Umumiy huquq (huquqiy tizim)

Dunyo davlatlarining huquq tizimlari. Umumiy huquq mamlakatlari pushti ranglar bilan ko'rsatilgan.

Umumiy huquq (inglizcha: common law) — Anglo-sakson huquq tizimi mamlakatlarida muhim ahamiyatga ega bo'lgan sud amaliyotining tarkibiy qismlaridan biri bo'lgan adolat huquqi (inglizcha: law of equity) bilan birgalikda butun Buyuk Britaniya uchun umumiy bo'lgan yagona pretsedent tizimidir.

XIII — XIV asrlarda mahallil odatlar va qirollik sudlarining amaliyoti asosida shakllangan. Sud pretsedenti umumiy huquq tizimida huquqning asosiy manbalaridan biri sifatida tan olingan.

XIII asr o'rtalarida nufuzli huquqshunos olim va "Angliya qonunlari va urf-odatlari to'g'risida" risolaning muallifi Henry de Bractonning umumlashtirishiga ko'ra, bu mamlakatning o'ziga xos xususiyati shundaki, faqat undagi rasmiy ravishda odat va yozilmagan qonunlardan foydalanishga ruxsat berilgan.

Shakllanish tarixi

Umumiy huquq deganda qonunlar yoki ijro hokimiyatining qonunosti hujjatlari bilan emas, balki sudlar va sud organlari qarorlari asosida ishlab chiqilgan qonunlar tizimi ham, huquq tizimining bir turi ham tushuniladi.

Umumiy huquq sudyalarning o'zlari tomonidan muayyan ishlar bo'yicha qarorlarda yaratiladi va belgilanadi. Qaror ko'rib chiqilayotgan aniq ish bo'yicha qabul qilinadi va bu qaror kelgusida boshqa shunga o'xshash ishlarga nisbatan qo'llaniladi. Qonunda aniq ta'riflar bo'lmagan taqdirda, sudyalar pretsedent o'rnatish orqali huquq normasini yaratish vakolatiga va majburiyatiga ega. Pretsedentlar jamlanmasi "umumiy huquq" deb ataladi va kelajakdagi qarorlarni unga bog'laydi. Keyinchalik, agar ishdagi taraflar qonun nuqtai nazariga rozi bo'lmasalar, ish sud tomonidan xuddi shunday ish bo'yicha oldingi pretsedentdan foydalangan holda ko'rib chiqiladi. Agar o'tmishda shunga o'xshash nizo hal qilingan bo'lsa, sud oldingi qarorlarda qo'llanilgan asoslarga amal qilishi kerak (bu prinsip pretsedentlarning majburiy kuchi sifatida tanilgan — inglizcha: stare decisis). Biroq, sud ko'rilayotgan ishning mohiyati avvalgi barcha ishlardan tubdan farq qilishini aniqlasa, u ishni birinchi marta ko'rilayotgan deb hisoblaydi. Shundan so'ng, yangi qaror presedentga aylanadi va u pretsedentlarning majburiy kuchi printsipiga muvofiq kelajakdagi ishlarni bog'laydi.

Amalda umumiy huquq tizimi yuqorida tavsiflangan ideal tizimga qaraganda ancha murakkab. Sud qarorlari faqat ma'lum bir yurisdiksiyada majburiydir va hatto ma'lum bir yurisdiktsiya doirasida ham ba'zi sudlar boshqalarga qaraganda ko'proq vakolatga ega. Masalan, koʻpchilik yurisdiksiyalarda apellyatsiya instansiyasi sudlarining qarorlari bir yurisdiksiyadagi quyi turuvchi sudlar va shu apellyatsiya sudining keyingi qarorlari uchun majburiy boʻlsa, apellyatsiya instantsiyasi boʻlmagan sudlarning qarorlari esa majburiy emas. Umumiy va konstitutsiyaviy huquqning o'zaro ta'siri, huquq va qoidalarni belgilash ham katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Biroq, pretsedentlarning majburiy kuchi —shunga o'xshash ishlarni normalarning bo'ysunishiga muvofiq hal qilish tamoyili —barcha umumiy huquq tizimlarining markazida yotadi.

Atamaning kelib chiqishi

XII — XIII asrlarda umumiy huquq atamasi (lotincha: jus commune) Rim-kanon huquqiga tegishli tushuncha bo'lgan va uning mahalliy urf-odatlaridan (lotincha: lex terrae) farqli ravishda butun xristian olamida qo'llaniladigan qismini bildiradi. Kanon huquqidan bu atama shu davrda yaratilgan va ushbu atama kabi butun o'rta asrlar Angliyasi uchun umumiy bo'lgan qirol sudlari tizimiga o'tdi; ushbu sudlar mahalliy feodal sudlari — graflik sudlari bilan birgalikda mavjud edi.

Angliya qiroli Henry II Curtmantle o'z qirolligining turli qismlaridagi sud ishlarini ko'rish uchun yutsitsiariylarini yubora boshladi. Dastlab, bu sayohatchi sudyalar qirollik assizalariga (dastlab, 1166-yildagi Klarendon assizasi, keyin 1176-yilgi Nortgempton assizasi) tayangan, unga ko'ra guvohlar yoki qo'shnilar so'roq qilingan, ko'pincha 12 kishidan iborat bo'lib, keyinchalik ulardan hakamlar hay'ati shakllantirilgan. XII asr oxirida qirollik sudlarining ish tajribasi ingliz umumiy huquqiga oid risolalar shaklida umumlashtirila boshlandi. Ulardan birinchilari Ranulf de Glanvillning "Angliya qirolligi qonunlari va odatlari to'g'risida traktat" asari va Kenterberiy arxiyepiskopi Hubert Walterningmuallifligiga tegishli deb sanalarigan "G'aznachining suhbati" (inglizcha: The Dialogue of the Exchequer) kitobi hisoblanadi.

Tarqalishi

Umumiy huquq tamoyillari Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada (Kvebekdan tashqari), Avstraliya, Yangi Zelandiya, Irlandiya va sobiq Britaniya imperiyasining boshqa mamlakatlari, masalan: Hindiston, Pokiston, Gonkong, Singapur, Bangladesh, Malayziya, Janubiy Afrika, Zimbabve, Kamerun, Namibiya, Botsvana, Gana va boshqalarda amal qiladi (yuqoridagi rasmda).

O'ziga xos xususiyatlari

Statut huquqidan farqi

Buyuk Britaniyaning huquqiy ta'siri kuzatilgan mamlakatlarda (Millatlar Hamdo'stligi a'zolari, AQSH) huquqning aksariyat sohalarida qonunlar qonun chiqaruvchi organ tomonidan qabul qilinadi, ularga qo'shimcha ravishda hukumat va boshqa ijro etuvchi organlar qarorlari mavjud. Umumiy yoki pretsedent huquqi esa sudlar (yoki kvazisud tribunallari) tomonidan qabul qilingan qarorlar majmuidir. Ushbu tushunchani ham ikki guruhga bo'lish mumkin:

• sof umumiy huquqdan kelib chiqadigan, muayyan qonunda belgilanmagan huquqlar; masalan, XX asrgacha jinoyat va protsessual huquqning aksariyat qismi qonun bilan belgilanmagan, hatto bugungi kunda ham fuqarolik va delikt huquqining katta qismi faqat sud qarorlarida yashaydi;
• statutlarda, farmoyishlarda va konstitutsiyalarda belgilangan ta'riflar va normalar.

Adolat huquqidan farqi

1873-yilgacha Angliyada ikkita parallel sud tizimi mavjud edi: umumiy huquq sudlari va adolat sudlari. Bu bo'linish ko'plab Britaniya mustamlakalariga (shu jumladan sobiqlariga), shu jumladan Qo'shma Shtatlarga ham tarqaldi. Adolat huquqi normalari 1875-yilgacha Kansler sudi qarorlaridan shakllangan.

1873-1875-yillarda Buyuk Britaniyada o'tkazilgan keng ko'lamli sud-huquq islohoti natijasida sud hokimiyati to'g'risidagi qonun bilan umumiy huquq va adolat huquqi yagona tizimga birlashtirildi, ammo ular o'rtasidagi jiddiy farqlar hali ham saqlanib qolmoqda. Ushbu qonunga ko'ra, tenglik huquqi normalari, agar ular umumiy huquqqa zid bo'lsa, umumiy huquqdan ustunlikka ega bo'ladi.

Kontinental huquq tizimlaridan farqi

Anglo-sakson umumiy huquqi Romano-german tipidagi huquq tizimlaridan kodifikatsiyalanmaganligi bilan farq qiladi. Umumiy huquq tizimlari parlament tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari bilan teng darajada huquqning muhim manbai hisoblanadigan sud qarorlariga katta ahamiyat beradilar. Shu bilan birga, Romano-German huquqi doirasida sud pretsedentiga nisbatan kamroq, yozma huquqqa esa nisbatan ko'proq ahamiyat beriladi. Masalan, Napoleon kodeksi fransuz sudyasiga sud pretsedentini belgilashni to'g'ridan to'g'ri taqiqlaydi.

Yana qarang

• Ingliz huquqi
• Romano-german huquq oilasi

Adabiyotlar

• Barrington, Candace; Sobecki, Sebastian. The Cambridge Companion to Medieval English Law and Literature. Cambridge: Cambridge University Press, 2019. DOI:10.1017/9781316848296. ISBN 9781316632345.  Chapters 1–6.
• Crane, Elaine Forman (2011), Witches, Wife Beaters, and Whores: Common Law and Common Folk in Early America. Ithaca, NY: Cornell University Press.
• Friedman, Lawrence Meir. A History of American Law, 3rd, New York: Simon and Schuster, 2005. ISBN 978-0-7432-8258-1. 
• Garner, Bryan A.. A Dictionary of Modern Legal Usage, 2nd, revised, New York: Oxford University Press, 2001 — 178 bet. ISBN 978-0-19-514236-5. 
• Glenn, H. Patrick. Legal Traditions of the World. Oxford University Press, 2000. ISBN 978-0-19-876575-2. 
• Ibbetson, David John. Common Law and Ius Commune. Selden Society, 2001. ISBN 978-0-85423-165-2. 
• Langbein, John H.; Lerner, Renée Lettow; Smith, Bruce P.. History of the Common Law: The Development of Anglo-American Legal Institutions. New York: Aspen Publishers, 2009. ISBN 978-0-7355-6290-5. 
• Jain, M.P.. Outlines of Indian Legal and Constitutional History, 6th, Wadhwa & Co, 2006. ISBN 978-81-8038-264-2. 
• Milsom, S.F.C., A Natural History of the Common Law. Columbia University Press (2003) ISBN 0231129947
• Milsom, S.F.C., Historical Foundations of the Common Law (2nd ed.). Lexis Law Publishing (Va), (1981) ISBN 0406625034
• Morrison, Alan B.. Fundamentals of American Law. New York: Oxford University Press, 1996. ISBN 978-0-19-876405-2. 
• Nagl, Dominik. No Part of the Mother Country, but Distinct Dominions – Law, State Formation and Governance in England, Massachusetts and South Carolina, 1630–1769. Berlin: LIT, 2013. ISBN 978-3-643-11817-2. 
• Potter, Harry. Law, Liberty and the Constitution: a Brief History of the Common Law. Woodbridge: Boydell and Brewer, 2015. ISBN 978-1-78327-011-8. 
• Salmond, John William. Jurisprudence: The Theory of the Law, 2nd, London: Stevens and Haynes, 1907 — 32 bet. OCLC 1384458.