Vodiy nilufari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
19-asr illyustratsiyasi

Vodiy nilufar (Convallaria majalis),[1] ba'zan vodiy nilufar deb yoziladi, - bahorda gulbarglarida paydo bo'ladigan shirin xushbo'y hidi , osilgan, qo'ng'iroq shaklidagi oq gullari bilan ajralib turuvchi o'rmon gulli o'simligi. U Osiyo va Yevropaning Shimoliy yarim sharida o'sadi , ammo Shimoliy Amerikaning ba'zi qismlarida odatda invaziv hisoblanadi[2][3]. Convallaria majalis( var. montana) Amerikada vodiy nilufari sifatida ham tanilgan, vatani Shimoliy Amerika[4][5].

Yurak glikozidlarining (kardenolidlar)yuqori kontsentratsiyasi tufayli odamlar va boshqa hayvonlar tomonidan iste'mol qilinganda juda zaharli hisoblanadi[6][7].

Boshqacha nomlari ham mavjud bular: may qo'ng'irog'i, xonimning ko'z yoshlari va Maryamning ko'z yoshlari kiradi. Uning fransuzcha nomi, muguet, ba'zan gulning hidiga taqlid qilib parfyumeriya yaratuvchi lar tomonidan atir nomi sifatida foydalaniladi. Zamonaviy Angliyada o'simlik qo'l uchun malham (qo'llarning og'rig'i uchun malham yaratish uchun ishlatilgani uchun) yoki Apollinaris (Apollon tomonidan kashf etilgan afsonaga ko'ra) sifatida tanilgan[8].

Mevalar

Convallaria majalis - ko'p yillik o't o'simlik hisoblanib , ko'pincha rizomlar deb ataladigan er osti poyalarini atrofga tarqatib katta koloniyalarni hosil qiladi. Yozda stolonlarning uchlarida yangi to'g'ri kurtaklar hosil bo'ladi,[9] bu tik turuvchi novdalar ko'pincha pips deb ataladi.[10] Ular bahorda o'sib, er ostidagi boshqa kurtaklar bilan bog'lanib yangi bargli kurtaklar hosil qiladi.Bo'yi 15–30 centimetr (6–12 in) gacha o'sadi , bir yoki ikkita bargi odatda 10–25 centimetr (4–10 in)gacha boradi gullaydigan poyalari ikki barg va poya choʻqqisida besh-oʻn besh guldan iborat novdasi bor.

Gullar soni oltita oq ranga (kamdan-kam pushti rangga) ega bo'lib, qo'ng'iroq shaklini hosil qilishi uchun tagidan birlashtirilgan, diametri 5–10 millimetr (0.2–0.4 in)va yoqimli hidga ega asosan kech bahorda gullaydi Shimoliy yarim sharda iliq qishda mart oyining boshlaridayoq gullay boshlaydi. Meva kichik apelsin shaklida qizil rangda diametri 5–7 millimetr (0.2–0.3 in) bir necha yirik oq rangdan jigarranggacha bo'lgan urug'lari mavjud bo'lib, ular quriydigan shaffof shaffof dumaloq munchoqlar shaklida bo'ladi.[11]

Taksonomiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

APG III tizimida tip Asparagaceae oilasiga , Nolinoideae kichik oilasiga (ilgari Ruscaceae oilasi[12]) kiritilgan. Ilgari u o'zining Convallariaceae oilasiga va ko'plab lilioid monokotlar singari, bundan oldin Liliaceae nilufar oilasiga kiritilgan edi.

Ba'zan o'simlikshunos olimlar tomonidan alohida turlar yoki kichik avlodlar sifatida ajratilgan uchta nav mavjud.[13][14]

  • Convallaria majalis var. keiskei - Xitoy va Yaponiyada uchraydi , qizil mevali va piyola shaklidagi gullari (hozirda keng tarqalgan Convallaria keiskei deb ataladi)[11][15] mavjud.
  • C. majalis var. majalis - Evroosiyoda tarqalgan , gullarida oq o'rta qovurg'alar bilan.
  • C. majalis var. montana - Amerika Qo'shma Shtatlarida uchraydi.Gullarda yashil rangli o'rta qovurg'alar bilan[16]

Convallaria transcaucasica ba'zi rasmiy idoralar tomonidan alohida tur sifatida tan olingan, ilgari Convallaria japonica deb nomlangan tur endi Ophiopogon japonicus deb nomlanadi.[15]

Tarqalishi.[tahrir | manbasini tahrirlash]

Convallaria majalis Yevropada tug'ilgan bo'lib, u O'rta er dengizi va Atlantika qirg'oqlaridan qochadi.[17] Sharqiy nav, C. majalis var. keiskei Yaponiya va Sharqiy Osiyoning ba'zi qismlarida uchraydi. C. majalisning cheklangan mahalliy aholisi bor. montana (sinonimi C. majuscula) Sharqiy Qo'shma Shtatlarda uchraydi.[18] Biroq, Amerika navining mahalliy maqomi haqida ba'zi munozaralar mavjud.[19]

Koʻpgina koʻp yillik gulli oʻsimliklar singari, C. majalis ham jinsiy hujayralar qoʻshilishi natijasida hosil boʻlgan vegetativ yoʻl bilan va urugʻ orqali jinssiz nasl berish orqali ikki tomonlama koʻpayish usullarini namoyon etadi.[20]

Ekologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Convallaria majalis - qisman salqin va issiq yozni afzal ko'radigan mezofil tipidagi o'simlik. U loyli yoki qumli va kislotali va o'rtacha ishqorli[21], yaxshisi ko'p miqdorda chirindi bo'lgan tuproqlarni afzal ko'radi. Qirollik bog'dorchilik jamiyati bir oz gidroksidi mavjud tuproqlar eng maqbul ekanligini ta'kidlaydi. Bu tog'larda 1,500 metr (4,900 ft) tagacha yashaydigan Yevroosiyo va dengiz osti turi balandlik.[22]

Convallaria majalis ba'zi kuya va kapalak (Lepidoptera) turlarining lichinkalari, shu jumladan kulrang chigitlar tomonidan oziq-ovqat o'simlik sifatida iste'mol qilinadi. Lilioceris merdigera barg qo'ng'izining kattalari va lichinkalari kardenolid moddalarga bardosh bera oladi shuning uchun gulning barglari bilan oziqlanadi.[23]

Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Erta bahorda rang-barang nav
Ikki gulli "Flore pleno"
"Rosea"

Convallaria majalis o'zining xushbo'y gullari va soyali joylarda tuproqni qoplab o'sish qobiliyati tufayli bog'larda keng yetishtiriladi. Qirollik bog'dorchilik jamiyatining bog'dagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor bo'ldi.[24][25] Qulay sharoitlarda u katta koloniyalar hosil qilib o'sishi mumkin.

Ko'plab tur va navlari mavjud jumladan, qo'sh gulli, atirgul rangli gullar, rang-barang barglari va odatdagi turlardan balandroq o'sadigan navlari etishtiriladi.[15]

  • C. majalis 'Albostriata' barglari oq chiziqli
  • C. majalis “Yashil gobelen”, “Haldon Grenj”, “Hardvik xoll”, “Xofxaym”, “Marsel”, “Variegata” va “Vik Pavlovski oltini” boshqa rang-barang navlardir[15]
  • C. majalis 'Berlin Giganti' va C. majalis 'Géant de Fortin' (sin. "Fortin giganti") yirikroq o'sadigan navlardir[15]
  • C. majalis "Flore Pleno" qo'sh gulli.[15]
  • C. majalis 'Rosea' ba'zan C. majalis var nomi bilan topiladi. rosea, pushti gullari bor.[15]

An'anaga ko'ra, Convallaria majalis po'lat qozonlarda o'stiriladi va qish oylarida ham qozon o'simliklari bo'lib qolaveradilar , ko'chirilgan gullar uchun qozonlar kerak bo'ladi.[26]

Kimyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Taxminan 38 xildagi yurak glikozidlari (kardenolidlar) mavjud – odamlar yoki hayvonlar tomonidan iste'mol qilingan taqdirda juda zaharli. Jumladan o'simlikda uchrovchi moddalar :[6][7][27]

  • konvallarin
  • konvallamarin
  • konvallatoksin
  • konvallotoksolid
  • konvallosid
  • neokonvallozid
  • glyukokonvallozid
  • majalosid
  • konvallatoxon
  • korglikon
  • kannogenol -3- O -a- L - ramnozid
  • kannogenol-3- O -b- D -allometilosid
  • kannogenol-3- O -6-deoksi-b- D -allosido-b- D - glyukozid ,
  • kannogenol-3- O -6-deoksi-b- D -allosido-a- L -ramnosid,
  • strofantidin -3- O -6- deoksi -b- D -allosido-a- L -ramnozid,
  • strofantidin-3- O -6-deoksi-b- D -allosido-a- L -arabinosid,
  • strofantidin-3- O -a- L -ramnosido-2-b-D-glyukozid,
  • sarmentogenin-3- O -6-deoksi-b- D -allosido-a- L -ramnozid
  • sarmentogenin-3- O -6-deoksi-b- D -gulosid
  • 19-gidroksi-sarmentogenin-3- O -a- L -ramnozid,
  • 19-gidroksi-sarmentogenin
  • arabinosido-6-deoksialloza
  • lokundjoside

Vodiy nilufarining hidi, xususan, burjuon ligandlari sutemizuvchilar spermasini o'ziga jalb qiladi deb o'ylangan.[28] 2003-yilda ushbu hodisaning kashfiyoti hidni qabul qilish bo'yicha tadqiqotlarga turtki bo'ldi[29], ammo 2012-yilgi tadqiqot shuni ko'rsatdiki, buning o'rniga yuqori konsentratsiyalarda burjuonlar spermani suzishni rag'batlantirishda progesteron roliga taqlid qilishgan (xemotaksis), bu hidni qabul qilish bilan bog'liq bo'lmagan jarayon.[30]

O'simlikning barcha qismlari juda kuchli zaharli, shu jumladan qizil mevalar bolalar uchun chiroyli ko'rinadi.[6][7][31] Agar o'simlik iste'mol qilinsa qorin og'rig'i, ko'ngil aynishi, qusish va yurak urishining buzilishiga olib kelishi mumkin.[27]

Foydalanadi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Parfyumeriya[tahrir | manbasini tahrirlash]

1956-yilda fransuz firmasi Dior Kristian Diorning sevimli guli bo'lgan vodiy nilufarini taqlid qiluvchi xushbo'y hid ishlab chiqardi.Bu atir Diorissimo Edmond Roudnitska tomonidan ishlab chiqilgan.[32] O'shandan beri uning hidi qayta ishlangan bo'lsa-da, u klassik ifor hisoblanadi.[32][33]

Gulning hidiga taqlid qiluvchi yoki unga asoslangan boshqa parfyumlar qatoriga Genri Robertning Muguet de Bois (1936),[34] Penhaligonning Lily of the Valley (1976),[32] va Olivia Giacobetti ning En Passant (2000) kiradi.[32]

To'ylar va boshqa bayramlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ketrin Middlton vodiy nilufaridan iborat kelin guldastasi bilan

Nilufar to'ylarda ishlatish uchun[35] juda qimmat bo'lishi mumkin.[36] Vodiy nilufari shahzoda Uilyam va Ketrin Middltonning to'yida kelin guldastasi uchun foydalanilgan.[36][37] Vodiy nilufar, Monako knyaginyasi Greys Kelly to'yda ishlatgan kelin guldastasida foydalanish uchun tanlangan gul edi. 

20-asr boshlarida Fransiyada 1-may Xalqaro ish kunida (shuningdek, La Fête du Muguet (Vodiy nilufar kuni) deb ataladi) mehnat tashkilotlari va xususiy do'konlarda bahor ramzi sifatida savdo solig'isiz sotish an'anaga aylangan.[38]

Vodiy nilufari Xelstonda (Kornuoll, Buyuk Britaniya) O'simliklar kunida (har yili 8-may, Mo'ynali raqsga) yozning kelishini ifodalaydi. Kornuoll atrofidagi ibodatxonalarda (Xelston yaqinidagi Cadgwith shahridagi Flora kunida) "Vodiy nilufari" deb nomlangan qo'shiq ham mavjud qo'shiq, , Tennessi shtatining Nashvill shahridagi Fisk universitetining yubiley qo'shiqchilaridan kelgan.[39]

Xalq tabobati[tahrir | manbasini tahrirlash]

O'simlik asrlar davomida xalq tabobati uchun foydalanilgan.[40] Robert Lui Stivensonning “Oʻgʻirlab ketilgan” romanida “Vodiy nilufari ”ga ishora bor, u “podagraga qarshi vosita ”, “yurakni tinchlantiradi xotirani mustahkamlaydi” va “nutqni tiklaydi” ''duduqligi borlar" uchun foydali deb aytgan.[41] Vodiy nilufarining inson kasalliklarini davolashda dorivor maqsadlarda yaxshi samara berishi haqida ilmiy dalillar yo'q.[6][27]

Madaniy simvolizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vodiy nilufari Yugoslaviyaning milliy guli hisoblanar edi[42]. Bu gul 1967-yildan boshlab Finlyandiyaning ham milliy guliga aylandi[43]

" Gullar tilida " vodiy nilufari baxt quvonchning qaytishini anglatadi.[35]

Miflar[tahrir | manbasini tahrirlash]

“Vodiy nilufari” nomi, baʼzi boshqa Yevropa tillaridagi eski afsonalarda “ Qoʻshiqlar qoʻshigʻi” 2:1 tilga olingan “vodiylar nilufari” (baʼzan “vodiy nilufari” deb ham tarjima qilinadi) iborasiga ishora boʻlsa kerak. (שׁוֹשַׁנַּת הָעֲמָקִים).[44] Yevropa oʻsimlikshunos olimlari bu iborani oʻsimlik turiga nisbatan qoʻllashni nisbatan kechroq 16-asr[45] yoki 15-asrlarda boshlashgan.[46] Convallaria atamasi (Karl Linney tomonidan nomlangan) , shvedcha liljekonvalj so'zi lilium convallium atamasiga mos keladi.

  • Convallaria yaqindan

    Convallaria yaqindan

  • Iyun oyining boshida Kemidagi konvallarias

    Iyun oyining boshida Kemidagi konvallarias

  • Moldova markasi

    Moldova markasi

  • Convallaria o'ymakorligi bilan fin 10 tiyinlik tanga

    Convallaria o'ymakorligi bilan fin 10 tiyinlik tanga

  • Lunner (Norvegiya) munitsipal gerbi

    Lunner (Norvegiya) munitsipal gerbi

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Sunset Western Garden Book, 1995:606–607
  2. ↑ „Invasive Species Photo Gallery - Wisconsin DNR“. dnr.wi.gov. Qaraldi: 10-may 2021-yil.
  3. ↑ „lily of the valley: Convallaria majalis (Liliales: Liliaceae): Invasive Plant Atlas of the United States“. www.invasiveplantatlas.org. Qaraldi: 10-may 2021-yil.
  4. ↑ „Lady Bird Johnson Wildflower Center - The University of Texas at Austin“. www.wildflower.org. Qaraldi: 10-may 2021-yil.
  5. ↑ „ITIS Standard Report Page: Convallaria majuscula“. www.itis.gov. Qaraldi: 10-may 2021-yil.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 „Lily of the valley: Guide to Poisonous Plants“. Colorado State University (2019). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „Lily of the valley: Safe and Poisonous Garden Plants“. University of California (2020). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  8. ↑ Cockayne, Thomas Oswald. Leechdoms, Wortcunning, and Starcraft of Early England: Being a Collection of Documents, for the Most Part Never Before Printed, Illustrating the History of Science in this Country Before the Norman Conquest. London: Longman, Green, Longman, Roberts, and Green, 1864 — 121 bet. „glovewort.“ 
  9. ↑ Flora of China: Convallaria majalis
  10. ↑ Mills, Linn. Nevada gardener's guide. Nashville, Tenn.: Cool Springs Press, 2005 — 137 bet. ISBN 978-1-59186-116-4. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Ohara, Masashi; Araki, Kiwakoi; Yamada, Etsukoi; Kawano, Shoichi, Life-history monographs of Japanese plants, 6: Convallaria keiskei Miq. (Convallariaceae), Plant Species Biology, Vol 21, No 2, August 2006, pp. 119–126(8), Blackwell Publishing
  12. ↑ Chase, M.W.; Reveal, J.L.; Fay, M.F. (2009), „A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae“, Botanical Journal of the Linnean Society, 161 (2): 132–136, doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00999.x
  13. ↑ „Convallaria in Flora of North America @“. Efloras.org. Qaraldi: 30-aprel 2012-yil.
  14. ↑ Weakley, A. S. 2020. Flora of the southeastern United States. University of North Carolina Herbarium, North Carolina Botanical Garden. p. 281 (Download page)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 RHS Plant Finder 2009–2010. Dorling Kindersley, 2009 — 195, 196 bet. ISBN 978-1-4053-4176-9. 
  16. ↑ A. S. Weakley does not list green midribs among the distinctive characteristics of C. pseudomajalis, as he calls this taxon. – Weakley, A. S. 2020. Flora of the southeastern United States. University of North Carolina Herbarium, North Carolina Botanical Garden. p. 281 (Download page)
  17. ↑ „Liljekonvalj Blomningstid“ (sv). Qaraldi: 16-may 2018-yil.
  18. ↑ Flora of North America : Convallaria majalis
  19. ↑ Gleason, Henry A. and Cronquist, Arthur, (1991), Manual of Vascular Plants of Northeastern United States and Adjacent Canada, New York Botanical Garden, Bronx, New York, pp. 839–840. – In reply to Cronquist, A. S. Weakley points out that there is “a broad suite of morphological distinctions from European C. majalis” and that C. pseudomajalis, as he calls this taxon, is typically found “on ridges remote from present or past habitations” which excludes the idea of the taxon stemming from garden escapes. – Weakley, A. S. 2020. Flora of the southeastern United States. University of North Carolina Herbarium, North Carolina Botanical Garden. p. 281 (Download page)
  20. ↑ Vandepitte, Katrien; De Meyer, Tim; Jacquemyn, Hans (February 2013). „The impact of extensive clonal growth on fine-scale mating patterns: a full paternity analysis of a lily-of-the-valley population (Convallaria majalis)“. Annals of Botany. 111-jild, № 4. 623–628-bet. doi:10.1093/aob/mct024. PMC 3605957. PMID 23439847.
  21. ↑ „Lily of the Valley Planting Guide“. easytogrowbulbs.com. Qaraldi: 12-may 2015-yil.
  22. ↑ Rameau, J. C.. Flore Forestière Française. Institut pour le développement Forestier, 1989 — 1023 bet. ISBN 978-2-904740-16-9. 
  23. ↑ Whitman. „Controlling Lily Leaf Beetles“. Gardner's Supply Company. Qaraldi: 12-may 2015-yil.
  24. ↑ „Convallaria majalis“. RHS. Qaraldi: 17-aprel 2020-yil.
  25. ↑ „AGM Plants - Ornamental“. Royal Horticultural Society (iyul 2017). Qaraldi: 24-yanvar 2018-yil.
  26. ↑ Journal of horticulture and practical gardening, 1872 — 378 bet. 28-sentabr 2010-yilda qaraldi. 
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Roberts, Darren M.; Gallapatthy, Gamini; Dunuwille, Asunga; Chan, Betty S. (2016). „Pharmacological treatment of cardiac glycoside poisoning“. British Journal of Clinical Pharmacology. 81-jild, № 3. 488–495-bet. doi:10.1111/bcp.12814. ISSN 0306-5251. PMC 4767196. PMID 26505271.
  28. ↑ Marc Spehr; Günter Gisselmann; Alexandra Poplawski; Jeffrey A. Riffell; Christian H. Wetzel; Richard K. Zimmer; Hanns Hatt (2003). „Identification of a Testicular Odorant Receptor Mediating Human Sperm Chemotaxis“. Science. 299-jild, № 5615. 2054–8-bet. Bibcode:2003Sci...299.2054S. doi:10.1126/science.1080376. PMID 12663925. 2014-07-14da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 24–iyun 2012–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  29. ↑ For example ScienceDaily 2007
  30. ↑ Christoph Brenker; Normann Goodwin; Ingo Weyand; Nachiket D Kashikar; Masahiro Naruse; Miriam Krähling; Astrid Müller; U Benjamin Kaupp; Timo Strünker (2012). „The CatSper channel: a polymodal chemosensor in human sperm“. The EMBO Journal. 31-jild, № 7. 1654–1665-bet. doi:10.1038/emboj.2012.30. PMC 3321208. PMID 22354039. See also ScienceMag article
  31. ↑ „Poisonous plants: Lily of the valley“. Ontario Poison Centre, The Hospital for Sick Children (2015).
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 "Lily of the Valley Perfumes". Vogue slideshow.
  33. ↑ Patty. "Best Lily of the Valley Perfume – Muguet Guide". Perfume Posse, April 8, 2013.
  34. ↑ Morris, Edwin T.. Fragrance : A story of perfume from Cleopatra to Chanel. New York: Scribners, 1984. ISBN 978-0684181950. 
  35. ↑ 35,0 35,1 „Wedding Traditions & Trivia“. 15-iyul 2012-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 23-iyul 2012-yil.
  36. ↑ 36,0 36,1 Lily of the Valley Stars in Royal Bridal Bouquet
  37. ↑ Balcony kisses seal royal wedding
  38. ↑ „Lily of the Valley – May Day in France“. wordpress.com (26-aprel 2010-yil). Qaraldi: 24-iyun 2015-yil.
  39. ↑ Coleman and Burley, Hilary and Sally. Shout Kernow. London: Francis Boutle Publishers, 2015 — 53–55 bet. ISBN 978-1903427972. 
  40. ↑ Weiss, RF. Herbal Medicine. Ab Arcanum, 1988 — 146–147 bet. ISBN 978-0906584194. 
  41. ↑ Stevenson, RL. Kidnapped. Cassell and Company, 1886. 
  42. ↑ „Lily of the valley“. flowers.org.uk. Qaraldi: 24-iyun 2015-yil.
  43. ↑ „Lily of the Valley – Finland's National Flower“. wordpress.com (28-may 2013-yil). Qaraldi: 24-iyun 2015-yil.
  44. ↑ See also Shoshanat HaAmakim village
  45. ↑ „Lily of the valley | Search Online Etymology Dictionary“.
  46. ↑ Keil, Gundolf. „Es hat vnser libe fraw gesprochen in dem puch der libe: ‚Ich pin ein plvm des tals vnd auch des grvnen waldesʻ“: Die Einführung der Convallarin-Glykoside als Hinweis auf mährisch-schlesische Provenienz. In: Iva Kratochvilová, Lenka Vaňková (Hrsg.): Germanistik im Spiegel der Generationen. Festschrift Zdeněk Masařík. Opava/ Ostrava 2004, S. 72–132.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Vodiy_nilufari&oldid=3532425" dan olindi