Vengriya ayollari
Soʻnggi 200 yil ichida Vengriyada ayollarning roli sezilarli darajada oʻzgardi. Tarixan, Vengriyaning hozirgi hududida ayollarning roli, huquqlari va siyosiy erkinligi haqidagi nutqlar, feministik harakatlar bilan bir qatorda, Rim katolikligi, lyuteranizm va kalvinizm taʼsirida oʻta anʼanaviy gender rollari kontekstida rivojlangan. Yaqinda ayollarning jamiyatdagi oʻrni haqidagi kommunistik taʼlimot ham taʼsir koʻrsatdi. Vengriyadagi post-kommunistik davr mamlakat ayollarining ehtiyojlarini qondirish va ayol saylovchilarni safarbar qilish uchun bir qator tashkilotlarni ishlab chiqardi va hozirda bir nechta universitetlarda gender tadqiqotlari dasturlari mavjud. 21-asrda Yevropa Ittifoqiga kirish koʻproq „gʻarblashgan“ madaniyatga olib keldi.
Birinchi jahon urushidan oldin[tahrir | manbasini tahrirlash]
1790-yilda Péter Barany ismli bir kishi Vengriya zodagonlarining milliy yigʻilishiga ayol zodagonlarga yigʻilish jarayonini kuzatish huquqini berishni soʻrab murojaat qildi. U bu ayollar siyosiy faol, vatanparvar oʻgʻillarni tarbiyalashga yaxshiroq tayyor boʻlishini taʼkidladi, ammo assambleya uning iltimosini qabul qilmadi.[1] Vengriyada tuzilgan birinchi ayollar tashkiloti 1817-yilda tashkil etilgan Pester ayollar xayriya jamiyati edi; Oʻn toʻqqizinchi asrning oxiriga kelib, butun qirollikda bir necha yuzta shunga oʻxshash tashkilotlar mavjud edi, garchi ular koʻp hollarda siyosatda kam ishtirok etgan boʻlsa-da.[1] Oʻn toʻqqizinchi asrning oʻrtalarida ayollar oʻrta taʼlim olish imkoniyatiga ega boʻlganlarida, faol ayollar guruhlarining koʻpligi talabalarga xotin va ona boʻlishga qaratilgan emas, balki koʻproq akademik oʻquv dasturiga ega boʻlishga yordam berdi. 1895-yilda ayollarga universitet darajasida falsafa, tibbiyot va farmatsevtika fakultetlarida oʻqishga ruxsat berildi.[1]
Ayollar guruhlarini himoya qilishdan tashqari, bu yutuqlar, qisman, Vengriyaning Avstriya-Vengriya imperiyasida oʻz maqomini oshirishga va oʻzini tobora modernizatsiya qilingan mintaqa sifatida koʻrsatishga intilishi bilan bogʻliq edi.
1904-yilda pasifist va ayollar huquqlari himoyachisi Rózsika Bédy-Schwimmer (Rosika Schwimmer) Feministlar uyushmasini tuzdi.[1] Guruh ayollarning saylov huquqini qoʻllab-quvvatladi va har bir urinish muvaffaqiyatsizlikka uchragan boʻlsa-da, masalani uch marta parlament ovoziga olib chiqishga yordam berdi. 1910-yilda Ayollarning saylov huquqi uchun erkaklar ligasi tashkil etilgan va 1913-yilda Budapeshtda Xalqaro Ayollar Saylov Alyansining 7-Kongressi boʻlib oʻtdi.[1] Feministlar uyushmasi Budapesht shahar kengashi bilan ayollarga yordam koʻrsatish idorasi va kunduzgi parvarish markazlarini tashkil etishda yaqindan hamkorlik qildi; shuningdek, ayollar muammolari haqida jamoatchilik xabardorligini oshirishga yordam beradigan ayollar muammolariga bagʻishlangan jurnal nashr etdilar.[1] Yigirmanchi asrning boshlarida faol boʻlgan boshqa guruhlarga sotsial-demokratlarning ayol aʼzolari va ayol professionallar huquqlarini yaxshilashga intilayotgan Milliy xizmatchi ayollar federatsiyasi kiradi.[1]
Urushlar oʻrtasida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Birinchi jahon urushidan keyin mustaqil Vengriya oʻzini „milliy doirada“ belgilay boshladi va ayollar harakati ushbu yangi doiraga samarali moslashishga oʻtdi.[2]
1919-yilda Kommunistlar tomonidan hokimiyatni Bela Kun tomonidan qisqa muddat bosib olinishi ortidan, feministik guruhlar va boshqa tashkilotlar inqilobiy deb hisoblanib, kichikroq, yashirin va kamroq taʼsirchan boʻlib qoldi; xuddi shunday sharoitda oʻzlarini topish, baʼzi feministlar, kommunistlar va boshqa radikallar ish munosabatlarini oʻrnatdilar. Vengriya ayollari qisman saylov huquqi va parlamentda xizmat qilish huquqini qoʻlga kiritdilar, partiyaviy boshqaruv tizimining paydo boʻlishi ayollarga tan olinishi va ishtirok etishi uchun yangi, jamiyat tomonidan qabul qilingan yoʻlni berdi. Ayollar, ayniqsa, Milliy birlik partiyasi va Xristian ayollar lagerida faol edi.[2] Ularning siyosiy imkoniyatlari kengayib borar ekan, vengriya ayollari bir vaqtning oʻzida juda anʼanaviy rolda eʼtibor va qoʻllab-quvvatlanishni boshladilar. 1941- yildan boshlab, ayollar guruhlari, asosan, Ikkinchi Jahon urushigacha boʻlgan siyosiy voqealar tufayli yanada ajralib chiqa boshladi.[2]
Saylov huquqi va siyosat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ayollar 1918-yilda cheklangan saylov huquqiga ega boʻldilar (1922- yilda birinchi marta ovoz berishdi); va 1945-yilda toʻliq saylov huquqi[3], lekin boshqa kommunistik davlatlarda boʻlgani kabi, erkaklar ham, ayollarning ham fuqarolik huquqlari ramziy edi, chunki tizim avtoritar edi. Kommunistik davrda ayollar parlament aʼzolari boʻlgan (1949-yilda ular aʼzolarning 18 foizini va 1980-yilda 30 foizni tashkil etgan), ammo bu faqat fasad uchun edi, chunki ular amalda kam kuchga ega edilar, asosiy oʻyinchilar siyosatni hal qilishdi. Vengriya kommunizm qulagandan keyin oʻzining birinchi erkin saylovlarini oʻtkazdi va 1990-yilda saylangan aʼzolarning atigi 7 % ayollar edi[3] 2018-yil holatiga koʻra, ayollar parlamentning 12,6 foizini tashkil qilgan.
Kommunistik davr[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ayollar davlat unumdorligining muhim qismi sifatida erkak ishchilarning onasi va xotinlari sifatida ham, ishchilarning oʻzi sifatida ham koʻrilgan. Kommunistik boshqaruv davrida ayollar mehnatga teng ravishda qoʻshilgan boʻlsa-da, ular odatda shaxsiy erkinliklari, ayniqsa reproduktiv huquqlar, jinsiy hayot va oilaviy hayotga nisbatan koʻproq davlat nazorati ostida edilar.[4] Tenglik haqidagi rasmiy munozaralarga qaramay, kommunistik rejim gender boʻysunishning chuqur ijtimoiy tuzilishini hal qilishga intilmadi. Shunga qaramay, ayollar erkaklarga boʻysunishlariga qaramay, kommunizm davrida qandaydir yutuqlarga erishdilar; ular oʻrta va oliy oʻquv yurtlarida, ayniqsa, texnik sohalarda taʼlim olish imkoniyatiga ega boʻldilar.[5]
Post-kommunistik davr[tahrir | manbasini tahrirlash]
1989-yildan boshlab ayollar va feministik guruhlar vengriya ayollarining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlagan kuchli tashkilotlarni tuzdilar. 1990-yillarning boshlarida ayollar uchun yana bir muhim masala konservativ siyosiy partiyalar tomonidan abort qilish huquqlarini cheklash edi. 1990-yilning may oyida paydo boʻlgan Feministik tarmoq ayollar tengligi uchun harakatni davom ettirishda yetakchi boʻlgan , Yosh Demokratlar Federatsiyasi esa yoshlar va ayollar harakati uchun muhim siyosiy partiya boʻlgan.[6] Oiladagi zoʻravonlik masalasi ham soʻnggi yigirma yil ichida jamoatchilik eʼtiboriga tushdi; muhim oʻzgarish 1997-yilda jinsiy zoʻrlash qonunidan nikohdan ozod qilishning olib tashlanishi edi[7] Vengriya, shuningdek, 2013 -yilda Yevropa Kengashining Odam savdosiga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiyasini ratifikatsiya qilgan[8] 2020-yil dekabr oyida Vengriya oila vaziri Katalin Novak ayollarga muvaffaqiyatga qanday erishish mumkinligi haqida maʼruzalar oʻqigan, teng maosh olishni kutmaslikni maslahat bergan videoni chop etdi.[9]
Oilaviy hayot, tugʻilish va reproduktiv salomatlik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aksariyat Yevropa mamlakatlarida boʻlgani kabi, 21-asrda ham oila dinamikasi yanada liberal boʻldi, birgalikda yashash mashhurlik oshib bormoqda va tugʻilish va nikoh oʻrtasidagi bogʻliqlik pasaydi. 2015-yilda tugʻilganlarning 47,9 foizi turmushga chiqmagan ayollarga toʻgʻri keldi.[10] Vengriya sub-almashtirish tugʻilish darajasiga ega; 2015-yilda tugʻilishning umumiy koeffitsienti (TFR) 1,43 bola/ayolni tashkil etdi.[11] Vengriyada onalar oʻlimi darajasi 21 oʻlim / 100 000 tirik tugʻilgan (2010-yil holatiga koʻra).[12]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Acsády. „Remarks on the History of Hungarian Feminism“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan.
Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Acsády" defined multiple times with different content - ↑ 2,0 2,1 2,2 Peto, Andrea „Hungarian women in politics, 1945-51“,. Power and the People: A Social History of Central European Politics, 1945-56 Breuning: . Manchester University Press, 2005. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Peto" defined multiple times with different content - ↑ 3,0 3,1 Várnagy. „Women’s representation in the Hungarian Parliament“. www.osce.org (2013-yil dekabr). 1-iyun 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-yanvar 2022-yil.
- ↑ Kürti, Laszlo „Hungary“,. Eastern Europe: Politics, Culture, and Society Since 1939 Ramet: . Bloomington: Indiana University Press, 1998 — 76–77 bet.
- ↑ Wolchik, Sharon L. „Women and the Politics of Gender in Communist and Post-Communist Central and Eastern Europe“,. Eastern Europe: Politics, Culture, and Society Since 1939 Ramet: . Bloomington: Indiana University Press, 1998 — 286 bet.
- ↑ Corrin, Chris. Magyar Women: Hungarian Women’s Lives, 1960s-1990s. New York: St.Martin’s Press, 1994 — 7–8 bet.
- ↑ Amnesty International. „Hungary Cries unheard: The failure to protect women from rape and sexual violence in the home“. 2017-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Liste complète“ (fr). Bureau des Traités. Qaraldi: 7-oktabr 2017-yil.
- ↑ „Hungary's Family Minister Undermines Equality for Women“ (en). Human Rights Watch (17-dekabr 2020-yil).
- ↑ „Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table“. ec.europa.eu. Qaraldi: 7-oktabr 2017-yil.
- ↑ „The World Factbook“. Central Intelligence Agency. 13-iyun 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-oktabr 2017-yil.
- ↑ „The World Factbook“. Central Intelligence Agency. 30-oktabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-oktabr 2017-yil.