Tojik tili

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tojik tili
Milliy nomi Тоҷикӣ, تاجیکی [tɔːdʒɪˈki]
Mamlakatlar Tojikiston bayrogʻi Tojikiston , Afgʻoniston bayrogʻi Afgʻoniston, Oʻzbekiston bayrogʻi Oʻzbekiston, Qirgʻiziston bayrogʻi Qirgʻiziston, Turkmaniston bayrogʻi Turkmaniston , Xitoy bayrogʻi Xitoy , Rossiya bayrogʻi Rossiya va boshqa mamlakatlar.
Rasmiylik holati Tojikiston bayrogʻi Tojikiston
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni 35 milliondan oshiq
Turkumlanishi
Til oilasi
hind-yevropa
hind-eroniy
eroniy
gʻarbiy eroniy
tojikcha
Alifbosi kirill, arab yozuvi
Til kodlari
ISO 639-1 tg
ISO 639-2 tgk

Tojik tili — hindevropa oilasidagi eroniy tillar guruhining janubi-gʻarbiy guruhchasiga mansub til. Asosan, Tojikiston va Shimoliy Afgʻonistonda, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston va Qozogʻistonning ayrim tumanlarida, qisman Eronda tarqalgan. Tojik tilida jami 35 mln.dan ortiq (mas., Tojikistonda 10 mln.dan, Oʻzbekistonda 2 mln (rasmiy), Afgʻonistonda 15- 17 mln.ga yaqin) kishi soʻzlashadi (2022). Fonetik tizimida 6 unli va 24 undosh fonema bor. Urgʻu dinamik xususiyatga ega, koʻpincha soʻzning oxirgi boʻgʻiniga tushadi. Grammatik qurilishi agglyutinativflektiv xususiyatga ega. Ot, sifat, son turkumlaridagi soʻz oʻzgarishining qadimda rivojlangan tizimi hozirda yoʻqolgan. Jins va kelishik kategoriyalari mavjud emas. Kelishik munosabatlari sintaktik usulda ifodalanadi. Izofa otlar aloqasida eng keng tarqalgan vositalardandir. Feʼl sohasida koʻplab analitik shakllar va birikmalar uchraydi. 4 ta mayl (aniqlik, buyruq, shart va ehtimollik) bor.

Hozirgi zamon tilshunosligidagi muammolardan biri tojik tilining til yoki dialekt ekanligi boʻlib qolmoqda. Bugungi kunda koʻpchilik tilshunoslar tojik va dariy tillarini umumiy fors tilining dialekti sifatida eʼtirof etishmoqda. Tojik tili bugungi nomini 1929-yil lotin yozuviga oʻtish bilan birga qabul qildi. Dariy tili esa, 1964-yilgi siyosiy oʻyinlardan keyin hozirgi nomiga ega boʻlgan. Shu voqealargacha bu ikki tilning ham nomi forsiy (yo porsiy) edi. Bu 3 til (tojik, dariy va fors tillari) shunchalik yaqinki, til sohiblari oʻzaro suhbatlashishsa, bir-birlarini hech qanday muammosiz yuz foiz tushunadilar.

Adabiy Tojik tili qadimgi fors-tojik tili (9-15-asrlar)ga — fors, tojik va dariy tillarida soʻzlashuvchilar uchun umumiy manbaga borib taqaladi. 20-asrda adabiy tilning soʻzlashuv tili bilan yaqinlashuvi natijasida unda, ayniqsa, leksikada, jiddiy oʻzgarishlar roʻy beradi.

Fors-Tojik tilidagi ilk yozma yodgorliklar 8-asrga mansub.

Tojikiston Respublikasidagi Tojik tilida 1929-yil gacha arab, 1940-yilgacha lotin, 1940-yildan rus grafikasi asosidagi Kirill yozuvidan foydalaniladi.

Alifbodagi oʻzaro farqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kirillcha Lotincha
(1929—1939)
Arabcha
shirift
XFA
А а A a َ, اَ /a/
Б б B ʙ /b/
В в V v و /v/
Г г G g گ /ɡ/
Ғ ғ Ƣ ƣ /ʁ/
Д д D d /d/
Е е E e ی /e/
Ё ё Jo jo یا /jɔ/
Ж ж Ƶ ƶ ژ /ʒ/
З з Z z ﺽ ,ﻅ ,ﺫ ,ﺯ /z/
И и I i اِ, ِ /i/
Ӣ ӣ Ī ī ی /ˈi/
Й й J j یْ, ی /j/
К к K k ک /k/
Қ қ Q q /q/
Л л L l /l/
М м M m /m/
Н н N n /n/
О о O o ا ,آ /ɔ/
П п P p پ /p/
Р р R r /ɾ/
С с S s ﺙ ,ﺹ ,ﺱ /s/
Т т T t ﺕ ,ﻁ /t/
У у U u اُ, ُ /u/
Ӯ ӯ Ū ū او ,و /ɵ/
Ф ф F f /f/
Х х X x /χ/
Ҳ ҳ H h /h/
Ч ч C c چ /tʃ/
Ҷ ҷ Ç ç /dʒ/
Ш ш Ş ş /ʃ/
ъ ' /ʔ/
Э э E e ای /e/
Ю ю Ju ju یُ ,یو /ju/
Я я Ja ja یه, یَ /ja/