Tuman ogʻo majmuasi

Tuman ogʻo majmuasi
Tuman ogʻo majmuasi
	; Tuman ogʻo majmuasi kirish qismi
Umumiy maʼlumot
Maqomi	YuNESKOning Butunjahon merosi obyekti № 603
Turi	Ansambl
Meʼmoriy uslubi	Markaziy Osiyo meʼmorchiligi
Joylashuvi	Samarqand, Oʻzbekiston
Manzili	Shohi Zinda koʻchasi 1-uy
Texnik holati
Material	Pishiq gʻisht
	Tuman ogʻo majmuasining oʻrni xaritada
	Tuman ogʻo majmuasi

Tuman ogʻo majmuasi – Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik (14— 15-asrlar). Shohizinda ansambli tarkibida. Majmua Amir Temurning xotini Tuman ogʻo begim nomi bilan bogʻlangan. Tuman ogʻo majmuasi maqbara, masjid, hujralar va chortokdan iborat, turli davrlarda bunyod etilgan. Bezaklari 15-asr boshlarida ishlanib, uning yaxlitligini taʼminlagan. Maqbara xochsimon tarhli, moviy gumbazli, poygumbazi baland qilib qurilgan. Izorasi yorqin yashil rangli, 6 qirrali koshin gʻishtlar bilan yakunlangan, tilla halli qilib pardozlangan. Tarzi oʻyma koshin, islimiy va girih naqshlar bilan bezatilgan, yozuvlar bilan toʻldirilgan. Yozuvlarni „suls“ xatida usta Shayx Muhammad ibn Hoji Bandgir atTugʻro Tabriziy bajargan. Ichki bezagida koʻk, oq va qizil rangli naqshlar manzarali rasmlar bilan uygʻunlashtirilgan. Maqbaraning jan. da 3 gumbazli masjid joylashgan. Uning mehrobi yorqin rangli parchin bilan qoplangan. Shohizinda ansamblining yuqori guruhida joylashgan ushbu yodgorliklarga yuqori chortoq orqali kiriladi. Chortoqning ichki gumbazi muqarnas kosachalar bilan toʻldirilgan. Peshtogʻi gʻisht va yigʻma koshin bilan qoplangan. Hujraga kiraverishdagi yozuvda masjidga amir Muso qizi Tuman ofo asos solganligi qayd qilingan. Umumiy tarhi 5,7x6 m.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tuman ogʻo begim Temuriylar saroyida „kichik ona“ nomi bilan ulugʻlangan^[1]. „Zafarnoma“ asarida bayon etilishicha, Tuman ogʻo 1365-yilda tugʻilgan. Saroymulkxonimning akasi amir Musoning qizi boʻlgan. Amir Muso bilan Amir Temur oʻrtasidagi munosabatlar doʻstona boʻlmagan. Ushbu nikoh esa ular oʻrtasidagi aloqalarni yaxshilashga sabab boʻladi. Amir Temur 1378-yilda Obi rahmat arigʻi boʻyida Tuman ogʻo sharafiga „Bogʻi Behisht“ni soldiradi. XIV asrning oxirida Amir Temur Tuman ogʻo uchun uchta hujradan iborat yodgorlik qurdiradi^[2].

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Majmua tarkibiga Tuman ogʻo maqbarasi, masjid va chortoq joylashgan. Bir necha yillar davomida ular bir paytda bunyod etilgan deb hisoblangan. 1960—1961-yillarda olib borilgan tadqiqotlar davomida bu binolar turli davrlarda paydo boʻlganligi va faqat 1405—1406-yillarda qilingan bezak dizayni, yozuvda aytilganidek, unga yagona majmua koʻrinishini berganligi aniqlandi. Devordagi tokchalar usti ganchdan tayyorlangan nafis muqarnaslar bilan sayqallangan. Gumbaz qismida quyosh nuri tushib turishi uchun darchalar ochilgan. Devorlarga terma koshin ishlatilgan. Majmuani bezatish ishlariga ozarbayjonlik usta Muhammad Hoji Bandgir Tugʻraboziy boshchilik qilgan. Hozirgi davrga qadar yetib kelgan baʼzi naqshlarning zarhalli nusxalari saqlanib qolgan. Maqbara tashqi tomonida baland moviy gumbaz va kirish peshtoqi joylashgan. Peshtoq qismida hijriy 808-yil koʻrsatilgan. Shuningdek, arab tilida bitilgan „Alloh uning saltanatini davomiy aylasin“ kabi soʻzlar Amir Temurga ishora qiladi. Amir Temur vafotidan soʻng Samarqand taxtini Xalil Sulton egallaydi. Uning tashabbusi bilan Tuman oqo Shayx Nuriddinga nikohlanadi. Shayx Nuriddin ham vafot etgach, Sigʻnoqqa joʻnaydi. Shohruh Mirzo malikani Hirotga taklif qiladi. Ikkala shaharda ham Tuman ogʻo maqbarasi yoʻq. Tuman oqo Hirotning Koʻhisan hududida yashaydi. Koʻhisan xonaqohi hozir ham jozibasini yoʻqotmagan.

Qurilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid qurilishi boshlanganda qora toshdan barpo etilgan. Bino tuzilishi jihatidan Shohizinda majmuasining XIV asr oxiri – XV asr boshlarida paydo boʻlgan qoʻsh gumbazli qabrlar guruhiga kiradi. Moviy gumbaz bilan qoplangan bu bino ansamblning shimoliy qismidagi eng nozik bino hisoblanadi. Maqbaraning balandligi 17,5 m ga yetadi, bino qoʻshni Xoʻja Ahmad maqbarasidan 7 m balandroqdir^[3]. Binoning tashqi oʻlchamlari 8,7 x 6,8 m. Maqbaraning sharqqa qaragan tomoni toʻliq naqshli mozaika bilan qoplangan. Bino markazi eng yaxshi mozaika toʻplamining epigrafik bezaklari bilan qoplangan. Maqbaraning qolgan ikkita tashqi jabhasi (yon va orqa) sirlanmagan terrakota bilan birgalikda koʻk va toʻq koʻk rangli koshinlardan iborat gʻishtli mozaika bilan qoplangan. Katta geometrik naqsh XIV—XV asrlardagi binolarning tashqi devorlarining katta tekisliklarini qoplash uchun xosdir. 2005-yilda olib borilgan taʼmirlash ishlari davomida Abdulhakim Razzoqov eskizlari asosidagi ayrim yozuvlar qayta tiklandi.

Ichki qismi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maqbaraning ichki qismi nafis qilib ishlangan. Devorlarning tagida eng yaxshi tilla naqshlar bilan boʻyalgan koʻk kashmir plitalar paneli mavjud. Devorlarning ustki qismi ganch bilan ishlangan, qora va koʻk konturli rasmlar bilan qoplangan, oltin-toʻq sariq rang bilan toʻldirilgan. Gumbazli sakkizburchak koʻp qatorli ganch bilan qoplangan, devorlar bilan bir xil uslub va rang sxemasida rasmlar chizilgan.