Trans-Kaspiy temir yoʻli
_(14780619865).jpg)
.jpg){kind=spacer}
Trans-Kaspiy temir yoʻli (Oʻrta Osiyo temir yoʻli deb ham ataladi, ruscha: Среднеазиатская железная дорога) Gʻarbiy Oʻrta Osiyoning katta qismi va Ipak yoʻli boʻylab oʻtuvchi temir yoʻl . U 19-asrda Oʻrta Osiyoga kengayishi davrida Rossiya imperiyasi tomonidan qurilgan. Temir yoʻl 1879-yilda, Rossiyaning Qoʻqon ustidan qozongan gʻalabasidan soʻng ishga tushirilgan. Dastlab u Imperator Rossiya armiyasiga mahalliy qarshilikka qarshi harakatlarga yordam berish uchun harbiy maqsadga xizmat qilgan. Biroq, lord Kerzon temir yoʻlga tashrif buyurganida, uning ahamiyati mahalliy harbiy nazoratdan tashqarida ekanligini va Britaniyaning Osiyodagi manfaatlariga tahdid solayotganini taʼkidladi.[1]
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qurilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1879-yilda general Mixail Skobelev boshchiligida Rossiya tomonidan Kaspiy ortini bosib olishi munosabati bilan Qizilarbatga tor oʻlchamli temir yoʻl qurilishi boshlandi. U tezda rus tilidagi standart oʻlchagich 5 futga oʻzgartirildi va Ashobod va Marv (zamonaviy Mari)gacha boʻlgan qurilish 1886-yilda general Mixaill Nikolaevich Annenkov tomonidan yakunlandi. Dastlab bu liniya Kaspiy dengizidagi Uzun-Adadan boshlangan, lekin keyinchalik terminali shimolga, Krasnovodsk portiga koʻchirilgan. Temir yoʻl 1888-yilda Buxoro orqali Samarqandga yetib bordi, u yerda 1898-yilda Toshkent va Andijongacha choʻzilguncha oʻn yil toʻxtab qoldi. Oksus (Amudaryo) ustidagi doimiy koʻprik 1901-yilgacha qurib bitkazilmagan va shu paytgacha poyezdlar tez-tez suv toshqini tufayli vayron boʻlgan yogʻochdan yasalgan yogʻoch konstruksiyani bosib oʻtgan. 1905-yilda Kaspiy dengizi orqali Ozarbayjonning Krasnovodskdan Bokuga oʻtadigan poyezd paromi bor edi. Trans-Kaspiy harbiy temir yoʻlini boshqa Rossiya va Yevropa temir yoʻllari tarmogʻi bilan bogʻlovchi Toshkent temir yoʻli 1906-yilda qurib bitkazildi.
Iqtisodiy taʼsir[tahrir | manbasini tahrirlash]
Temir yoʻl mintaqadan eksport qilinadigan paxta hajmini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi. Bu 1888-yildagi 873 092 puddan 1893-yilda 3 588 025 tagacha oshdi. Shuningdek, hududga shakar, kerosin, yogʻoch, temir va qurilish materiallari keltirildi. Savdo koʻrsatkichlari oshib borayotgan bu koʻrsatkichlardan general-gubernator Nikolay Rozenbax uni Toshkentgacha kengaytirish toʻgʻrisida bahs yuritish uchun foydalangan, savdogar N.I.Reshetnikov esa xuddi shu maqsadda shaxsiy mablagʻlar taklif qilgan.[2]
Inqilob va fuqarolar urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Temir yoʻl mintaqadagi eng muhim aloqa vositasi boʻlib, temir yoʻl ishchilari rus inqilobi davrida asosiy faollarga aylandilar. 1917-yil 2-martda Toshkent Sovetiga asos solgan oʻttiz besh nafar temiryoʻlchi edi[3] Ular temir yoʻl maʼmuriyatini Ashxoboddan uzoqroqqa koʻchirish toʻgʻrisida farmon chiqardilar va komissar Frolovni oʻsha shaharga yubordilar, bu esa nomaqbul boʻlib chiqdi.[4] Oʻz navbatida temir yoʻlning gʻarbiy uchi boʻylab temiryoʻlchilar 1918-yil 14-iyulda Ashxobod ijroiya qoʻmitasini tuzib, bolsheviklar yoʻnalishidagi Toshkentdan ajralib chiqish tashabbusi bilan chiqdilar.
Rossiya fuqarolar urushida temir yoʻlchilar ham, ishchilar ham muhim rol oʻynagan. Britaniya Hindiston armiyasining qoʻshinlari temir yoʻl liniyasi boʻylab baʼzi janglarda qatnashgan. Toshkent Qizil Armiya uchun muhim tayanch edi.[5]
Sovet Ittifoqi ostida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sovet davrida va undan keyingi davrda temir yoʻl Toshkentdan boshqarilgan.
Marshrut[tahrir | manbasini tahrirlash]
Temir yoʻl Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻogʻidan Turkmanboshidan (Krasnovodsk) boshlanib, janubi-sharqga, Qoraqum choʻlining chekkasiga boradi. Marshrutdagi muhim tutashuv va lokomotiv taʼmirlash deposi Bereket shahrida (sobiq Gʻazanjon) 340 km (211 mi) sharqqa yaqin. Shuningdek, Trans-Kaspiy temir yoʻli Rossiya, Qozogʻiston, Turkmaniston, Eronni bogʻlaydigan va Fors koʻrfazida tugaydigan yangi qurilgan Shimoliy-Janub transmilliy temir yoʻlini kesib oʻtadi. Bereketdan keyin yoʻnalish Qoraqum kanaliga parallel ravishda oʻtadi. U Ashxobod (Ashxobod) orqali oʻtadi va janubi-sharqda davom etadi, Kopet Tog ' togʻlari etaklarini quchoqlab, Tejendan oʻtadi. Tejenda zamonaviy temir yoʻl tarmogʻi ajralib, Saraxsda Eron chegarasiga, keyin esa Eronning Mashhad shahriga boradi. Tejendan Trans-Kaspiy dengizi shimoli-sharqga, Mari (Marv) orqali boradi, u yerda 1890-yillarda qurilgan tarmoq liniyalari Gushgʻida Afgʻoniston chegarasiga olib boradi va asosiy yoʻnalish Turkmanobodga (Charjoy) oʻtadi. U yerdan sovet davrida qurilgan filial shimoli-gʻarbda Urganchga, keyin esa Qozogʻiston va Rossiyaga bogʻlanadi.
Magistral yoʻnalish Turkmanoboddan Buxoro (1910-yilda qurilgan tarmoq Termiz va Dushanbega olib boradi) orqali davom etib, Samarqandga oʻtadi. Sirdaryoni kesib oʻtgan joyida shoxlari sharqqa qarab unumdor Fargʻona vodiysiga oqib oʻtadi. U yerdan Toshkentga temir yoʻl davom etadi. U yerda yana bir shimoli-gʻarbiy bogʻlangan yoʻnalish Qozogʻistonga oʻtadi, u Arisda shoxlanadi va Turkiston-Sibir temir yoʻlini Novosibirskgacha tashkil qiladi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Military power, conflict, and trade by Michael P. Gerace, Routledge, 2004 p182
- ↑ Russian Colonial Society in Tashkent by Jeff Sahadeo, Indiana University Press, 2007, p120
- ↑ Russian colonial Society in Tashkent, 1865-1923, by Jeff Sahedeo, Indiana university Press, 2007, p. 190
- ↑ The Times, The Fighting In Trans-Caspia, 3 March 1919
- ↑ On Secret Service East of Constantinople, by Peter Hopkirk, John Murray 1994
