Turkiyada korrupsiya
Turkiyadagi korrupsiya holati Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlishiga taʼsir qiluvchi masaladir[1]. Transparency International korrupsiyani idrok etish indeksi 180 ta davlatni davlat sektoridagi korrupsiya darajasiga qarab 0 (juda korrupsiyalashgan) dan 100 (juda halol) gacha boʻlgan shkala boʻyicha baholaydi[2]. Joriy shkala 2012-yilda joriy qilinganidan beri Turkiyaning balli tizimda eng yuqori 50 balldan (2013) eng past, hozirgi 38 ballga (2021) tushib ketdi. Indeksdagi 180 ta davlat oʻz balliga koʻra (1-oʻrinda eng halol deb hisoblangan davlat) oʻrin olganida, Turkiya 2021-yilda 96-oʻrinni egalladi[3].
1998-yildagi Turkbank mojarosi ishonchsizlik votumiga va Bosh vazir Mesut Yilmazning isteʼfosiga olib keldi. Yilmaz parlament tomonidan tekshirilgan boʻlsa-da, besh yillik daʼvo muddati keyingi harakatlarga toʻsqinlik qildi. 2013-yilning 17-dekabrida Turkiyaning uch vazirining o‘g‘illari va ko‘plab taniqli biznesmenlar korrupsiyada ayblanib hibsga olindi.
Korrupsiyaga qarshi qonun hujjatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Korrupsiyaga qarshi qonunchilik Turkiyaning Jinoyat kodeksini oʻz ichiga oladi, unda korruptsion faoliyatning turli shakllari, jumladan, faol va passiv poraxoʻrlik, korrupsiyaga urinish, tovlamachilik, chet ellik mansabdor shaxsga pora berish, pul yuvish va mansab vakolatlarini suiisteʼmol qilish kabi jinoyatlarni jazolaydi. Shunga qaramay, korrupsiyaga qarshi kurash boʻyicha qonunlar sust ijro etilyapti, korrupsiyaga qarshi kurashuvchi organlar esa samarasiz deb hisoblanadi[4].
Potensial iqtisodiy samaralar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Korrupsiya biznes faolligini va Turkiya iqtisodiyotining oʻsishini sekinlashtirdi. Korrupsiyani koʻrsatadigan amaliyotlarga poraxoʻrlik, oʻzlashtirish, oʻgʻirlik va firibgarlik kiradi.
Oʻsish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Korrupsiya Turkiyada oʻsishga yordam beruvchi institutsional tuzilmalarga taʼsir qiladi:
- Mulk huquqlari: Agar davlat amaldorlari odamlardan mulkni tortib olish uchun pora olishsa, potensial investorlar ishonchini yoʻqotganligi sababli investitsiyalar kamayadi.
- Patentlar va mualliflik huquqlari: Korrupsiya oʻgʻirlik va firibgarlikni oshiradi, innovatsion texnologiyalar oqimini kamaytiradi.
- Samarali moliya institutlari: Korrupsiya banklar kabi moliya institutlarining samaradorligini pasaytiradi. Poraxo‘r hukumat amaldorlari yirik banklar bilan hamkorlik qilib, o‘z manfaati yo‘lida mamlakat iqtisodiyotini manipulyatsiya qilib, bank tizimiga bo‘lgan ishonchni pasaytirdi.
- Davlat xizmatlari: korrupsiyaga uchragan hukumat amaldorlari koʻpincha infratuzilma, sogʻliqni saqlash, huquqni muhofaza qilish va taʼlim kabi asosiy davlat xizmatlariga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish uchun korrupsiyadan foydalanadilar va chayqovchilik uchun tejalgan pullardan foydalanadilar.
- Erkin savdo: mahalliy biznes tariflarni koʻtarish, importga boʻlgan talabni kamaytirish va mahalliy tovarlarga talabni oshirish uchun hukumat amaldorlariga pora beradi.
- Raqobatbardosh bozor tizimi: Garchi Turkiya qonunchiligi odatda raqobatbardosh savdolarni talab qilsa-da, baʼzi korxonalar hukumatdan himoya va manfaatdorlikni qoʻlga kiritish uchun pora berishga harakat qiladi. Raqobatbardoshlikning pasayishi bozor samaradorligini pasaytiradi, monopoliya va oligopoliyalarni ragʻbatlantiradi.
Rivojlanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Iqtisodiy rivojlanish — bu inson taraqqiyoti indeksida aks ettirilgan mamlakatning turmush darajasi va iqtisodiy salomatligining oshishi. Mamlakat iqtisodiy jihatdan rivojlanishi uchun infratuzilma, sogʻliqni saqlash va taʼlim kabi kapital tovarlarga sarmoya kiritishi kerak. Mamlakatning bevosita boyligini taʼminlovchi isteʼmol tovarlaridan farqli oʻlaroq, kapital tovarlar kelajakdagi rivojlanish va turmush darajasini oshirishga yordam beradi.
Korrupsiya iqtisodiy rivojlanishga quyidagi yoʻllar bilan taʼsir qiladi:
- Sarmoyaga sarflanadigan xarajatlarning kamayishi: korrupsiyalashgan hukumat sogʻliqni saqlash va taʼlim kabi kapital tovarlarga kamroq sarflaydi. Bu mamlakat aholisiga taʼsir qiladi, shunda uning turmush darajasi toʻxtab qoladi yoki pasayadi. Turkiyada sogʻliqni saqlash xarajatlarining 79,6 foizi Ijtimoiy xavfsizlik muassasasi (Sosyal Güvenlik Kurumu) tomonidan qoplanadi.
- Hokimiyatni suiisteʼmol qilish: Korrupsiya hukumatni oʻz vakolatlarini fuqarolarning koʻpchiligiga zarar yetkazish uchun ishlatishga undaydi.
- Mablagʻlarni notoʻgʻri ishlatish: soliqqa tortishni kamaytirish (yoki oldini olish) uchun korrupsiyalashgan hukumat amaldorlari koʻpincha pullarini chet elga joʻnatib, pul taklifini kamaytiradi. Pulning yoʻqolishi koʻproq pul bosib chiqarishni ragʻbatlantiradi va inflyatsiyani qoʻzgʻatadi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Alan Doug, (2010) „Asking the right questions? Addressing corruption and EU accession: The case study of Turkey“, Journal of Financial Crime, Vol. 17 Iss: 1, pp.9 — 21
- ↑ „The ABCs of the CPI: How the Corruption Perceptions Index is calculated“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 18-aprel.
- ↑ „Corruption Perceptions Index 2021: Turkey“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 18-aprel.
- ↑ „Turkey Corruption Profile“. Business Anti-Corruption Profile. 2016-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 14-iyul.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Korrupsiyaga qarshi kurash portalidan Turkiya korrupsiya profili