VY Katta it yulduzi

VY Katta it yulduzi (lotincha: VY Canis Majoris., VY CMa) kislorodga juda boy qizil gipergigant, qizil supergigant,pulsatsiyalanuvchi oʻzgaruvchan yulduzdir. U Yerdan 1,2 kilo parsek (3900 yorugʻlik yili) uzoqlikda Canis Major yulduz turkumida joylashgan. Bu radius boʻyicha maʼlum boʻlgan eng katta, eng yorqin va eng massiv qizil supergigantlardan biridir. U shuningdek, Somon yoʻli gallaktikasidagi eng yorqin yulduzlardan sanaladi.

VY CMa radiusi Quyosh radiusidan (R☉) taxminan 1420 marta katta. Bu kattalik Xayasinikiga teng. Hajmi boʻyicha Quyoshdan taxminan 3 milliard marta katta. Agar VY CMa Quyosh tizimiga joylashtirilganida edi u Yupiter orbitasidan tashqariga chiqib ketgan boʻlardi. Hozirda ham uning radius hisoblari boʻyicha turli fikrlar mavjud boʻlsada, baʼzilari Saturn orbitasidan kattaroq degan farazni ilgari surishadi.

Yulduzning massasi 17 ± 8 Quyosh massasi deb baholanadi, bu nihoyatda kichik oʻrtacha zichlikni koʻrsatadi. Yaʼni, 0,000005-0,00001 kg/m³ (taqqoslash uchun 0 °C da havo zichligi 1,2929 kg/m³). Yulduzning bir kub kilometri taxminan 5-10tonna massaga ega.

Yulduzning xususiyatlari haqida qarama-qarshi maʼlumotlar. Baʼzi natijalar u yulduz juda katta qizil gipergigant^[1] ligini koʻrsatadi. Boshqalarning taʼkidlashicha, bu eng oddiy qizil supergigant boʻlib, diametri quyoshdan atigi 600 baravar katta, 2000 emas. Bunday holda, u yanada kengayib boradi^[2].

Tabiati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Katta it yulduzi VY haqidagi birinchi maʼlum kuzatuvlar 1801-yil 7 martda Jozef Jerom de Lalandning yulduzlar katalogida qayd etilgan boʻlib, unda VY CMa yettinchi kattalikdagi yulduzlar roʻyxatiga kiritilgan. Navbatdagi kuzatishlar yulduz 1850-yildan beri xiralashib borgan^[3].

1847-yildan boshlab bu yulduz qip-qizil rangga ega ekanligi maʼlum boʻlgan^[3]. 19-asrda kuzatuvchilar CMa ni kamida oltita alohida komponentga ega ekanligini aniqladilar.Bu uning koʻp yulduzli boʻlish ehtimolini koʻrsatdi. Hozirda ushbu „komponentlar“ yulduzni oʻrab turgan tumanliklarning yorqin qismlari ekanligi maʼlum. 1957-yildagi vizual kuzatishlar va 1998-yilda olingan yuqori aniqlikdagi tasvirlar CMada hamroh yulduzlar yoʻqligini koʻrsatdi^[3].

Yulduz — M spektral sinfidagi yuqori yorqinlikdagi yulduz boʻlib, samarali harorat taxminan 3000 K ni tashkil etgan. U Gertsshprung-Russell diagrammasining yuqori oʻng burchagida joylashgan. Uning rivojlanish jarayoni murakkab hodisa boʻlgan deb taxmin qilinadi.VY CManing Qizil supergigantga aylanishidan oldin massasi 30 dan 40 M _☉ gacha boʻlgan. Asosiy yulduz boʻlgan.

Masofani oʻlchash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yulduzlargacha boʻlgan masofa ularning Yer bilan birgalikda Quyosh atrofidagi harakati natijasida yuzaga kelgan paralaktik kesishuv bilan aniqlanadi. Biroq, Canis Major juda kam paralaksga egaligi — bu masofani aniqlashning ishonchsiz usuli boʻlishiga sababchidir^[4].

1976-yilda Charlz J. Lada va Mark J. Rid VY CMa dan 15 daqiqa sharqda yoy boʻylab yorqin molekulyar bulut halqasini kashf qilganlarini eʼlon qildilar. Bu bulutning atrofi yulduzning yorqin halqasi bilan chegaradosh. Nurlanish yorqinligining keskin oshishi gaz emissiyasining pasayishi bilan birga olimlarni bu bulut NGC 2362 tumanligining bir qismi ekanligi va yaqin yulduzlar bilan bir xil 1,5±0,5 kiloparsek masofada joylashganligi haqidagi fikrga olib keldi, u Hertzsprung-Ressell diagrammasidan aniqlanadi^[5].

Yulduz molekulyar bulutning halqasiga proyeksiya qilinadi, bu u bilan bogʻlanish imkoniyatini namoyish qiladi. Shuningdek, molekulyar bulutning tezligi yulduz tezligiga juda yaqin. Bu yana bir bor ushbu yulduzning molekulyar bulut va NGC 2362 bilan bogʻliqligini koʻrsatadi. Demakki, VY CMa ham 1,5 kpk masofada joylashgan^[6].

Oʻlchami[tahrir | manbasini tahrirlash]

Minnesota universiteti professori Robert M. Hamfris VY CMa radiusini 1800-2100 Quyosh radiusida baholaydi. Agar bunday yulduz Quyosh oʻrnida boʻlsa, uning yuzasi Saturn orbitasidan tashqarida boʻladi (taxminan 9 a. e). Agar VY Canis Major radiusining yuqori chegarasini 2100 quyoshda radiusida hisobga oladigan boʻlsak, uni aylanib chiqish uchun 8,5 soatdan koʻproq yorugʻlik kerak boʻladi, bu esa Quyoshga nisbatan yorugʻlik tezligini 14,5 soniyani talab etadi xolos oladi. Bu yulduzning hajmi Yernikidan 7 ×10¹⁵ marta katta.

Agar Quyoshni diametri bir santimetr boʻlgan toʻp sifatida tasavvur qilsak, unda VY CMa radiusi 2100 quyoshga tengligini hisobga olgan holda diametri 21 m boʻlar edi.

Yoritish darajasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xamfri 2006-yilda bu Yulduz yorqinligini hisoblash uchun energiya taqsimotining spektral oʻlchovlaridan foydalangan. Yulduzdan kelayotgan nurlanishning katta qismi atrofidagi bulutga chang bilan sochilganligi sababli, atrofdagi tumanlikning umumiy nurlanish oqimi bilan integratsiyani hisobga olgan holda, hisob-kitoblar shuni koʻrsatdiki, „Katta it“ ning yorqinligi 4,3 ×10⁵ L _☉ ga tengdir.

Bahsli holatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Katta it“ xususiyatlari haqida ikkita qarama-qarshi farazlar mavjud. Bir nuqtai nazarga koʻra, bu yulduz juda katta va juda yorqin qizil gipergigantdir. Boshqa fikrlarga koʻra^[8], bu radiusi taxminan 600 quyosh radiusiga teng boʻlgan oddiy qizil supergigant.

Uning yorqinligi ham oʻlchamlari kabi bahsli. Hamfrisning taʼkidlashicha, spektrning koʻrinadigan qizil va termal infraqizil hududlarida fotometriyani qayta ishlash koʻp miqdorda yulduz atrofidagi changga ega boʻlgan yulduzlar uchun yetarli emas.

VY CMa juda katta yulduzlarning „yuzasini“ (va radiusini) aniqlash muammolarini ham koʻrsatadi. Oʻrtacha materiya zichligi taxminan 0,000005-0,000010 kg / m³ boʻlgan yulduz zichligi hatto dengiz sathidagi Yer atmosferasidan ham ming marta kamroqdir. Quyoshimizning radiusini hisoblanganda, uning toji hech qachon hisobga olinmaydi. Lekin Quyoshning toji VY Canis Majorning „yuzasi“ dan issiqroq va qalinroqdir. Shuning uchun yulduzning aniq radiusi hali aniqlanmagan.

Evolyutsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, yulduz beqaror va oʻz massasining katta qismini atrofdagi tumanlik ichiga tashlagan. Kelajakda VY Canis Major yo oʻta yangi yulduz sifatida portlaydi yoki darhol qora tuynukga qulab tushadi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Roberta M. Humphreys, VY Canis Majoris: The Astrophysical Basis of Its Luminosity, Arxiv preprintov arxiv.org
↑ Philip Massey, Emily M. Levesque, Bertrand Plez Bringing VY Canis Majoris Down to Size: An Improved Determination of Its Effective Tempeature, Arxiv preprintov arxiv.org, provereno 05-15-07
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Robinson, L. J. (December 7, 1971). „Three somewhat overlooked facets of VY Canis Majoris“. Commission 27 of the I. A. U., Information Bulletin on Variable Stars (Konkoly Observatory, Budapest) (599).
↑ Pogge, Richard W. „Stellar distances“. Astronomy 162: Introduction to Stars, Galaxies and the Universe. Ohio State University.
↑ Lada, Charles J.; Reid, Mark J. (January 1, 1978). „CO observations of a molecular cloud complex associated with the bright rim near VY Canis Majoris“. The Astrophysical Journal (American Astronomical Society) 219: 95-104. Bibcode 1978ApJ…219…95L. doi: %2F155758 10.1086/155758
↑ Lada, C. J.; Reid, M. (March 1976). „The discovery of a molecular cloud associated with VY CMa“. Bulletin of the American Astronomical Society (American Astronomical Society) 8: 322.
↑ HubbleSite — NewsCenter — Astronomers Map a Hypergiant Star’s Massive Outbursts (01/08/2007) — Release Images
↑ Massey, Philip; Levesque, Emily M.; Plez, Bertrand (August 1, 2006). „Bringing VY Canis Majoris down to size: an improved determination of its effective temperature“. The Astrophysical Journal 646 (2): 1203—1208. arXiv: astro-ph/0604253. Bibcode 2006ApJ…646.1203M. doi: %2F505025 10.1086/505025

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Monnier, JD; Danchi, V. C.; Xeyl, D.S.; Lipman, EA; Tuthill, P.G.; Townes, CH (2000-yil 10-noyabr). „Spektral chiziqlardagi oʻrta infraqizil interferometriya. II. IRC +10216 va VY Canis Majoris atrofida doimiy (chang) emissiyasi“. Astrofizika jurnali (Amerika Astronomiya Jamiyati) 543 (2): 861-867. arXiv: astro-ph/0007393. Bibcode 2000ApJ…543..861M. doi: %2F317126 10.1086/317126
Monnier, JD; Tuthill, P.G.; Lopes, B.; Cruzalebes, P.; Danchi, V. C.; Haniff, Kaliforniya (1999-yil 10-fevral). „VY Canis Majorisning soʻnggi nafasi: diafragma sintezi va adaptiv optik tasvirlar“. Astrofizika jurnali (Amerika Astronomiya Jamiyati) 512 (1): 351-361. arXiv: astro-ph/9810024. Bibcode 1999ApJ…512..351M. doi: %2F306761 10.1086/306761.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

VY Katta it yulduzi haqida Vikipediyaning qardosh loyihalarida koʻproq bilib oling
	Maʼno va tarjimalari Vikilugʻatda
	Media fayllar Vikiomborda
	Taʼlim resurslari Vikiversitetda
	Xabarlar Vikiyangiliklarda
	Iqtibos, maqol va matallar Vikiiqtibosda
	Asarlar matnlari Vikimanbada
	Kitob va darsliklar Vikikitobda

„Исследования звезды-гипергиганта " Gomel-Sat — Центр космических технологий“ (deadlink). 2012-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan.

(Wayback Machine saytida 2012-07-19 sanasida arxivlangan)

[a-1] Roberta M. Humphreys, VY Canis Majoris: The Astrophysical Basis of Its Luminosity, Arxiv preprintov arxiv.org

[b-2] Philip Massey, Emily M. Levesque, Bertrand Plez Bringing VY Canis Majoris Down to Size: An Improved Determination of Its Effective Tempeature, Arxiv preprintov arxiv.org, provereno 05-15-07

[тринадцать-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Robinson, L. J. (December 7, 1971). „Three somewhat overlooked facets of VY Canis Majoris“. Commission 27 of the I. A. U., Information Bulletin on Variable Stars (Konkoly Observatory, Budapest) (599).

[четырнадцать-4] Pogge, Richard W. „Stellar distances“. Astronomy 162: Introduction to Stars, Galaxies and the Universe. Ohio State University.

[одиннадцать-5] Lada, Charles J.; Reid, Mark J. (January 1, 1978). „CO observations of a molecular cloud complex associated with the bright rim near VY Canis Majoris“. The Astrophysical Journal (American Astronomical Society) 219: 95-104. Bibcode 1978ApJ…219…95L. doi: %2F155758 10.1086/155758

[6] Lada, C. J.; Reid, M. (March 1976). „The discovery of a molecular cloud associated with VY CMa“. Bulletin of the American Astronomical Society (American Astronomical Society) 8: 322.

[шестнадцать-7] HubbleSite — NewsCenter — Astronomers Map a Hypergiant Star’s Massive Outbursts (01/08/2007) — Release Images

[двенадцать-8] Massey, Philip; Levesque, Emily M.; Plez, Bertrand (August 1, 2006). „Bringing VY Canis Majoris down to size: an improved determination of its effective temperature“. The Astrophysical Journal 646 (2): 1203—1208. arXiv: astro-ph/0604253. Bibcode 2006ApJ…646.1203M. doi: %2F505025 10.1086/505025

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]