Uch feodator qo‘zg‘oloni

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Uch feodator qo‘zg‘oloni
Sanalar 1673-yil avgust - 1681-yil noyabr
Natija Sin imperiyasining g`alabasi

Uch feodator qoʻzgʻoloni, Vu Sanguy qoʻzgʻoloni nomi bilan ham mashhur, Xitoyda 1673-1681-yillarda, Sin sulolasining imperatori Kansi (1661-1722-yillar) hukmronligi davrida davom etgan qoʻzgʻolon. Qoʻzgʻolonga Yunnan, Guandun va Futszyan provinsiyalarida uch hudud rahbarlari boshchilik qildi.[1] Bu nasliy unvonlar Mindan Singa oʻtish davrida Manjuriyaning Xitoyni zabt etishiga yordam bergan taniqli xitoylik xan mahalliy zodagonlarga berilgan edi. Feodatorlar Xitoyni bosib olish uchun kuchlarini yuborgan Tayvandagi Jeng Jinning Tunning Qirolligi tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Bundan tashqari, Van Fuchen va Chahor moʻgʻullari kabi kichik xa harbiy arboblari ham Sin hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar. Xan qoʻzgʻolonlari bostirilgandan soʻng, sobiq shohona unvonlar bekor qilindi.

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sin sulolasi hukmronligining dastlabki yillarida, imperator Shunji davrida markaziy hokimiyat kuchli emas edi va hukmdorlar Xitoyning janubidagi viloyatlarni bevosita nazorat qila olmasdilar. Hukumat “Xan xitoyliklariga xan xitoylarini boshqarishga ruxsat berish” siyosatini olib bordi. Singa taslim boʻlgan sobiq Min sulolasining ba'zi generallariga janubdagi viloyatlarni boshqarishda yordam berishga ruxsat berildi.[2]

Bu Sin tomonidan Xitoyni bosib olish paytida oʻsha generallarning qoʻshgan muhim hissalari uchun middatdorchilik tariqasida edi. Misol uchun, Geng Chjonming va Shang Kexi dengiz floti 1636-yilda Joseonning tezda taslim boʻlishiga yordam berdi, bu esa Sinlarga Min hududlariga tezroq yurish imkonini berdi. Vu Sanguyning qochib ketishi va Sinlar bilan keyingi hamkorligi Min poytaxti Pekinni tezda qoʻlga kiritish imkonini berdi. Buning evaziga Sin hukumati ularning yutuqlarini mukofotlashi va ularning harbiy va siyosiy ta'sirini tan olishi kerak edi.

1655-yilda Vu Sanguyga "Pingxi shahzodasi" (gʻarbni tinchlantiruvchi shahzoda) unvoni berildi va Yunnan va Guychjou provinsiyalariga gubernatorlikka tayinlandi. Shang Kexi va Geng Chjonming tegishli ravishda "Pingnan shahzodasi" va "Jingnan shahzodasi" (ikkalasi ham "Janubiy tinchlantiruvchi shahzoda" degan ma'noni anglatadi) unvonlariga ega boʻlib, Guandun va Fujian provinsiyalariga rahbarlik qilishdi. Uch rahbar oʻz hududlarida katta ta'sir kuchiga ega edilar va boshqa viloyat gubernatorlariga qaraganda ancha katta kuchga ega edilar. Ularning oʻz harbiy kuchlari bor edi va oʻz yerlarida soliq stavkalarini oʻzgartirish huquqiga ega edilar.

Uch feodator[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sinlar davlatidagi Uch feodatorlar qoʻzgʻoloni aks etgan xarita

Imperator Shunji Vu Sanguyga Yunnan va Guychjouda oʻzining shaxsiy mansabdor guruhini tayinlash va boshqarish, shuningdek, Sin qoʻshinlaridan oldin jangovar otliqlarni boshqarish sharafiga ruxsat berdi. Vu Sanguy qoʻshinlari Sin hukumati soliqlardan oladigan daromadlarning uchdan bir qismini harbiy ish haqi sifatida (bir necha million tael kumush) oldi. Vu, shuningdek, Sin hukumatining Dalay Lama va Tibet bilan diplomatik aloqalarini nazorat qilish uchun mas'ul edi. Vu qoʻshinlarining aksariyati ilgari Li Zichen va Chjan Sianchjon qoʻshinlari tarkibida boʻlgan va ular urushni juda yaxshi bilishgan.

Fujian provinsiyasida Gen Chjonming oʻz yeri ustidan qattiqqoʻllik bilan hukmronlik qilib, oʻz qoʻl ostidagilariga oddiy xalqdan oziq-ovqat va pul mablagʻlari undirishga ruxsat bergan. Genning oʻlimidan soʻng, uning oʻgʻli Gen Jimao otasining unvoni va mulkini meros qilib oldi va ular keyinchalik uning oʻgʻli Gen Jinchjonga oʻtdi.[3]

Gollandiyaliklarga Guandunning "eski vitse-qiroli" sifatida tanilgan Shang Kexi, 1655-yilda Yoxan Nieuhof tomonidan chizilgan.

Guandun provinsiyasida Shang Kexi oʻz yerlarini Gen Jingchjonga oʻxshash tarzda boshqargan. Umuman olganda, markaziy hukumatning daromadlari va zahiralarining katta qismi Uch feodatorga sarflangan va ularning xarajatlari imperiya xazinasining deyarli yarmini boʻshatgan. Imperator Kansi taxtga kelgach, uch feodator uning suvereniteti uchun katta xavf tugʻdirayotganini his qildi va ularning mavqe'ini pasaytirmoqchi boʻldi.

1667-yilda Vu Sangui imperator Kansiga kasalligi sababli Yunnan va Guychjou provinsiyalaridagi vazifalaridan ozod qilishni soʻrab iltimosnoma yubordi. U bilan kuch sinashga hali tayyor boʻlmagan Kansi Vuning iltimosini rad etdi.[4] 1673-yilda Shang Kexi nafaqaga chiqishga ruxsat soʻradi[5] va iyul oyida Vu Sanguy va Geng Jingchjon ham shunaqa qiladilar. Kansi bu masala boʻyicha oʻz kengashidan maslahat soʻradi va turlicha javoblar oldi. Ba'zilar "Uch feodator"ni avvalgidek qoldirish kerak, deyishgan, boshqalari ularning vakolatlarini qisqartirish gʻoyasini qoʻllab-quvvatlagan. Kansi kengashdagi koʻpchilikning fikriga qarshi chiqdi va ularning nafaqaga chiqish haqidagi iltimoslarini qabul qildi va ularga oʻz yerlarini tashlab, Manjuriyaga koʻchib oʻtishni buyurdi.[6]

Qoʻzgʻolon boshlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1673-yil dekabrda Vu Sanguy Sin sulolasi bilan aloqasini toʻxtatdi va “Singa qarshi kurash va Minni tiklash” shiori ostida qoʻzgʻolon boshladi. Vu xan amaldorlarini Min urf-odatlarini tiklash va qoʻzgʻolonga qoʻshilishga taklif qildi.[7] 1678-yilda u yangi sulola - Chjouni e'lon qildi.[8] Vu imperator Kansiga agar Pekinni tark etib, vatani Manjuriyaga qaytsa, kechirishini ma'lum qildi.

Vu qoʻshinlari Xunan va Sichuan provinsiyalarini egallab oldilar. 1674-yilda Fujiandagi Gen Jinchjon ham, Guanchjouni qirgʻin qilgan Shang Chjixin vafot etgandan soʻng, uning oʻgʻli ham Guandunga qoʻshildi.[9] Shu bilan birga, Sun Yanlin va Van Fuchen ham Guansi va Shensi provinsiyalarida qoʻzgʻolon koʻtardilar. Tunning Qirolligining hukmdori Chjen Jing Tayvandan 150000 kishilik armiya bilan Guandun, Fujian va Chjejiangdagi qoʻzgʻolonchilar qoʻshinlariga qoʻshilish uchun keldi.

Sin qoʻshinlarining tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gollandiyaliklarga "Kantonning yosh vitse-qiroli" sifatida tanilgan Shang Chjixin otda qurollangan va qoʻriqchilari tomonidan himoyalangan holda.

Sin qoʻshinlari dastlab 1673-1674-yillarda Vu tomonidan magʻlubiyatga uchratildi.[10] Manjur generallari va bayroqchilari isyonchilarga qarshi ulardan yaxshiroq kurashgan xanlarning Yashil standart armiyasi oldida sharmanda boʻlishdi. Sinlar Xan askarlarining koʻpchiligi va uchta feodatorga qoʻshilmagan Xan elitasining qoʻlloviga ega edilar. Turli manbalar qoʻzgʻolonchilarga qarshi joylashtirilgan Xan va Manjur kuchlari haqida turli xil ma'lumotlarni taqdim etadi. Ulardan biriga koʻra, urush paytida Sinlar tomonida 400000 Yashil Standart Armiya askari va 150000 Bannermen xizmat qilgan.[11] boshqa bir maʼlumotga koʻra, 213 ta Xan Xitoy bayroqdor guruhi, 527 ta moʻgʻul va manjur bayroqdor guruhlari Sin tomonidan safarbar qilingan.[12] Uchinchisiga koʻra, Sin uchta feodatorga qarshi kurashish uchun 900000 dan ortiq shimoliy xan xitoyliklarning katta armiyasini toʻplagan.[13]

Sinlar Xitoyning shimoli-gʻarbiy qismida Van Fuchenga qarshi Bannermenlarni zaxira sifatida qoʻydi, ular Xan Xitoy Yashil standart armiyasi askarlarini va Chjan Liangdon, Van Jinbao va Chjan Yong kabi Xan xitoylik generallardan asosiy harbiy kuch sifatida foydalanishdi.[14] Sinlar Xan askarlarini boshqa Xan xalqiga qarshi kurashda ustunroq deb bilishgan va shuning uchun Bannermenlar oʻrniga isyonchilarga qarshi asosiy armiya sifatida Yashil standart armiyadan foydalanganlar.[15][16][17] Natijada, 1676-yildan keyin nisbat Sin kuchlari foydasiga oʻzgardi. Shimoli-gʻarbda Van Fuchen uch yillik turgʻunlikdan soʻng taslim boʻldi, Geng Jingchjon va Shan Chjixin esa kuchlari zaiflashgach taslim boʻlishdi.

Harbiy harakatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

1676-yilda Shan Chjixin qoʻzgʻolonga qoʻshildi, Guandunni oʻz hukmronligi ostida birlashtirdi va qoʻshonlarini shimolga,Szyansiga yubordi.[18]

1677-yilda Vu Sanguy Sun Yanlinni Guangxidagi Sinlarga taslim boʻladi degan gumonda oʻz qarindoshi Vu Shizonni Sunni oʻldirish uchun yubordi. Sunning rafiqasi Kong Sichjen oʻlimidan soʻng uning qoʻshinlari ustidan nazoratni oʻz qoʻliga oldi.

Janubda Vu Sanguy Xunanni zabt etgandan keyin qoʻshinlarini shimolga koʻchirdi.  Sin qoʻshinlari Xunanni undan qaytarib olishga e'tibor qaratishdi. 1678-yilda Vu nihoyat oʻzini Xenchjouda[19] Buyuk Chjou sulolasining imperatori deb eʼlon qildi va oʻzining imperator saroyini tashkil qildi. Biroq, Vu oʻsha yilning avgust oyida kasallikdan vafot etdi va uning oʻrniga nabirasi Vu Shifan keldi, u Yunnanga chekinishni buyurdi.[20] Qoʻzgʻolonchilar qoʻshinining ruhiy holati pastligini bilgan sin qoʻshinlari Yuechjouga hujum boshladi va uni isyonchilar nazoratidagi Chandde, Xenchjou va boshqa hududlar bilan birga egallab oldi. Vu Shifan qoʻshinlari Chenlong dovoniga chekinishdi. Sichuan va janubiy Shensi 1680-yilda Van Jinbao va Chjao Liandong boshchiligidagi Xan Yashil standart armiyasi tomonidan qaytarib olindi.[21] Manjur kuchlari jangovar emas, balki ta'minot bilan shugʻullangan.[22][23] 1680-yilda Xunan, Guychjou, Guansi va Sichuan provinsiyalari Sinlar tomonidan qayta tiklandi va Vu Shifan oktabr oyida Kunminga chekindi.

1681-yilda Sin generali Chjao Liandong Xunan, Guangxi va Sichuandan imperator qoʻshinlari bilan Yunnanga uch tomonlama hujum qilishni taklif qildi. Yun-Gui vitse-qiroli Cai Yurong Chjan Tay va Laita Giyesu bilan birgalikda isyonchilarga hujum qilib, Vuxua togʻini zabt etdi va Kunminni qamal qildi. Oktabr oyida Chjao Liandun qoʻshini birinchi boʻlib Kunminga bostirib kirdi, qolganlar esa unga ergashib, tezda shaharni egallab oldilar. Vu Shifan dekabr oyida oʻz joniga qasd qildi va ertasi kuni isyonchilar taslim boʻldi.[24]

1680-yilda Chjen Jin qoʻshinlari Syamen yaqinida magʻlubiyatga uchradi va Tayvanga chekinishga majbur boʻldi.[25] Qoʻzgʻolonchilar ustidan yakuniy gʻalaba Sinning Tayvandagi Tunning qirolligini bosib olishi edi. Shi Lang Sin dengiz flotining admirali etib tayinlandi va Penghu jangida Lyu Guoxuan boshchiligidagi Tunning flotini magʻlub etib, Tayvanga bostirib kirishga rahbarlik qildi.[26] 1683-yil oktabrda Chjeng Jinning oʻgʻli Chjen Keshuan taslim boʻldi va Tayvan Sin imperiyasining bir qismiga aylandi. Chjen Keshuan imperator Kansi tomonidan "Haycheng gersogi" unvoni bilan taqdirlangan, u va uning askarlari Sakkiz bayroq tarkibiga kiritilgan edi.[27][28]

Oqibat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shan Chjixin 1680-yilda oʻz joniga qasd qilishga majbur boʻldi;[29] uning oʻttiz olti akasidan toʻrttasi qatl etilgan, qolgan oila a'zolarining yashashiga ruxsat berilgan. Gen Jingchjon qatl qilindi; uning ukasi Gen Juchjongghuii Pekinda, qoʻzgʻolon paytida imperator Kansi bilan birga boʻlgan va shu sababli ukasining qoʻzgʻoloni uchun jazolanmagan. Gen Juchjon 1687-yilda oʻz ajali bilanvafot etdi. 1661-1662-yillarda bir nechta Min knyazlari, jumladan Ninjin shahzodasi Chju Shuguy va Chju Yixayning oʻgʻli shahzoda Chju Xonxuan Koxinga bilan birga Tayvanga koʻchib oʻtishgan edi. Sinlar hali ham Tayvanda yashovchi 17 ta Min knyazini Xitoyga qaytarib yubordi, u yerda ular hayotlarining qolgan qismini quvgʻinda oʻtkazdilar.[30]

1685-yilda Sinlar Albazinni qamal qilishda Tayvanda Chjen oilasiga xizmat qilgan sobiq Min dengiz mutaxassislaridan foydalandi.[18]</ref>[31] Imperator Kansiga Albazinni ruslarga qarshi kuchaytirish uchun Chjen Chengun qoʻl ostida xizmat qilgan, qalqon va qilichlar (Tengpaiying) bilan jang qilishga ixtisoslashgan sobiq Min Xan qoʻshinlari tavsiya etilgan. Kansi ularning qobiliyatlari namoyishidan hayratda qoldi va ulardan 500 nafariga sobiq Koxinga izdoshi Xo Yu va Vu Sanguyning sobiq generali Lin Xsing-chu boshchiligida Albazinni himoya qilishni buyurdi. Bu qalqon qoʻshinlari daryo boʻylab sollar bilan harakat qilgan rus qoʻshinlarini magʻlub etib, ularni yoʻq qilishda hech qanday talofat koʻrmadilar.[32][33][34]

“Rossiya qoʻshinlari daryo boʻyidagi qalʼaga tushayotgan edi Shundan soʻng u (Markiz Lin) barcha dengizchilarimizga kiyimlarini yechib, suvga sakrashni buyurdi. Har birining boshiga qalqon kiyib, qoʻlida ulkan qilich bor edi. Shunday qilib, ular oldinga suzib ketishdi. Ruslar shu qadar qoʻrqib ketishdiki, hammalari: «Mana, katta qalpoqli tatarlar!» — deb baqirishdi. Dengizchilarimiz suvda boʻlgani uchun oʻqotar quroldan foydalana olmadilar. Bizning dengizchilarimiz dushman oʻqlari ularni halok qilmasligi uchun boshlariga qalqonlarini turib yurishgan. Dengizchilarimiz uzun qilichlar bilan dushmanning toʻpigʻini kesishgan. Ruslar daryoga tushib ketishdi, ularning aksariyati yo halok boʻldi yoki yarador boʻldi. Qolganlari qochib qutulib qolishdi. Lin va Xsing-chu shaharni qamal qilishda qatnashish uchun qaytib kelganida birorta dengiz piyodasini yoʻqotmagan edi." Urush qatnashchisi Markiz Lin bilan qarindosh boʻlgan Yang Xay-Chay tomonidan yozilgan[35]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Michael Dillon. Dictionary of Chinese History. Taylor & Francis, 19-dekabr 2013-yil — 208 bet. ISBN 978-1-135-16681-6. 
  2. ↑ Harold Miles Tanner. China: A History. Hackett Publishing, 13-mart 2009-yil — 347 bet. ISBN 978-0-87220-915-2. 
  3. ↑ Jonathan D. Spence. The Search for Modern China. W. W. Norton & Company, 1990 — 50 bet. 
  4. ↑ Peter C Perdue. China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. Harvard University Press, 30-iyun 2009-yil — 137 bet. ISBN 978-0-674-04202-5. 
  5. ↑ Qizhi Zhang. An Introduction to Chinese History and Culture. Springer, 15-aprel 2015-yil — 64 bet. ISBN 978-3-662-46482-3. 
  6. ↑ Spence, Emperor of China, p. xvii
  7. ↑ Spence (1990)
  8. ↑ Spence, Jonathan D.. The Search for Modern China. W. W. Morton & Company, 1999 — 50 bet. ISBN 0-393-97351-4. 
  9. ↑ Spence, Jonathan. The Cambridge History of China, 2002 — 159 bet. ISBN 9780521243346. 
  10. ↑ David Andrew Graff. A Military History of China. University Press of Kentucky, 2012 — 119– bet. ISBN 978-0-8131-3584-7. 
  11. ↑ Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China, 2006 — 17 bet. 
  12. ↑ Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China, 2006 — 23 bet. 
  13. ↑ David Andrew Graff. A Military History of China. University Press of Kentucky, 2012 — 120– bet. ISBN 978-0-8131-3584-7. 
  14. ↑ Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China: "My Service in the Army", by Dzengseo. Routledge, 2006 — 24 bet. ISBN 978-1-135-78955-8. 
  15. ↑ Nicholas Belfield Dennys. The China Review, Or, Notes and Queries on the Far East. "China Mail" Office, 1888 — 234– bet. 
  16. ↑ Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China, 2006 — 24–25 bet. 
  17. ↑ Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China, 2006 — 15 bet. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Jonathan D. Spence. The Search for Modern China. Norton, 1991 — 56– bet. ISBN 978-0-393-30780-1. 
  19. ↑ John Keegan. Who's Who in Military History: From 1453 to the Present Day. Routledge, 12-may 2014-yil — 323 bet. ISBN 978-1-136-41409-1. 
  20. ↑ Barbara Bennett Peterson. Notable Women of China: Shang Dynasty to the Early Twentieth Century. Taylor & Francis, 17-sentabr 2016-yil — 243 bet. ISBN 978-1-317-46372-6. 
  21. ↑ Henry Luce Foundation Professor of East Asian Studies Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China: "My Service in the Army", by Dzengseo. Routledge, 24-yanvar 2007-yil — 17 bet. ISBN 978-1-135-78955-8. 
  22. ↑ David Andrew Graff. A Military History of China. University Press of Kentucky, 2012 — 121–122 bet. ISBN 978-0-8131-3584-7. 
  23. ↑ Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China, 2006 — 17 bet. 
  24. ↑ Nicola Di Cosmo. The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China: "My Service in the Army", by Dzengseo. Routledge, 24-yanvar 2007-yil — 38– bet. ISBN 978-1-135-78954-1. 
  25. ↑ Xing Hang. Conflict and Commerce in Maritime East Asia: The Zheng Family and the Shaping of the Modern World, c.1620–1720. Cambridge University Press, 5-yanvar 2016-yil — 222 bet. ISBN 978-1-316-45384-1. 
  26. ↑ Young-tsu Wong. China's Conquest of Taiwan in the Seventeenth Century: Victory at Full Moon. Springer Singapore, 5-avgust 2017-yil — 168– bet. ISBN 978-981-10-2248-7. 
  27. ↑ Herbert Baxter Adams. Johns Hopkins University Studies in Historical and Political Science: Extra volumes, 1925 — 57 bet. 
  28. ↑ Pao Chao Hsieh. Government of China 1644- Cb: Govt of China. Routledge, 23-oktabr 2013-yil — 57– bet. ISBN 978-1-136-90274-1. Pao C. Hsieh. The Government of China, 1644-1911. Psychology Press, May 1967 — 57– bet. ISBN 978-0-7146-1026-9. 
  29. ↑ Eric Tagliacozzo. Asia Inside Out: Changing Times. Harvard University Press, 5-yanvar 2015-yil — 153 bet. ISBN 978-0-674-59850-8. 
  30. ↑ Jonathan Manthorpe. Forbidden Nation: A History of Taiwan. St. Martin's Press, 15-dekabr 2008-yil — 108– bet. ISBN 978-0-230-61424-6. 
  31. ↑ R. G. Grant. Battle: A Visual Journey Through 5,000 Years of Combat. DK Pub., 2005 — 179 bet. ISBN 978-0-7566-1360-0. 
  32. ↑ Robert H. Felsing. The Heritage of Han: The Gelaohui and the 1911 Revolution in Sichuan. University of Iowa., 1979 — 18 bet. 
  33. ↑ Louise Lux. The Unsullied Dynasty & the Kʻang-hsi Emperor. Mark One Printing, 1998 — 270 bet. 
  34. ↑ Mark Mancall. Russia and China: their diplomatic relations to 1728. Harvard University Press, 1971 — 338 bet. ISBN 9780674781153. 
  35. ↑ Lo-shu Fu. A Documentary Chronicle of Sino-Western Relations, 1644–1820: Translated texts. Published for the Association for Asian Studies by the University of Arizona Press, 1966 — 80 bet. ISBN 9780816501519.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Uch_feodator_qo‘zg‘oloni&oldid=3110528" dan olindi