[5] Buddizm va daotizm Yên Tử togʻi atrofidagi mahalliy rivoyatlarni almashtirib yubordi.

Cao Đài eʼtiqodi (vyetnamcha: Đạo Cao Đài „Eng oliy kuch yoʻli“) 1926-yilda Vyetnam janubidagi Tây Nin shahrida rasman tashkil etilgan uyushgan monoteistik Vyetnam xalq dini hisoblanadi. Dinning toʻliq nomi Đại Đạo Tam Kỳ Phổ Độ („ Uchinchi marta qutqarilishning buyuk yoʻli“). Bu dinning vakillari oʻz dinlarini Đạo Trời („Xudoning yoʻli“) deb ham atashadi. Cao Đài Tiên Thiên Đạo taʼlimotlari bilan umumiy ildiz va oʻxshashliklarga ega. ^[6]

Cao Đàitom maʼnoda „ Eng oliy Rabbiy“ yoki „Eng oliy kuch“) ^[7] eng oliy xudo boʻlib, koinotni yaratgan Ngọc Hoàng bilan bir xil. ^[8] Unga asosiy maʼbadda sigʻinadilar, lekin kaodachilar ham Gʻarbning malikasi onasi (Diêu Trì Kim Mẫu, Tây Vương Mẫu) sifatida tanilgan Ona maʼbudaga sigʻinadilar. Eʼtiqod ramzi — bu Xudoning chap koʻzi boʻlib, erkak yaratuvchining dương (erkak, tayinlovchi, ijobiy va kengayuvchi) faoliyatini ifodalaydi, u insoniyatning ayol, tarbiyalovchi va tiklovchi onasining yin faoliyati bilan muvozana

Đạo Bửu Sơn Kỳ Hương dini[tahrir | manbasini tahrirlash]

Đạo Bửu Sơn Kỳ Hương („Qimmatbaho togʻdan gʻalati xushboʻylik yoʻli“) — buddist, daoist, konfusianizm, Zen, Yiguandao unsurlarini oʻz ichiga olgan diniy anʼana hisoblanib, dastlab mistik Đoửnh tomonidan amalda qoʻllanilgan. Huỳnh Phú Sổ, Hòa Hao mazhabi asoschisi sanaladi. Bu nomning oʻzi Vyetnam-Kambodja chegarasidagi Thất Sơn oraligʻiga tegishli nom boʻlib, u yerda Huyen tirik Budda, Vyetnam xalq dini, Zen, Yiguandao bor degan qarashlar mavjud.

1849-yilda milliondan ortiq odamning oʻlimiga sabab boʻlgan vabo epidemiyasi paytida Xyuen kasal va aqldan ozganlarni davolash uchun gʻayritabiiy qobiliyatga ega ekanligi maʼlum boʻldi. Uning izdoshlari Bửu Sơn Kỳ Hương uchun xitoycha belgilar tushirilgan tumor taqib olgan edi, Huyen tomonidan qabul qilingan din bilan bogʻliq boʻlgan. Eʼtiqodning 15 000 ga yaqin tarafdorlari asosan An Giang, DĐồng Thap, Ba Rịa-Vũng Tau, Long An, Sóc Trăng, Vĩnh Long, Tiền Giang va Bến tumanlarida toʻplangan.

Đạo Mẫu dini[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzining ruhoniyligi (moddiy va maʼnaviy dunyoni birlashtira oladigan shamanlardan tashkil topgan), ibodatxonalar va marosimlar bilan alohida harakat sifatida, Đạo Mẫu 1970-yillardan Shimoliy Vyetnamda, keyin esa yangi birlashgan mamlakatda qayta tiklandi. Đạo Mẫu panteonida Jade imperatori (Ngọc Hoàng) oliy, yaratuvchi xudo ^[4] sifatida qaralgan boʻlishiga qaramasdan u mavhum deb hisoblanadi va kamdan-kam sigʻiniladi. Eng oliy maʼbuda — Thánh Mẫu Liễu Hạnh mabudasi hisoblanadi. Din panteoniga erkak va ayol xudolarni kirgizish mumkin.

Minh Đạo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Minh Đạo yoki Đạo Minh Tiên Thiên Đạo ildizlariga ega boʻlgan, ammo kaodaizmga taʼsir koʻrsatgan 5 din guruhidir. Minh Đạo „Nur yoʻli“ degan maʼnoni anglatadi. Ular Xitoy-Vyetnam diniy mazhabining keng doirasiga kiradi. XVII asrdan soʻng, Min sulolasi oʻz kuchining pasayayotganini bilgach, Kochinchina va Saygon atrofida koʻp sonli Minh sektalari paydo boʻla boshladi.

Xitoy hukumatini bu mazhablar qiziqtirmasdi, chunki ular XX asr boshlariga qadar oʻz faoliyatlarini oʻz ibodatxonalari bilan cheklab kelganlar. Ular ibodat, xayriya va adabiyotga qaratilgan avtonom tuzilmalar edi. ^[9] Shunga qaramay, ular XX asr boshlarida siyosiy faoliyatining rivojlanishi davomida rivojlanib borgan embrion vyetnam millatchilik elementlariga ega boʻla boshladilar.

5 Minh Đạo XIX XX asrlarda janubiy Vyetnamda paydo boʻlgan harakatlar: Minh Sư Đạo („Maʼrifatli ustoz yoʻli“), Minh Lý Đạo („Maʼrifatli aql yoʻli“), Minh Đường Đạo („Nur maʼbadining yoʻli“), Minh Thiện Đạo („Koʻzga koʻrinadigan mehribonlik yoʻli“) va Minh Tân Đạo („Yangi nur yoʻli“) harakatlaridir,

Minh Lý Đạo asoschisi Âu Kiệt Lâm (1896-1941), yarim xitoy va yarim vyetnam qonli ziyoli va 2 xalqning madaniy toʻsiqlarini yengib oʻtishga qodir shamanlardan boʻlgan. Sektalar panteonining asosiy xudolari Nefrit imperatori (Ngọc Hoàng Thượng Đế) va Gʻarb malikasi onasi (Tây Vương Mẫu)

1975-yildan boshlab Minh Đạo baʼzi faoliyati va ibodatxonalari dinlar kaodaizm mazhablariga singib ketgan, boshqalari esa Minh Đường Đạo va Minh Lý Đạo , alohidaligicha qoldi.

Minh Đường Trung Tân dini[tahrir | manbasini tahrirlash]

Minh Đường Trung Tân („Yaxshilikka oʻrgatish maktabi“) 1990-yillarda Xải Phòng shahrining Vĩnh Bảo tumanida paydo boʻlgan. Oddiygina „Master Thu“ nomi bilan mashhur boʻlgan mahalliy duradgor, XVI asrda yashagan donishmand Nguen Bỉnh Khiemning ruhi tomonidan tunda ziyorat qilinganligini va u sharafiga ziyoratgoh qurishni buyurganini aytdi. U 1996-yilda Xiemga ziyoratgoh qurgan. 2016-yilga kelib u 10 000 dan ortiq tashrif buyuruvchilarni jalb qila oldi va Thu Xiemning kanalli xabarlari atrofida minglab izdoshlari boʻlgan yangi diniy harakatni tashkil qila boshladi.

Xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vyetnam xudolarining taxminiy tipologik identifikatsiyasi ularni 4 toifaga ajratadi: ^[2]

Samoviy xudolar (thiên thần) va tabiat xudolari (nhiên thần) grottolar, toshlar va daraxtlar, daryolar va okeanlar, yomgʻir va chaqmoqlar, kosmos yoki hududning generativ yoki qayta tiklanadigan kuchlari, geofizik yoki antropomorfik ikonachalar (soʻzlardan foydalangan holda) Buddist kelib chiqishi uslublari).
Vasiylik xudolari yoki ilohiylashtirilgan ajdodlar yoki avlodlar dastlab qishloq aholisi tomonidan muqaddas qilingan yoki Vetnam yoki Xitoy hukmdorlari tomonidan oʻrnatilgan. Ular orasida qahramonlar, asoschi patriarxlar, qobiliyatli erkaklar va sanʼat va hunarmandchilik asoschilari bor. Bu toifaga nopok ruhlarni (dâm thần) kiritish mumkin.
- Thành hoàng har bir qishloqning jamoat ibodatxonasida oʻrnatilgan vasiy xudoni anglatadi. Bu xudo qishloqni ofatlardan himoya qiladi va unga omad keltiradi, deb ishoniladi.
Ngọc Hoàng, oʻlmaslar (tiên), muqaddas donishmandlar (thánh), shu jumladan mahalliy „ilohiy ansambllar“ (chư vị) boshchiligidagi Taoizm naqshlaridan meros boʻlgan turli xil ierarxik yoki sudga oʻxshash panteonlar. Ular asosan Vyetnam shakllanishlaridir, lekin koʻpincha sindirilgan naqshlar bilan.
Cham, Kxmer va boshqa Janubi-Sharqiy Osiyo etnik kelib chiqishi xudolari, masalan, Po Yan Inu Nagar (Thiên YA Na), Cá Ông kit xudosi va Neak Ta (Ông Tà) qoyalari.

Eng mashhur xudolar quyidagilar: Kinh Dương Vương va uning oʻgʻli Lạc Long Quân — rafiqasi Âu Cơ bilan Vyetnam irqiga asos solgan — 4 oʻlmas (Tản Viên Sơn Thánh, Thánh Gióng, Thánh Gióng va Liễu hgnh), toʻrtta saroyning maʼbudasi (Mẫu Thượng Ngha , Mẫu Thượng, Mẫu Thượng, Thánh , Thán, Thua Nông, ngọc hoàng, Bà Đen, Quán Thế Am, Táo Quân, the Bà mụ, Kim Quy va boshqalar. Vyetnam mifologiyasi bu xudolarning koʻpchiligining harakatlarini soʻlab beruvchi muqaddas rivoyatlar turiga kiradi.

Ibodat shakllari va amallari[tahrir | manbasini tahrirlash]

U shaxs va uning ijtimoiy boshqalar oʻrtasidagi, oʻzlik va ruhlar oʻrtasidagi dialektik munosabatlarning kesishishi va bir-birining ustiga chiqishi uchun joy beradi. ^[2] Bu, ayniqsa, lên đồng kabi shamanik amaliyotlar orqali taqdim etilgan tajribalarga taalluqlidir. . ^[2]

Oʻz-oʻzini rivojlantirish " tu thân "dagi kabi „tuzatish“, „yaxshilash“ „meditatsiya bilan oʻz-oʻzini takomillashtirish“, tu hiền „yumshoqlik/donolikni rivojlantirish“ yoki tu sứa „tuzatish“, „taʼmirlash“; chữa soʻzi sứa chữa kabi „taʼmirlash“, „tuzatish“ „tuzatish“, „taʼmirlash“ yoki chữa trị „kasallikni davolash“; cứu soʻzi cứu chữa kabi „qutqarish“ cứu rỗi tilida „davolash“, „shifolash“ „jonlarni qutqarish“ va cứu nước „mamlakatni qutqarish uchun“ soʻzlari bilan ifodalanadi.

Oʻz-oʻzini tarbiyalash amaliyoti nutq va harakat yoʻnalishi boʻyicha individual va ijtimoiylikni birlashtirishga qaratilgan. Shaxsiy loyiha potentsiallar matritsasini keltirib chiqaradi.

Ibodat joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vyetnam ibodatxonalari odatda miếu deb ataladi („maʼbad“ degan maʼnoni anglatadi) Shimoliy hududlarda miếu xudoning „asosiy topinishi“ uchun moʻljallangan va odatda tanho joylarda joylashgan ibodatxonalardir ^[2], đình, đền, điện, đài yoki tịnh yashash joylariga yaqinroq yoki ular ichida joylashgan „emissar“ yoki „ikkinchi darajali ibodat“ ibodatxonalari. ^[2] Janubiy hududlarda bu ikki toifa xiralashadi. ^[2] Nhà thờ họ — shimoliy va oʻrta Vyetnamning oilaviy ziyoratgohlari boʻlib, Xitoyning ajdodlari ziyoratgohlariga teng.

Xalq tilidan foydalanishni taklif etgan toifalash guruhi — bu miếu tabiat xudolari (yer xudolari, suv xudolari, olov xudolari) yoki oilaviy ibodatxonalar (gia miếu ni oʻz ichiga olgan ibodatxonalardir.); đình bu joyning vasiy xudolarining ziyoratgohlari; va đền ilohiylashtirilgan qahramonlar, shohlar va boshqa fazilatli tarixiy shaxslarning ziyoratgohlaridir. ^[2] Aslida, boshqa atamalar, koʻpincha mahalliy foydalanish mavjud. ^[2] Masalan, oʻrta Vetnamda ishlatiladigan atamalardan biri cảnh, Quảng Nam provinsiyasi va Quảng Ngãi provintsiyalarida esa mahalliy atama khom hisoblanadi.