Ummu Salama

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ummu Salama
Tavalludi
Hind bint Abi Umayya

580 yoki 596-yil
Makka, Hijoz
Vafoti 680 yoki 683-yil
Madina
Turmush oʻrtogʻi Abu Salama 624-yil vafot etgan, 625-yilda Muhammad s.a.v 632-yilda vafot etgan
Otasi Abu Umayya ibn al-Mugʻiyra

Hind bint Abu Umayya (arabcha: هِنْد بِنْت أَبِي أُمَيَّة, Hind ʾibnat ʾAbi ʾUmayya, tax. 580 yoki 596 — 680 yoki 683),[1] Ummu Salama (arabcha: أُمّ سَلَمَة, ʾUmmu Salama) yoki Hind al-Maxzumiyya (arabcha: هِنْد ٱلْمَخْزُومِيَّة) Islom paygʻambari Muhammadning xotinlaridan biri edi.

„Ummu Salama“ uning kunyasi yaʼni „Salamaning onasi“ edi.[2] U Muhammadning eng nufuzli ayol sahobalaridan biri boʻlib, asosan Muhammad haqidagi koʻplab hadislar yoki hikoyalarni eslashi bilan tanilgan.[3] Shialar Ummu Salamani Muhammadning Xadichadan keyingi eng muhim rafiqasi deb hisoblashadi.[4]

Muhammad bilan turmush qurishdan oldin[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salamaning tugʻilgan ismi Hind edi.[5] Uning otasi Abu Umayya ibn Al-Mugʻiyra ibn Abdulloh ibn Umar ibn Maxzum ibn Yaqoza boʻlib, u Suhayl yoki Zod ar-Rakib nomi bilan ham mashhur.[6] U oʻzining Quraysh qabilasining mansabdor aʼzosi boʻlib, oʻzining saxiyligi bilan mashhur edi.[7] Uning onasi Kinana qabilasining Firos ibn Gʻanam boʻlimidan boʻlgan Otika binti Omir ibn Robiya edi.[8]

Abu Salamaga uylanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salama Muhammadga turmushga chiqishdan oldin Abu Salama Abdulloh ibn Abdul Asadga turmushga chiqqan edi, uning onasi Barra binti Abdul Muttalib edi. Abu Salama Muhammadning oʻgay ukasi va uning yaqin sahobalaridan biri edi. Ummu Salama Abu Salamaga toʻrt farzand tugʻdi: Salama, Umar, Zaynab va Ruqayya.[9]

Islomni qabul qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salama va uning eri Abu Salama birinchilardan boʻlib Islomni qabul qilganlar.[8] Ulardan oldin faqat Ali va yana bir necha kishi musulmon edi. Ummu Salama va Abu Salama islomni qabul qilishlariga javoban qudratli Qurayshning qattiq gʻazabi va taʼqiblariga qaramay, Islomga sodiqliklarini davom ettirdilar.

Quvgʻin kuchayib borar ekan, yangi musulmonlar Makkadan uzoqda hayot izlay boshladilar. Muhammad yangi qabul qilingan izdoshlariga, jumladan Ummu Salama va Abu Salamaga Habashistonga hijrat qilishni buyurdi. Ummu Salama hijrat qilish uchun Makkadagi qavmidagi sharafli hayotini tark etdi. Habashistonda boʻlganlarida, bu musulmonlarga Makkada musulmonlar sonining koʻpayishi bilan birga taʼqiblar kamayganligi aytilgan. Bu maʼlumot Ummu Salama, uning eri va qolgan musulmon muhojirlarning Makkaga qaytishlariga sabab boʻldi. Makkaga qaytib kelgach, Quraysh yana musulmonlarni qattiq quvgʻin qila boshladi. Bunga javoban Muhammad oʻz izdoshlariga Madinaga koʻchishlari uchun koʻrsatma berdi, bu hijrat deb ham ataladi. Ummu Salama eri va oʻgʻli bilan birga hijrat qilishni rejalashtirgan edi, biroq Ummu Salamaning urugʻi uni Makkada qolishga majbur qilganidan keyin toʻxtab qoldi, Abu Salama urugʻi esa bolani olib ketdi.[10]

Ummu Salama bu voqeani aytib beradi:

Makkadan chiqib ketishimizdan oldin, qabiladan bo'lgan ba'zi erkaklar bizni to'xtatib, erimga: "O'zingga o'zing xohlagan narsani qilishda erkin bo'lsang ham, xotining ustidan hokimiyating yo'qdir. U bizning qizimiz. Uni bizdan olib ketishingizga ruxsat berishimizni kutyapsanmi?" dedilar. Keyin uning ustiga bostirib, meni undan tortib oldilar. Erimning urugʻi Banu Abdul Asad meni olib ketayotganlarini koʻrib, gʻazabdan qizishib ketishdi. "Yo'q! Allohga qasamki, bolani tashlab ketmaymiz, deb baqirdilar. U bizning o'g'limiz va bizning unga birinchi da'vomiz bor. Ular o`g`limning qo'lidan ushlab, mendan tortib olishdi.

— Ummu Salama

Abu Salama xotini va bolasini Makkada qoldirib, Madinaga yolgʻiz oʻzi yoʻl oldi. Biroz vaqt oʻtgach, Ummu Salamaga Quraysh Makkadan chiqib ketishga ruxsat berdi va oʻgʻlini erining qabilasi qaytarib berdi. Oʻgʻli bilan hijratni tugatgandan soʻng eri bilan bogʻlandi.[11]

Abu Salamaning vafoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salama (Ziyod ibn Abu Maryam rivoyat qilgan rivoyatda) Abu Salama bilan turmush qurganida, Ummu Salama ikkalasidan biri vafot etganida, ikkinchisi boshqa turmush qurmasligiga ahd qilishini iltimos qilgani aytiladi. Biroq, bu anʼanaga koʻra, Abu Salama javoban oʻzining vafotidan keyin Ummu Salamaga qayta turmush qurishni buyurdi. Soʻng duo qildi: „Ey Alloh, mendan keyin Ummu Salamaga mendanda uni xafa qilmaydigan va ranjitmaydigan kishini nasib et!“[12]

Uhud jangida (625-yil mart) Abu Salama ogʻir yaralandi. Abu Salama ana shu yaralar tufayli vafot etar ekan, u Ummu Salamaga Muhammaddan eshitgan bir xabarni esladi: "Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: "Birovga musibat yetsa, „Albatta, biz Allohdanmiz va Uning huzuriga qaytguvchimiz“. Va u: „Ey Robbim, menga buning evaziga faqat Oʻzing bera oladigan yaxshisini bergin“, deb duo qilardilar"[13]. Bu hikoya turli xil farqlar bilan yetkazilgan, ammo hadisning asosiy maʼnolari saqlanib qolgan.

Uning eri oxir-oqibat Uhud jangida olgan jarohatlaridan vafot etdi.[14] Ummu Salama eri vafotidan oldin bir hadisni esladi va berilgan duoni oʻqiy boshladi.[15]

Abdulloh ibn Abdulasad Uhud jangida[14] vafot etgach, u Ayyin al-Arab — „eridan ayrilgan“ nomi bilan mashhur boʻldi. Uning Madinada kichik bolalaridan boshqa oilasi yoʻq edi, unga muhojirlar ham, ansorlar ham yordam berishdi. Toʻrt oyu oʻn kunlik iddani tugatgandan soʻng, ayol eri vafotidan keyin yana turmushga chiqishi uchun kutishi kerak boʻlgan vaqtni olgach, Ummu Salamaga nikoh taklifi keldi.[15] Abu Bakr va undan keyin Umar unga uylanishni iltimos qildilar, lekin u rad etdi. Keyin Muhammadning oʻzi Ummu Salamaga nikoh taklif qildi. U avvaliga ikkilanib turib: „Yo Rasululloh, menda uchta xususiyat bor. Men nihoyatda hasadgoʻy ayolman va menda sizni gʻazablantiradigan va Alloh taolo meni azoblashga sabab boʻladigan biror narsani koʻrishingizdan qoʻrqaman. Men yosh oilali yoshi katta ayolman“

Ammo Muhammad uning har bir tashvishini bosdi: „Sen aytgan rashk haqida Alloh taolodan uni sendan uzoqlashtirishini soʻrayman. Sen aytib oʻtgan yosh masalasiga kelsak, men ham sen bilan bir xil muammoga duch keldim. Sen aytgan qaram oilaga kelsak, sening oilang mening oilamdir“

Muhammad s.a.v davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salama 32 yoshida Muhammadga turmushga chiqdi. Ummu Salama turmushga chiqganida 3 farzandi bor, toʻrtinchi farzandi endigina tugʻilgan beva ayol edi.[16]

Fotima binti Asad (4-xalifa Alining onasi) vafot etganida, Muhammad Ummu Salamani Fotima binti Muhammadga valiy qilib tanlagani aytiladi.[5] Biroq, oxirgi Fotima hijriy 1 yoki 2-yilda Aliga turmushga chiqgan Fotima binti Asad 4-hijriy yilda vafot etgan, Ummu Salama esa 5-yilda Muhammad s.a.v ga turmushga chiqgan, shuning uchun har qanday vasiylik faqat nominal boʻlishi kerak edi. 

Qur’ondagi „Poklanish“ oyati (33:33) Muhammadga uning uyida nozil qilingan.[17]

Ummu Salama va Muhammad s.a.v ayollari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Madinaga hijratning toʻrtinchi yilida Ummu Salama Muhammadning nikoh taklifini qabul qildi. Ummu Salama nikoh haqidagi uchta shartini aytib, Muhammaddan javobni eshitgach, juda xursand boʻlib, taklifni qabul qildi. Ummu Salama Muhammad s.a.v xotinlarining eng kattasi boʻldi. U faqat Xadichadan keyin Muhammadning eng yuqori martabali xotiniga aylandi.[18] Uning boshqa xotinlar orasida yuksak mavqega ega boʻlishi uning koʻp urushlarda qatnashgani va Muhammadning xonadonini himoya qilgani natijasi edi. Ummu Salamani Muhammad alayhissalomning boshqa xotinlaridan ajratib turadigan sifatlari quyidagilardan iborat: Fotima tarbiyasidagi roli (Ummu Salama barcha ishlarda oʻzini har qachongidan ham koʻproq bilimli deb eʼlon qilgan Muhammad s.a.v ning eng koʻzga koʻringan qizi), siyosiy faolligi, hikoyalari. Muhammadning rivoyatlari (jami 378 hadis rivoyati) va Muhammad s.a.v ning vafotidan keyin Alining shaxsiyati va rahbarligini qatʼiy himoya qilganidir.[18]

Muhammadning xotinlarining eng ulugʻ fazilati „moʻminlarning onalari“ sifatida tanilganligi koʻrsatilgan. Shuningdek, ularga boshqa erkak bilan turmush qurish ham taqiqlangan. (33:53) Qur’on Muhammadning xotinlari jamiyatda oʻrnak boʻlishlari kerakligini koʻrsatadi (33:30-32). U oʻzining aql-zakovati va siyosiy bilimi tufayli Muhammadning qolgan xotinlari tomonidan koʻpincha hurmatga sazovor boʻlgan. Ummu Salamaning oʻzi 378 hadis rivoyat qilgan. U Muhammadning xotinlarining oxirgisi edi.[18]

Muhammad s.a.v ga va jamiyatga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salama oʻzining goʻzalligi, ilmi va donoligi tufayli Muhammadning uyida va jamiyatda muhim oʻrin tutgan. U iymoni va axloqi boʻyicha Muhammadning ajoyib rafiqasi edi. U ayol sifatida barcha diniy burchlarini bajargan va ado etgan.[18] Muhammad bilan turmush qurganida, u uni baxtli qilish uchun harakat qildi. U har doim Muhammadni qattiq hurmat qilgan. U jamiyatda oʻzining aql-zakovati, siyosiy bilimdonligi va ayollar huquqlari uchun kurashdagi faolligi bilan tanilgan edi.[19] Ummu Salama hukm qilishda eng qobiliyatli ayol edi.[20] U ilk islom jamiyatida ham ayollar huquqlari uchun harakatda faol ishtirok etgan. Bir kuni u Muhammadga siyosiy savol berdi: „Nima uchun Qur’onda erkaklar zikr qilingan va biz esa yoʻq?“[20] Muhammad alayhissalomga bergan javobida Alloh taolo bu ikki jins jamiyat aʼzolari va imonlilar sifatida toʻliq teng ekanligini eʼlon qiladi. Jinsning farqi yoʻq, agar inson sodiq boʻlsa va Allohga itoat qilish istagi boʻlsa, uning inoyatiga sazovor boʻladi. Ummu Salamaning bu harakati tenglikni oʻrnatadi va ayollar jamiyatda ular bilan bogʻliq boʻlgan gender rolidan qoniqmaganlarida toʻgʻridan-toʻgʻri Muhammadga murojaat qilishlari mumkinligini koʻrsatadi. Ummu Salamaning bu harakati ayollarning haqiqiy norozilik harakatlari edi.[21] Ummu Salama juda yaxshi fikrga, tez fikr yuritish qobiliyatiga va toʻgʻri fikr bildirishda tengsiz qobiliyatga ega edi.[22]

Hudaybiya shartnomasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salama 628-yilda (6 -hijriy) Makkaliklar bilan Hudaybiya shartnomasi boʻyicha muzokaralar chogʻida Muhammadning maslahatchisi boʻlgan. Bu shartnomaning asosiy maqsadlaridan biri Muhammad va Madina musulmonlarining Makkadagi Quraysh bilan munosabatlarini aniqlash edi. Shartnoma ikki guruh oʻrtasida tinchlikka erishish va musulmonlarga haj deb nomlanuvchi Kaʼbani keyingi yili 629-yilda (hijriy 7) bajarishga ruxsat berishni maqsad qilgan. Bu shartnoma muhim edi, chunki u ikki guruh oʻrtasida 10 yillik tinchlik bitimini oʻrnatdi. Shartnoma keyinchalik 629-yilda (8-hijriy) buzilib , Makka fath qilinishiga olib keldi.

Muhammad s.a.v dan keyin[tahrir | manbasini tahrirlash]

Muhammad vafotidan keyin Ummu Salama Islomga taʼsirini davom ettirdi. Uning koʻplab hadislari dinning kelajagiga doimiy taʼsir koʻrsatadi.[23] Ummu Salama Muhammadning boshqa xotini Oysha bilan birga imomlik qilib, ayollarni ibodatda boshqargan.[24]

Ummu Salama ham Oysha va Ali firqalari toʻgʻridan-toʻgʻri qarama-qarshi boʻlgan Tuya jangida kuchli pozitsiyani egalladi. Ummu Salama Oyisha roziyallohu anhoning jangda ishtirok etishiga ochiqchasiga rozi boʻlmadi. U Alining fraktsiyasini qattiq qoʻllab-quvvatlagan va Muhammad jang haqidagi fikrlarini tasdiqlash uchun Ali va Fotimani qoʻllab-quvvatlagani haqidagi hikoyalarni eslagan.[25]

Ummu Salama hatto oʻgʻli Umarni Ali gʻalabasi uchun jangga joʻnatgan.

Ummu Salama hijriy 64-yilda vafot etdi. Uning vafot etgan sanasi aniq boʻlmasa-da, oʻgʻli Ummu Salama 84 yoshida vafot etganini aytadi. UBoqi qabristoniga dafn qilindi. U Muhammadning omon qolgan xotinlaridan oxirgisi edi.

Hadis[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ummu Salama va Oysha Muhammadning boshqa ayollariga qaraganda koʻproq hadislar keltirdilar. Ummu Salamaga sunniy musulmonlar orqali 378 ta rivoyat kelgan.[26] U rivoyat qilgan Hadislar orasida:

Poklanish oyati 33:33[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Uylaringizda jim oʻtiring va avvalgi johiliyat davridagidek koʻzni qamashtiruvchi koʻrinish qilmang. Namozni toʻkis ado eting va zakot bering. Allohga va Uning Rasuliga itoat qilingiz. Alloh sizlardan har qanday jirkanch narsalarni ketkazishni va sizlarni pok va begʻubor qilishni xohlaydi.“[27]

„Poklanish“ („Oyatul-tasir“) oyatiga oxirgi misrada poklik zikr qilingani uchun shunday nom berilgan. Ummu Salama roziyallohu anhuning aytishicha, uning uyida faqat Muhammad, Ali, Fotima, Hasan va Husayn boʻlganlarida poklanish oyati nozil boʻlgan. Tarbasiy va Saʼlabiy kabi olimlar Ummu Salama roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: "Bir kuni Fotima xonim ovqat pishirib, uyimizga Paygʻambar uchun olib keldilar. Paygʻambar : „Ey koʻzimning nuri, Ali va oʻgʻillaringni chaqir, bu taomni birga yeymiz“, dedilar"[28] Hamma yigʻilib, oʻsha taomdan yeb boʻlgach, Jabroil farishta tushdi va quyidagi oyatni nozil qildi: „Albatta, Alloh sizlardan har qanday nopoklikni daf qilishni va sizlarni poklik ila poklashni xohlaydi“.[28]

Oyatni eshitgan Paygʻambar ularning ustlariga rido qoʻydilar va shunday dedilar: „Ey, Allohim, bular mening uyimning ahlidir. Ular mening ishonchli va yordamchilarim. Allohim, ulardan nopoklikni olib tashla va ularni pok tutgin“. Ummu Salama raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: "Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bu duoni eshitib: "Yo Rasululloh! Men ham siz bilanmi? Shunda u zot: „Ahli baytim darajasida emassan, lekin sen olijanob xulqli ayolsan“, deb javob berdi.[28]

Oyatlarning ahamiyati Muhammadning baytning ikkinchi qismidagi „uy ahli“ maʼnosini anglatuvchi „Ahl al-Bayt“ iborasini qoʻllaganidan kelib chiqadi. „Ahl al-Bayt“ talqini sunniylar va shialar oʻrtasida keskin farqni oʻrnatadi. Shialarning fikricha, bu atama Muhammad, Fotima, Ali, Hasan va Husaynga tegishli boʻlib, ular faqat „Ahl al-Bayt“ aʼzolari ekanliklarini anglatadi. Ushbu aqidaga koʻra, faqat Muhammad s.a.v ning toʻgʻridan-toʻgʻri avlodi musulmon jamiyati ustidan maʼnaviy yetakchilik va hokimlikni amalga oshiradi. Aksincha, sunniylar Muhammad faqat xonadagi besh kishini nazarda tutmaganiga ishonishadi. Buning oʻrniga, sunniylar har qanday yaxshi niyatli musulmon ruhiy yetakchilik va hokimlikka erisha oladi, deb hisoblashadi. Ikki tafsir oʻrtasidagi tafovut Ummu Salamaning „Poklanish“ oyati va „Rido hadisi“ni rivoyat qilganidan kelib chiqadi.

Baʼzi tafsirlar, jumladan Amina Vadud „uylaringizda jim boʻlinglar va oldingi johiliyat davridagidek koʻzni qamashtirmanglar“ degan birinchi satrni talqin qiladilar, bu ayollarning koʻchaga chiqishiga umuman ruxsat berilmasligini bildirmaydi. Oʻzini koʻz-koʻz qilish maqsadida tashqariga chiqishni cheklash taʼkidlanadi.[29]

33:35[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Musulmon erkaklar va ayollar uchun, moʻmin va moʻminlar uchun, taqvodor erkaklar va ayollar uchun, chinakam erkaklar va ayollar uchun, sabrli erkaklar va ayollar uchun, oʻzini kamtar tutgan erkaklar va ayollar uchun, ehson qiluvchi erkaklar va ayollar uchun., Roʻza tutuvchi erkaklar va ayollar uchun, iffatini saqlaydigan erkaklar va ayollar uchun hamda Allohga hamd aytish bilan shugʻullanuvchi erkaklar va ayollar uchun Alloh magʻfirat va ulugʻ ajr tayyorlab qoʻygandir.“[27]

Ummu Salama musulmon ayollar uchun tenglik va avtonomiyaga intildi va Muhammadga siyosiy savollar berishdan hech qachon tortinmadi. Bu oyat Ummu Salama Muhammaddan: „Nima uchun Qur’onda erkaklar zikr qilingan va nega biz yoʻq?“, deb soʻraganida boshlangan.[30] U rivoyat qiladi: „Men Paygʻambarimizdan nega biz erkaklar kabi Qur`onda zikr qilinmaganimizni soʻradim“. Bir kuni tushdan keyin sochimni taraganimda uning ovozini minbardan eshitib hayron boʻldim. Shosha-pisha sochimni oldim-da, yaxshi eshitadigan xonadonlardan biriga yugurdim"[30] Ummu Salama oyatni shu yerda eshitdi.

Baʼzi tafsirlar bu oyatni musulmonlar uchun jinslar tengligini koʻrsatish uchun izohlaydi. Amina Vadud oyatda ayolni maʼnaviy salohiyat va jannatga yetishish qobiliyati boʻyicha erkak bilan mutlaq bir qatorga qoʻyishi haqida oʻz fikrini bildirgan.[31]

Ummu Salamaning Sunan Ibn Mojaga qoʻshgan hissasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Abu ʻAbdulloh Muhammad ibn Yazid Ibn Moja ar-Rabʻiy al-Qazviniy, koʻpincha Ibn Moja nomi bilan atalgan, 9-asrda yashagan hadis olimi. U sunniy islomning oltinchi kanonik hadislar toʻplamini — „Sunan Ibn Moja“ ni yigʻgani bilan mashhur. Quyida Ummu Salamaning Sunan Ibn Mojadan rivoyat qilgan hadislari keltirilgan:

603-hadis: „Yo Rasululloh, dedim. Men qalin sochli ayolman. Jinsiy nopoklikdan poklanish uchun choʻmilganda ularni yechish kerakmi?“ U zot: „Ularning ustiga uch hovuch suv quyishing kifoya qiladi, soʻngra oʻzingga suv quysang, poklanursan“, dedilar yoki: „Bu holatda, poklangan boʻlasan“, dedilar.

623-hadis: "Bir ayol Paygʻambarimizdan soʻradilar: "Mendan doimo qon ketadi, pok boʻlmayman. Namozni tark etishim kerak boʻladimi? U zot: „Yoʻq, hayz koʻrgan kunlaringiz va kechalaringiz soni uchun namozni tark eting“, dedilar". (Roviylardan biri) Abu Bakr (Ibn Abu Shayba roziyallohu anhu) oʻz hadislarida: „Oydagi kunlarning sonini hisoblang, soʻngra choʻmiling va avratingizni mato bilan yoping va namoz oʻqing“, dedilar.

637-hadis: "Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning koʻrpalari ostida edim, keyin ayollar kabi hayz koʻrayotganimni his qildim va yopinchiqdan sirgʻalib chiqdim. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: „Hayz koʻryapsizmi?“ dedilar. Men: „Men ham ayollar kabi hayz koʻrayotganimni his qilyapman“, dedim. U zot: „Alloh taolo Odam alayhissalomning qizlari uchun shunday hukm qildi“, dedilar. Shunda men sirgʻalib chiqib, oʻzimni tartibga keltirdim, keyin qaytib keldim, Rasululloh (s.a.v.) menga: „Men bilan yopinchiqqa oʻran“, dedilar, men u zot yopingan yopinchiqqa kirdim"[32]

648-hadis: „Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida tugʻruqdan keyingi qon ketayotgan ayollar qirq kun kutar edilar“.

491-hadis: "Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga qoʻyning yelkasidan goʻsht keltirildi, undan yedilar, soʻngra (tahorat uchun) suvga tegmasdan namoz oʻqidilar.

Shuningdek, 499, 531, 925 va 932-hadislar ham kiritilgan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Fahimineiad, Fahimeh; Trans. Zainab Mohammed (2012). „Exemplary Women: Lady Umm Salamah“ (PDF). Message of Thaqalayn. 12-jild, № 4. 127-bet. 2014-03-27da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 1–may 2014–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  2. ↑ Fahimineiad, Fahimeh; Trans. Zainab Mohammed (2012). „Exemplary Women: Lady Umm Salamah“ (PDF). Message of Thaqalayn. 12-jild, № 4. 128-bet. 2014-03-27da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 1–may 2014–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  3. ↑ Hamid, AbdulWahid. Companions of the Prophet Vol. 1. London: MELS, 1998 — 139 bet. ISBN 0948196130. 
  4. ↑ Sayeed, Asma. Women and The Transmission of Religious Knowledge In Islam. NY: Cambridge University Press, 2013 — 35 bet. ISBN 978-1-107-03158-6. 
  5. ↑ 5,0 5,1 „Umm Salamah, Umme Salama, Umme Salma, Umm-e-Salama, Mother of the Believers, Mother of the Faithfuls, Prophet Muhammad Wives, Hazrat Fatima (SA)“. www.ezsoftech.com. 2013-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-iyul.
  6. ↑ Muhammad, Shaykh. Encyclopedia of Muhammad's Women Companions and the Traditions They Relate. Chicago: ABC International Group, 1998 — 461 bet. ISBN 1-871031-42-7. 
  7. ↑ Hamid, AbdulWahid. Companions of the Prophet Vol. 1. London: MELS, 1998 — 133 bet. ISBN 0948196130. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Abdul Wahid Hamid. Companions of The Prophet, 1998. 
  9. ↑ Ibn Hisham note 918. Translated by Guillaume, A. (1955). The Life of Muhammad, p. 793. Oxford: Oxford University Press.
  10. ↑ Hamid, AbdulWahid. Companions of the Prophet Vol. 1. London: MELS, 1998 — 133–134 bet. ISBN 0948196130. 
  11. ↑ Hamid, AbdulWahid. Companions of the Prophet Vol. 1. London: MELS, 1998 — 135–136 bet. ISBN 0948196130. 
  12. ↑ Muhammad, Shaykh. Encyclopedia of Muhammad's Women Companions and the Traditions They Relate. Chicago: ABC International Group, 1998 — 461–462 bet. ISBN 1-871031-42-7. 
  13. ↑ Hamid, AbdulWahid. Companions of the Prophet Vol. 1. London: MELS, 1998 — 137 bet. ISBN 0948196130. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Hazrath Umme Salma (Wayback Machine saytida 2016-03-10 sanasida arxivlangan) Umme Salma went through trials and tribulations following her conversion to Islam
  15. ↑ 15,0 15,1 Hamid, AbdulWahid. Companions of the Prophet Vol. 1. London: MELS, 1998 — 138 bet. ISBN 0948196130. 
  16. ↑ „Marriage to a 'pastʼ: Parents should not reject a proposal without a good reasons — and being a revert with a past is not an acceptable one“. 2018-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-iyul.
  17. ↑ The Verse of Purification in Shia Sources
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Fahiminejad. „Exemplary Women: Lady Umm Salamah“. 2014-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-iyul.
  19. ↑ „Hind bint Abi Umayya“. The Oxford Dictionary of Islam.
  20. ↑ 20,0 20,1 Mernissi, Fatima. The veil and the male elite :a feminist interpretation of women's rights in Islam — 118 bet. 
  21. ↑ Mernissi, Fatima. The veil and the male elite :a feminist interpretation of women's rights in Islam — 119 bet. 
  22. ↑ Mernissi, Fatima. The veil and the male elite :a feminist interpretation of women's rights in Islam — 115 bet. 
  23. ↑ Sayeed, Asma. Women and The Transmission of Religious Knowledge In Islam. NY: Cambridge University Press, 2013 — 34 bet. ISBN 978-1-107-03158-6. 
  24. ↑ Ahmed, Leila. Women and Gender in Islam. New Haven: Yale University Press, 1992 — 61 bet. ISBN 0-300-05583-8. 
  25. ↑ Sayeed, Asma. Women and The Transmission of Religious Knowledge In Islam. NY: Cambridge University Press, 2013 — 38 bet. ISBN 978-1-107-03158-6. 
  26. ↑ Fahimineiad, Fahimeh; Trans. Zainab Mohammed (2012). „Exemplary Women: Lady Umm Salamah“ (PDF). Message of Thaqalayn. 12-jild, № 4. 121-bet. 2014-03-27da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 1–may 2014–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  27. ↑ 27,0 27,1 „Center For Muslim-Jewish Engagement“. 6-iyun 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-may 2014-yil.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Fahimineiad, Fahimeh; Trans. Zainab Mohammed (2012). „Exemplary Women: Lady Umm Salamah“ (PDF). Message of Thaqalayn. 12-jild, № 4. 130-bet. 2014-03-27da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 1–may 2014–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  29. ↑ Wadud, Amina. Qur'an and Woman. New York: Oxford University Press, 1999 — 98 bet. 
  30. ↑ 30,0 30,1 Mernissi, Fatima. The Veil and the Male Elite. New York: Perseus Books Publishing LLC, 1991 — 118 bet. 
  31. ↑ Wadud, Amina. Qur'an and Woman. New York: Oxford University Press, 1999 — 99 bet. 
  32. ↑ „ahadith“. Qaraldi: 2-may 2014-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ummu_Salama&oldid=4182042" dan olindi