Turkmanistondagi qozoqlar
| Turkmaniston qozoqlari | |
|---|---|
| Oʻz nomi | qozoqcha: Түрікменстан қазақтары |
| Hozirgi joylashuv areali va aholi soni | |
 Turkmaniston | |
| Til | Qozoqcha, Turkman tili |
| Dini | Islom (Faqat sunniy) |
| Etnik guruhlar | Qoraqalpoq tili, noʻgʻaylar |
| Kelib chiqishi | Turkiy |
Turkmanistondagi qozoqlar (qozoqcha: Түрікменстан қазақтары)-Turkmanistonning qozoq millatiga mansub aholisi. Turkmanistondagi eng yirik milliy ozchiliklardan biri. Ular mamlakat shimolida ixcham yashaydilar.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qozoqlar Zakaspiy hududida qadimdan yashab kelishgan. Ular milliy ozodlik qoʻzgʻolonlari bostirilgandan keyin bu yerga koʻchib kelgan.Ular bu yerda jazolovchilarning vahshiyligidan qutulib qolishgan. Shunday qilib, 1869-1870-yillarda Kichik Juz qozoqlarining salmoqli qismi shu yerda boshpana topdi. 19-asrda Turkmaniston qozoqlari (ular aday qabilasiga mansub boʻlgan) asosan Mangʻishloq va Krasnovodsk okruglarining shimolida yashagan,Krasnovodsk qishlash joyi boʻlib xizmat qilgan[1].
Koʻchmanchi qozoqlarning turkmanlar bilan munosabatlari har doim ham tinch boʻlmagan — Turtsik komissiyasi va Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi Turkkomissiyasining 1921-yil 9-dekabrdagi qarorida aytilishicha, qozoqlar turkmanlar bilan bir necha oʻn yillar davomida toʻqnash kelgan, ularning chorva mollari va asirlarini qoʻlga olib, oʻgʻirlagan[2]. Xuddi shu Farmon qozoqlarga Turkmaniston hududida yurishga ruxsat berib, Turkmaniston hududida oʻz nazoratini saqlab qolishga majbur qildi[2].
Aholi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1897-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Zakaspiy viloyatining 382 487 aholisidan 66 700 kishi qozoqlar edi[2].
1989-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, qozoqlar soni mamlakat aholisining 2,49 foizini yoki 87 802 kishini tashkil qilgan.[3]
Turkmanistonda 1995-yilda oʻtkazilgan aholini roʻyxatga olishning rasmiy natijalariga koʻra, qozoqlar soni 86987 kishi[4], yaʼni aholining 1,94 % ni tashkil qilgan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining statistika organlari ushbu aholini roʻyxatga olish maʼlumotlaridan foydalanmaydi va Turkmaniston aholisining 1995-yilgi aholini roʻyxatga olishning rasmiy natijalarida belgilanganidan past boʻlgan oʻz hisob-kitoblarini eʼlon qiladi.
2012-yil dekabr oyida Turkmanistonda umumiy aholini roʻyxatga olish oʻtkazildi, biroq uning maʼlumotlari hech qachon chop etilmadi. Baʼzi maʼlumotlar Turkmaniston Davlat statistika qoʻmitasi oʻrinbosari tomonidan 2015-yil 15-yanvarda Jenevada boʻlib oʻtgan UNICEF yigʻilishida eʼlon qilindi, shuning uchun qozoqlarning ulushi 2012-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, mamlakat aholisining 0,4 foizini tashkil etdi[5], bu taxminan 20 ming kishi.Qozogʻiston tashqi ishlar vaziri Turkmanistonda 1990-yillarda qozoqlar soni 120 mingga yetgan, ammo hozirda Turkmanistonda atigi 20 ming nafari qolgan, degan fikrni bildirdi. Qozoqlar, asosan keksalar[6].
Qozogʻistonga koʻchish[tahrir | manbasini tahrirlash]
1990-yillardan boshlab turkman qozoqlarining Qozogʻistonga faol repatriatsiyasi kuzatilmoqda. 2009-yilgi Qozogʻiston aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 1999-2009-yillarda Qozogʻistonga koʻchib kelgan 58 158 nafar Turkmaniston qozoqlaridan 49 237 nafari (85 %) Qozogʻistonning Mangistau viloyatini yashash joyi sifatida tanlagan[7]. 1991-2014-yillarda Turkmaniston qozoqlarini Qozogʻistonga repatriatsiya qilishning umumiy hajmi, Qozogʻiston tomonining rasmiy maʼlumotlariga koʻra, qariyb 65 ming kishini tashkil etgan, bu kattaroq boʻlmasa ham, salmoqli boʻlishini anglatishi múmkin. Turkmaniston qozoqlarining bir qismi mamlakatni tark etdi, bu esa qozoq jamiyati sonining taxminan 20 ming kishigacha kamayishiga olib keldi. Biroq, bu hisob-kitoblar Turkmanistonda qolgan qozoqlar orasida saqlanib qolgan yuqori tabiiy oʻsishni hisobga olmaydi. Taqqoslash uchun, Moʻgʻulistondagi qozoqlarning tabiiy koʻpayishi nafaqat ularning Qozogʻistonga ketishini qopladi, balki undan ham oshib ketdi. Bundan tashqari, koʻpgina tadqiqotchilar oralmanlarning qaytish va mayatnik migratsiyasini hisobga olmaydilar.
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Kalshabaeva B. K. Rodovoy sostav i rasselenie kazaxov Turkmenistana // Vestnik Prikaspiya: arxeologiya, istoriya, etnologiya. — 2010. — № 2. — S. 144
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Kalshabaeva B. K. Rodovoy sostav i rasselenie kazaxov Turkmenistana // Vestnik Prikaspiya: arxeologiya, istoriya, etnologiya. — 2010. — № 2. — S. 145
- ↑ „Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей“. 2019-yil 28-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-iyun.
- ↑ People Population census of Turkmenistan 1995, Vol. 1, State Statistical Committee of Turkmenistan, Ashgabat, 1996
- ↑ „Результаты переписи населения в Туркменистане“. 2015-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-mart.
- ↑ „«Казахская молодёжь уезжает из Туркменистана»“. 2019-yil 26-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 25-yanvar.
- ↑ „Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. Миграция.“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 10-fevral.