Tiyo Soga

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tiyo Soga
Tavalludi Tug'ilgan yili|1829-yil
Vafoti

12-avgust 1871[1]
Tutura (Eastern Cape)|Tutura, near

Gcuwa, Xhosa Kingdom
Fuqaroligi United Kingdom of Great Britain and Ireland
Kasbi xosalik jurnalist, vazir, tarjimon, missionerlik xushxabarchisi va madhiya bastakor
Turmush oʻrtogʻi Janet Soga, née Burnside (1857–1871-yillarda)
Bolalari 7 tasi omon qolgan, ulardan Jotello Festiri Soga and Jessie M. Soga|Jessie Margaret Soga
Mukofotlari Order of Ikhamanga in Gold

Tiyo Soga — xosalik jurnalist, vazir, tarjimon, missionerlik xushxabarchisi va madhiya bastakori edi. (1829—1871-yil 12-avgust). Soga birinchi qora tanli janubiy afrikalik boʻlib, Bibliyani va Jon Bunyanning „Pigrimning taraqqiyoti“ klassik asarini oʻzining xosa tiliga tarjima qilish ustida ishlagan[2].

Fon[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soga xosa edi[3]. Uning onasi Nosuthu nasroniy boʻlganida, u oʻgʻlining nasroniy boʻlib tarbiyalanishini va rasmiy taʼlim olishini xohlaganligi sababli, Bosh Ngqikaning bosh maslahatchisi Jotello bilan nikohidan ozod boʻlishga harakat qildi va uni oldi. Nosuthuning iltimosi bajarildi va u Sogani Thyume missiyasiga olib bordi. Soga Thyume shahridagi bolaligida Revd John A. Chalmers maktabida oʻqigan[4].

1844-yilda 15-yoshida Soga 13 kilometr (8.1 mi) joylashgan Lovedale missionerlik institutiga stipendiya oldi. Thyume shahridan. Soganing taʼlimi 1846-yilda „Bolta urushi“ tufayli toʻxtatildi va u va uning onasi yaqin atrofdagi Fort Armstrongga panoh topishga majbur boʻldi[4]. Lavdeyl direktori, ruhoniy Uilyam Govan Shotlandiyaga uyiga qaytishga qaror qildi va Soga u bilan birga kelishi va oliy maʼlumot olish uchun yoʻl toʻlashni taklif qildi. Nosuthu oʻgʻlini qoʻyib yuborishga rozi boʻldi. Uni yana koʻrishini bilmay, u shunday dedi: „Mening oʻgʻlim Xudonikidir; qayerga bormasin, Xudo u bilan… u Shotlandiyada ham xuddi men bilan boʻlgani kabi Xudoning gʻamxoʻrligidadir“ degan edi[5].

Soga Shotlandiyaning Glazgo shahridagi Oddiy maktabda oʻqigan va John Street United Presviterian cherkovi tomonidan „qabul qilingan“. Shotlandiyada boʻlgan paytida Soga rasmiy xristian dinini tanladi.[4]. Shotlandiyada boʻlgan davrida Soga oq va qora irqlarga nisbatan xayrixohlik nuqtai nazarini rivojlantirdi va uning noyob irqiy nuqtai nazari butun umri davomida u bilan qoldi.

Soga keyingi ilohiy taʼlimni davom ettirishga qaror qildi va Revga hamroh boʻldi. Niven Shotlandiyaga qaytib, u yerda Glazgodagi ilohiyot zalida roʻyxatdan oʻtdi, shunda u „Masihni bilmaydigan vatandoshlarimga mening taniqli Najotkorim sifatida vaʼz qilishni yaxshiroq oʻrganishi“ uchun[6]. 1856-yil 10-dekabrda Tiyo Soga Birlashgan Presviterian cherkovida birinchi qora tanli janubiy afrikalik boʻldi[7]. Taqdim etilganidan ikki oy oʻtgach, Soga shotlandiyalik Janet Bernsaydga turmushga chiqdi, u „eng sharafli, tejamkor, tejamkor va fidoyi ayol boʻlib, u qisqa umrining barcha katakcha sahnalarida erining yonida qahramonlik va sodiqlik bilan yurgan“ edi. Butun hayoti davomida Soga „kofir“ sifatida irqchilikka duch keldi va Afrikadagi koʻplab oq tanlilar tomonidan ikkinchi darajali fuqaro sifatida munosabatda boʻldi. Soga, shuningdek, qora tanli afrikaliklarning qarshiliklariga duch keldi, ularning baʼzilari uni „qora ingliz“ boʻlishga harakat qilishdi[4].

1857-yilda Soga rafiqasi bilan Sharqiy Keypga qaytib keldi va u yerda Emgwali missiyasini asos soldi, u yerda Soga oʻzining Ngqika xalqi orasida ishladi. Emgvalida boʻlgan yillar davomida Soga sakkiz farzandli boʻlib, ulardan biri oʻlik tugʻilgan. Ularning ikkita oʻgʻli — William Anderson Soga va John Henderson Soga — otalariga ergashib, vazirlar va missionerlar etib tayinlanganlar, ikkita qizi — Izabella MakFarleyn Soga va Frensis Mariya Anna Soga — missiyada oʻqituvchi sifatida ishlaganlar. Kirkland Allan Soga Glazgo universitetida huquqshunoslik tahsil olgan va Janubiy Afrikadagi birinchi qora tanli advokat va Afrika Milliy Kongressini tashkil etishda ishtirok etgan siyosatchiga aylandi[8]. Uning toʻrtinchi oʻgʻli Jotello Festiri Soga edi, Janubiy Afrikadagi birinchi qora tanli veterinar jarroh[9]. Soga oʻlimidan bir yil oldin tugʻilgan kenja qizi Jessi Margaret Soga klassik kontralto solisti va Milanda oʻqigan oʻqituvchi va London Qirollik musiqa kollejining litsenziyasi va yetakchi suffragist boʻldi. Janet Soga barcha farzandlarining tugʻilishi uchun Angliyaga qaytib keldi.  Tiyo Soga sogʻligʻidan aziyat chekdi va aynan shunday xastaliklardan birida u oʻz vaqtini Pilgrim’s Progress (U-Hambo Iom-Xambi) asarini oʻzining xosa tiliga tarjima qilish uchun sarfladi. Soga tarjimasi va „Pigrim’s Progress“ asariga moslash „XIX asr Janubiy Afrikadagi Injildan keyin eng muhim adabiy taʼsir“ deb nomlanadi[7]. U, shuningdek, nasroniy xushxabarlarini tarjima qilish ustida ishlagan va Xhosa Injilini qayta koʻrib chiqish boʻyicha maslahat kengashida xizmat qilgan[4].

Qisqa umrining oxirida Soga Kreli mamlakatidagi Tutukada (Somervil) yangi missiya stantsiyasini ochish uchun yuborildi va ogʻir ish uning sogʻligʻini yanada yomonlashtirdi[2]. Soga farzandlarining Shotlandiyada taʼlim olishini orzu qilgan va oʻlimidan oldin oʻgʻillariga: "Sizlar uchun otangiz „kofir“ boʻlganingizdan va sizga afrikalik qonni meros qilib olganingizdan hech qachon uyalmang. Bu mening goʻzal birodarlarimning tomirlarida oqayotgan narsa kabi yaxshi va pokdir … siz doimo onangizning xotirasini toʻgʻri, vijdonli, tejamkor, nasroniy shotland ayolining xotirasi kabi qadrlaysiz. Siz oq irq bilan bu galstuk bogʻlaganingiz uchun doimo minnatdor boʻlasiz[10]".

Soga 1871-yil avgustida sil kasalligidan vafot etdi. U onasi Nosuthu bilan birga missioner Richard Rossning qoʻlida vafot etdi. U koʻpchilik tomonidan zamonaviy afrikalik birinchi yirik ziyoli hisoblanadi va qora tanli afrikaliklarning erkinlik va tenglikka ega boʻlish huquqini taʼkidlagan birinchi nasroniy liderlardan biri edi[7].

Madhiyalari va sheʼrlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soga madhiyalaridan biri Ntsikananing „Buyuk madhiya“ soʻzlarini musiqaga oʻrnatish orqali uning xosa merosini namoyish etadi. Xhosa boshligʻi Ntsikana xristianlikni qabul qilgan birinchi afrikalik sifatida esga olinadi. Taxminan 1815-yilda Ntsikana birinchi Afrika nasroniy tashkilotini yaratdi va toʻrtta sheʼriy madhiya yozishni davom ettirdi. Uning „Buyuk madhiyasi“ Xudoni yaratuvchi va qutqaruvchi sifatida ulugʻlaydi va hali ham Soga musiqasi bilan zamonaviy madhiya kitoblarida uchraydi[11].

Soganing namozxonlarni bir joyga chaqirish uchun ishlatilgan „Qoʻngʻiroq madhiyasi“ ham Ntisikana sheʼriga asoslangan. Afrikalik shoir va dramaturg HIE Dlomoning „Qutqarish uchun oʻldirilgan qiz: ozod qiluvchi Nongqause“ pyesasi qoʻngʻiroq madhiyasi musiqasini oʻz ichiga oladi[12].

Oʻyin oxirida Soga qahramonining oʻzi paydo boʻladi, uni boshqa personajlar Soganing yana bir madhiyasini kuylagan „Vaʼdani bajar“. Lizalisning idinga lakho[13]. Bu madhiya Soga oʻlimidan ancha keyin, 1912-yilda Janubiy Afrika mahalliy milliy kongressining birinchi yigʻilishini ochish uchun kuylangan[13]. „Vaʼdangizni bajaring“ Afrika Milliy Kongressi madhiyasi „Xudo Afrikani asrasin“ ni ham ilhomlantirgan boʻlishi mumkin. Soga madhiyani 1857-yil iyul oyida Afrikaga qaytib kelganida yozgan. „Vaʼdani bajo keltir“ning oxirgi misrasi shunday tarjima qilinishi mumkin ekan.

<undefined />

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ (unspecified title)
  2. ↑ 2,0 2,1 „Missionaries, South Africa“. Genealogy World. Qaraldi: 15-mart 2011-yil.
  3. ↑ „Tiyo Soga | South African author“ (inglizcha). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 17-sentabr 2019-yil.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 „Soga, Tiyo“. Dictionary of African Christian Biography (DACB). Qaraldi: 14-mart 2011-yil.
  5. ↑ McGregor, A. (1978). „Missionary women“. Annals of the Grahamstown Historical Society. 2-jild, № 4. 180-bet.
  6. ↑ Chalmers, John A.. Tiyo Soga: a page of South African Mission Work, 2nd, Grahamstown: James Hay, 1878. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „Soga, Tiyo“. South African Presidential Website. 2011-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-mart 2011-yil.
  8. ↑ Davis, Joanne (2015). „Family Trees: Roots and Branches – The Dynasty and Legacy of the Reverend Tiyo Soga“. Studies in World Christianity (inglizcha). 21-jild, № 1. 20–37-bet. doi:10.3366/swc.2015.0103. ISSN 1354-9901.
  9. ↑ Tiyo Soga. The journal and selected writings of the Reverend Tiyo Soga. Grahamstown: Rhodes University, 1983 — 8 bet. ISBN 978-0-86961-148-7. 
  10. ↑ Cousins, H.T.. From Kaffir Kraal to Pulpit: The Story of Tiyo Soga. London: S.W. Partridge, 1899. 
  11. ↑ „Ntsikana“. Dictionary of African Christian Biography (DACB) This article is reproduced, with permission, from Malihambe – Let the Word Spread, copyright © 1999, by J. A. Millard, Unisa Press, Pretoria, South Africa. All rights reserved. 2017-yil 7-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-mart 2011-yil.
  12. ↑ Wentzel, Jennifer (2005-yil bahor). „Voices of Spectral and Textual Ancestors: Reading Tiyo Soga alongside H. I. E. Dhlomo's The Girl Who Killed to Save“. Research in African Literatures. 36-jild, № 1. Indiana University Press. 51–73-bet. doi:10.1353/ral.2005.0022. JSTOR 3821319. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  13. ↑ 13,0 13,1 „Music of the play as means to bring the past alive“. Universität Wien. 2011-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-mart 2011-yil.
  • 1 2 3 4 5 ↑ 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tiyo_Soga&oldid=3874341" dan olindi