Temuriylar sanʼati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Is’hoqni qurbonlik qilishga Farishta toʻsqinlik qilmoqda,Sheroz,1410-yil.

Temuriylar sanʼati — Temuriylar imperiyasi hukmronligi davrida (1370-1507) vujudga kelgan sanʼat uslubi hisoblanadi. Temuriylar sanʼati fors va xitoy uslublarini qoʻllaganligi, shuningdek, Markaziy Osiyodagi boshqa rivojlangan mamlakatlar sanʼatidan namuna olgani bilan mashhur edi.[1] Olimlar bu davrni madaniyat va sanʼatning oltin davri deb hisoblashadi. Temuriylar saltanati tanazzulga uchrasada, ularning sanʼati Gʻarbiy va Markaziy Osiyodagi boshqa madaniyatlarga taʼsir qilishda davom etdi.[1][2]

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temuriylar davlati 1370-yilda turli Hulokuiylar davlati bosib olingandan keyin Amir Temur tomonidan tashkil etilgan. Temuriylar bir shaharni zabt etgach, odatda mahalliy hunarmandlarning mulkiga tegmay, temuriylar poytaxti Samarqandga borib joylashishiga koʻmaklashganlar. 15-asr boshlarida temuriylar Eronni zabt etgandan soʻng, koʻpgina fors manbalari mavjud boʻlgan moʻgʻul sanʼati bilan uzviy bogʻliq boʻlib qoldi. Amir Temurning islom dinida ekanligi Samarqandni islom sanʼati markazlaridan biriga aylantirdi. 15-asr oʻrtalarida imperiya oʻz poytaxtini Hirotga koʻchirdi, bu shahar temuriylar sanʼatining markaziga aylandi. Samarqanddagi oʻzgarishlardan namuna olib, fors hunarmandlari va ziyolilari tez orada Hirotni sanʼat va madaniyat markaziga aylantirdilar. Ko‘p o‘tmay temuriylarning ko‘pchiligi fors madaniyatini o‘z madaniyati sifatida qabul qildilar.[3]

Tasvir[tahrir | manbasini tahrirlash]

Forscha qoʻlyozma rasmlari, asosan, ularning bezakli tasviri bilan mashhurdir. Rasmlar qirollik hokimiyati va anʼanalarini koʻrsatadigan manba boʻlib xizmat qiladi. Temuriylar rasmlari ham badiiy manba va oʻzini namoyon qilish vositasi boʻlib xizmat qilgan, rassomlar oʻz kasblariga juda usta hisoblangan va yuksak hurmatga erishgan.[4] Rasmlar koʻpincha matnda nima sodir boʻlayotganini aks ettiradi. Ushbu rasmlar taʼlim, hukumat, nutq va diniy amaliyot kabi mavzularni taʼkidlaydigan ishonchli hikoyalar va saboqlardan iborat edi.[5][6]

Temuriylar sanʼati forslarda anʼanaviy boʻlgan „Kitob sanʼati“ tushunchasini oʻzlashtirdi va takomillashtirdi. Temuriylar davriga oid yangi sanʼat asarlarida imperiya rassomlari tomonidan tayyorlangan rasmli qogʻoz (pergamentdan farqli oʻlaroq) qoʻlyozmalari koʻrsatilgan. Bu tasvirlar oʻzining boy ranglari va murakkab dizaynlari bilan ajralib turardi.[7] Ushbu qoʻlyozmalardan topilgan miniatyura rasmlari sifati tufayli Metropoliten sanʼat muzeyi xodimi Suzan Yalman „Hirotdagi qoʻlyozma rassomchiligi koʻpincha fors rassomchiligining belgisi sifatida qaraladii“, deb taʼkidladi.[1]

Bu rasmlar qoʻlyozmalar bilan cheklanib qolmadi, chunki koʻplab temuriylar rassomlari ham murakkab devoriy rassomlik namunalarini yaratdilar. Ushbu devor rasmlarining aksariyati fors va xitoy badiiy anʼanalaridan kelib chiqqan manzaralarni tasvirlagan.[8] Ushbu rasmlarning mavzusi boshqa madaniyatlardan olingan boʻlsa-da, temuriylarning devor rasmlari oxir-oqibat oʻziga xos, noyob uslubga aylandi.[9] Ammo moʻgʻullar badiiy anʼanalari ham butunlay yoʻq qilib yuborilmagan, chunki 15-asrdagi temuriylar sanʼatida koʻrilgan inson siymolarining aʼlo darajada ishlangan tasvirlari shu madaniyatdan olingan.[10]

Qoʻlyozmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temuriylar saltanati hukmronligi davrida keng yoritilgan qoʻlyozmalar ishlab chiqarish rivojlangan. Boy ranglar va nafis naqshlar bilan ajralib turadigan bu qo‘lyozmalar temuriylar moddiy madaniyatining muhim qismi bo‘lib xizmat qilgan va turli bosib olingan hududlarning hunarmandchiligini aks ettirgan.[11] Temuriylar sanʼati davrini Kamolddin Behzod, Sultonali Mashhadiy, Umar Aqta, Jaʼfar Tabriziy va boshqa koʻplab rassomlar va xattotlar ijodida koʻrish mumkin. Koʻpincha qoʻlyozmalar vaqt oʻtishi bilan bir nechta rassomlar tomonidan ishlab chiqilgan va har bir qoʻlyozmada turli xil badiiy uslublarning birlashgan koʻrinishi yaratilgan.

Qohira Boʻstoni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qohira Boʻstoni fors kitob sanʼatida saqlangan koʻplab nufuzli qoʻlyozmalardan biridir. Qohira Boʻstoni Sulton Husayn Boyqaro homiyligi bilan bogʻliq boʻlgan, saqlanib qolgan sanoqli rasmli qoʻlyozmalardan biridir. Qo‘lyozma o‘zining tarixiy mazmunini katta aniqlik bilan tasvirlab beradi, Kamoliddin Behzodning ko‘plab asl rasmlarini o‘z ichiga oladi. Behzod ushbu qoʻlyozmaning birinchi toʻliq yozuvini va uning rasmlarini yaratgan.[5] U fors rassomlari orasida hurmatga erishgan va islom qoʻlyozmalarining yuksak nufuzini belgilab bergan.

Iskandar davrida chizilgan Fors sheʼriyati toʻplamidan sahifa. Sherozda chizilgan, 1411-yil.

Fors sheʼriyati toʻplami[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fors sheʼriyati toʻplami — 1411-yilda Iskandar mirzo davrida yoritilgan qoʻlyozmaning koʻchirilgan nusxasi. Iskandar Sulton sanʼat homiysi boʻlib, Temur avlodidan boʻlgan. Qoʻlyozmaga birinchi qoʻshimchalar kiritilgandan soʻng tasvirlash uchun moʻljallangan baʼzi sahifalar boʻsh qoldirildi. Keyinchalik bu sahifalar Turkman Aq Quyunlu va boshqa Usmonli ijodkorlari tomonidan tasvirlanadi.[12] Qoʻlyozmaga kiritilgan har bir qoʻshimchaning uslubini kuzatish orqali tarixchilar qoʻlyozma qayerlarda yaratilganligini aniqlashlari mumkin. Qoʻlyozmadagi nastaʼliq yozuvi 1405—1429 yillardagi Sheroz qoʻlyozmalarining mashhur xattoti Mir Ali Tabriziy tomonidan amalga oshirilgan deb taxmin qilinadi[13]

Qotishmalarga ishlov berish, kulolchilik va o‘ymakorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temuriylar saltanati ham sifatli metall buyumlar ishlab chiqargan.Odatda Poʻlat, temir, jez va bronza vosita sifatida ishlatilgan.[14] Temuriylarning kumush bilan qoplangan poʻlatlari koʻpchilik tomonidan yuqori sifatli deb baholanadi.[15] Temuriylar imperiyasi parchalanganidan keyin bir qancha Eron va Mesopotamiya madaniyatlari temuriylar metall buyumlaridan andoza olib yaratishni tanladilar.[14]

Xitoy uslubida yaratilgan kulolchilik buyumlari temuriylar hunarmandlari tomonidan ishlab chiqarilgan. Temuriylar sanʼatida nefrit oʻymakorligi ham oldindan maʼlum boʻlgan va meʼmorchilikda muhim oʻrin egallagan .[1]

15-asr oxirida Temuriylar saltanati tanazzulga uchragach, Usmonlilar, Safaviylar sulolasi va Boburiylar davlati temuriylar badiiy anʼanalarini oʻzlariga namuna sifatida tanladilar.[2][1]

Tasvirlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • A Timurid carved jade sword hilt.
    Temuriylar tomonidan o‘yilgan nefrit qilich dastasi.
  • Timurid-inspired image of Babur.
    Temuriylardan ilhomlangan Bobur qiyofasi.
  • 15th century Timurid tankard made in Herat.
    XV asrda Hirotda ishlab chiqarilgan temuriylar ichimlik idishi.
  • A fragment of Timurid Architecture made ca. 1375-1400, ceramic, stone paste; painted underglaze.
    Temuriylar arxitekturasining bir parchasi taxminan. 1375-1400, sopol, tosh pastasi; yaltiroq bo'yoqda bo'yalgan.
  • A page from Anthology of Persian Poetry 15th Century, made of ink, gold leaf, opaque watercolor, silver leaf, book bound by leather.
    Fors she'riyati to'plami,15-asr.Siyoh, tilla varaq,kumush barg va teri bilan bog'langan kitobdan qilingan sahifa.
  • A page from the Qur’an of Ibrahim Sultan, made by Ibrahim Sultan, ca. 1427, watercolor, ink, gold leaf on paper.
    Ibrohim Sulton Qur'onidan bir sahifa, Ibrohim Sulton tomonidan tayyorlangan, taxminan. 1427, suyuq bo'yoq, siyoh, qog'ozda oltin barg.
  • A page from "The Eavesdropper", Folio 47r from a Haft Paikar (Seven Portraits) of the Khamsa (Quintet) of Nizami, Calligrapher: Maulana Azhar, Poet: Nizami Ganjavi, ca. 1430, watercolor, ink, gold leaf on paper.
    “Eshituvchi”dan bir sahifa, Nizomiyning Xamsa (Beshlik)ning “Haft Paykar”idan (Yetti portret) 47r varaq, xattot: Mavlono Azhar, Shoir: Nizomiy Ganjaviy, taxminan. 1430, suyuq bo'yoq, siyoh, qog'ozga oltin barg.
  • A painting called "Wine Drinking in a Spring Garden", ca. 1430, gold and opaque watercolor on undyed silk.
    "Bahor bog'ida" deb nomlangan rasm, taxminan. 1430, bo'yalmagan ipakdagi oltin va noaniq suyuq bo'yoq.
  • A page from "Laila and Majnun at School", Folio from a Khamsa (Quintet) of Nizami, Calligrapher: Ja'far Baisunghuri, Author: Nizami Ganjavi; 1431-1432, watercolor, ink, gold leaf on paper. Commissioned by Sultan Baysongor Khan.
    “ Maktabda Layli va Majnun ” sahifasidan , Nizomiyning “Beshlik” “Xamsasidan” lavha, xattot: Ja’far Boysunguriy, Muallif: Nizomiy Ganjaviy ; 1431-1432, suyuq bo'yoq, siyoh, qog'ozga oltin barg. Sulton Boysung'urxon tomonidan topshirilgan.[16]
  • Tile from a Squinch, late 14th century, stone paste carved and glazed.
    Teridan qilingan buyum, 14-asr oxiri, tosh yuzasi o'yilgan va yaltiroq bo'yoqda sirlangan.
  • A bowl, late 15th century, black paint under turquoise glaze, incised.
    Piyola, 15-asr oxiri, moviy sir ostida qora bo'yoq, o'yilgan ko'rinishda
  • Section of a Qur'an Manuscript, Calligrapher: Copied by `Umar Aqta', late 14th century, watercolor, ink, gold leaf on paper.
    Qurʼon qoʻlyozmasi qismi, xattot: “Umar Aqto” tomonidan koʻchirilgan, 14-asr oxiri, suyuq bo'yoq, siyoh, tilla varaq.
  • A folio from "Funeral Procession", Folio 35r from a Mantiq al-tair (Language of the Birds), Calligrapher: Sultan 'Ali al-Mashhadi, Author: Farid al-Din `Attar; 1487, watercolor, ink, gold and silver leaf on paper.
    “Janoza” marosimidan tasvir, “Mantiq al-tayr”dan (Qushlar tili) 35r varaq, xattot: Sultonali Mashhadiy, Muallif: Farididdin Attor ; 1487-yil, qog'ozdagi suyuq bo'yoq, siyoh, oltin va kumush barg.
  • Carved Door Panellate 15th century, made in present-day Uzbekistan, Samarqand, made of cypress, carved, painted.
    O'yma eshik qismi. XV asr, hozirgi O'zbekiston, Samarqandda ishlab chiqarilgan, sarvdan yasalgan, o'yilgan, bo'yalgan.
  • Divan of Sultan Husayn Bayqara, dated A.H. 905/ A.D. 1500, watercolor, ink, gold leaf on paper.
    Sulton Husayn Boyqaro devoni, hijriy 905/ milodiy 1500-yil, suyuq bo'yoq, siyoh, qog‘ozdagi tilla varaq.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Komaroff. „The Art of the Timurid Period (ca. 1370–1507) | Essay | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art“. The Metʼs Heilbrunn Timeline of Art History. Qaraldi: 2017-yil 16-noyabr.
  2. ↑ 2,0 2,1 „The Timurids and the Turkmen - The David Collection“ (en). www.davidmus.dk. Qaraldi: 2017-yil 16-noyabr.
  3. ↑ B.F. Manz; W.M. Thackston; D.J. Roxburgh; L. Golombek; L. Komaroff; R.E. Darley-Doran (2007). „Timurids“. Encyclopedia of Islam, online edition. „During the Timurid period, three languages, Persian, Turkish, and Arabic were in use. The major language of the period was Persian, the native language of the Tajik (Persian) component of society and the language of learning acquired by all literate and/or urban Turks. Persian served as the language of administration, history, belles lettres, and poetry.“
  4. ↑ "Timur and the princely vision: Persian art and culture in the fifteenth century". Choice Reviews Online 27 (04): 27–1931-27-1931. 1989-12-01. doi:10.5860/choice.27-1931. ISSN 0009-4978. http://dx.doi.org/10.5860/choice.27-1931. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Balafrej, Lamia. The Making of the Artist in Late Timurid Painting. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2019 — 1-13 bet. 
  6. ↑ Karame, Alya (2018-04-19). "Alya Karame. Review of "The Art of the Qur’an: Treasures from the Museum of Turkish and Islamic Arts" by Massumeh Farhad and Simon Rettig.". caa.reviews: 23-99. doi:10.3202/caa.reviews.2018.130. ISSN 1543-950X. http://dx.doi.org/10.3202/caa.reviews.2018.130. 
  7. ↑ „Iransaga - Persian Art, The Timurids“. www.artarena.force9.co.uk. Qaraldi: 2017-yil 16-noyabr.
  8. ↑ "Timurids" The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). New York City: Columbia University. Retrieved 2006-11-08.
  9. ↑ Lentz, W. Thomas. Dynastic Imagery in Early Timurid Wall Paintings. Los Angeles Museum of Art. URL:https://archnet.org/system/publications/contents/4320/original/DPC0599.pdf?1384784647 (Wayback Machine saytida 2017-11-16 sanasida arxivlangan)
  10. ↑ Blair, Sheila, and Bloom, Jonathan M., The Art and Architecture of Islam, 1250-1800, Chapter 5, 1995, Yale University Press. Pelican History of Art, ISBN 0300064659.
  11. ↑ „Historical and Cultural Contexts“, Esoteric Images: Decoding the Late Herat School of Painting, BRILL: 5–16, 2019-04-02, qaraldi: 2021-12-06
  12. ↑ „AQ QOYUNLŪ“. Encyclopaedia Iranica Online. Qaraldi: 2021-yil 6-dekabr.
  13. ↑ S. Brent Plate (2002). "Religion, art, and visual culture: a cross-cultural reader". Material Religion 1 (2): 93. doi:10.2752/174322005778054159. ISSN 1743-2200. http://dx.doi.org/10.2752/174322005778054159. 
  14. ↑ 14,0 14,1 electricpulp.com. „METALWORK – Encyclopaedia Iranica“ (en). www.iranicaonline.org. Qaraldi: 2017-yil 16-noyabr.
  15. ↑ The Caspian Sea Journal ISSN: 1578-7899 Volume 10, Issue 1, Supplement 3 (2016) 127-132 The Compilation of One Object of Timurid Metalwork (12th Century) in the National Museum of Iran with Two Objects in National Museum of Yerevan-Armenia. URL: http://csjonline.org/CSJ/2016/Supp3/127-132.pdf
  16. ↑ „Laila and Majnun at School", Folio from a Khamsa (Quintet) of Nizami of Ganja“. metmuseum.

Andoza:Timurid Empire 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Temuriylar_sanʼati&oldid=3762910" dan olindi