Temuriylar istilolari va bosqinlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Temuriylar istilolari va bosqinlari XIV-asrning boshlarida Temurning Chagʻatoy xonligi ustidan hukmronlik qilishi bilan boshlanib, XV asr boshlarida Amir Temurning oʻlimi bilan yakun topdi. Temur urushlarining koʻlamliligi va janglarda umuman yengilmaganligi tufayli u barcha davrlarning eng muvaffaqiyatli harbiy qoʻmondonlaridan biri sifatida eʼtirof etilgan. Bu urushlar Temurning Oʻrta Osiyo, Fors, Kavkaz va Levant, Janubiy Osiyo va Sharqiy Yevropaning bir qismi ustidan hukmronlik qilishi hamda qisqa muddatli Temuriylar saltanatining shakllanishiga olib keldi[1]. Olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, uning harbiy yurishlari 17 million kishining o'limiga sabab bo'lgan, bu o'sha paytdagi dunyo aholisining taxminan 5 foizini tashkil qilgan[2].

Temur Balx jangida Chagʻatoy xonligi rahbari Amir Husaynni magʻlub etganidan soʻng Gʻarbiy Chagʻatoy xonligi (Transoksiana) ustidan hokimiyatni qoʻlga kiritdi, biroq Chingizxon tomonidan oʻrnatilgan qonunlar uning oʻzi xoqon boʻlishiga toʻsqinlik qildi. Shunday bo'lishiga qaramay Amir Temur harbiy yurishlarni boshlab yubordi va Yaqin Sharq va Markaziy Osiyoning koʻp qismi ustidan oʻz hukmronligini oʻrnatdi[3]. U hech qachon imperator yoki xalifa unvonini qabul qilmagan, amir unvonini saqlab qolgan[4].

Temur oʻz hukmronligi va harbiy yurishlarini qonuniylashtirish uchun Husaynning bevasi, Chingizxon avlodidan boʻlgan malika Saroy Mulkxonimga uylanadi[5]. Shu tariqa u oʻzini Temur Gurgan (Buyuk Xon, Chingizxonning kuyovi) deb atagan[6][7]. Oʻgʻli va nabirasi Shohruh Mirzo va Xalil oʻrtasidagi vorislik urushi tufayli Temuriylarning Mamluklar sultonligi, Usmonlilar saltanati, Dehli sultonligi va Oltin Oʻrda honligi Oʻrta Osiyodagi temuriylar qoʻlga kiritgan hukmronligi zaiflashdi. Biroq Hindiston yarimorolida XIX asr oʻrtalarigacha uning chevarasi Bobur asos solgan Boburiylar davlati shaklida Temuriylar davlati saqlanib qoldi[8].

Markaziy Osiyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temur Gʻarbiy Chagʻatoy xonligining amalda hukmdori boʻlgan Qoraunas shahzodasi Amir Husaynga yordam berib, barlas qabilasining (Oʻrta Osiyo qabilasi) va uning keng yerlarining boshligʻi boʻldi[8]. Tugʻlug Temur oʻz oʻgʻli Ilyosxoʻjani Movaronnahrga hokim etib tayinlashi bilan Temurning moʻgʻul vassali boʻlgan davri tugadi. Temur ham, Amir Husayn ham Ilyosxoʻjaga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar, ammo Toshkentda Xoja qoʻshini tomonidan magʻlubiyatga uchradilar[9]. Ilyosxoʻja Samarqand tomon yurdi, lekin bu yerda temuriylar qoʻshinidan yengilib, Sharqiy Chagʻatoy xonligiga chekinishga majbur boʻldi. Shu tariqa Temur Samarqand hukmdori boʻldi[9].

Janubiy Osiyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amir Temurning Balxga hujumi
Temur 1397—1398-yillar qishida Dehli sultonini mag'lub etishi

1370-yilda Temur Balxda Amir Husaynga hujum qilishga qaror qildi. Uning qoʻshini Termizda Amudaryodan oʻtib, shaharni oʻrab oldi[10]. Husayn qoʻshini Temurning odamlariga hujum qilish uchun shahardan chiqib, ular oʻzlarini qamal qilishganidan norozi ekanliklarini taxmin qilgandir. Jangning ikkinchi kunida ham xuddi shunday bo'ldi, ammo bu safar Temurning yigitlari shaharga kirishga muvaffaq bo'lishdi. Husayn Temurning odamlarini shaharni talon-toroj qilish uchun qoldirib, qalʼa ichida o'zini mag'lub etdi[11].

Balxdan keyin u Gʻor shahrini egallash uchun oʻzining 250 ta oltin polkini yubordi, biroq bir necha kundan keyin Abdal Gulzayning gʻuridi qoʻshini tomonidan 250 kishi oʻldirilgani haqida xabar keldi. Keyin u o'z qo'shinini qasos olishga tayyorlab, qo'shinini Forsdan G'or tomon jo'natgandan so'ng, u ham o'g'lidan G'or tomon 20 ming qo'shin yuborishni so'radi. Uning qoʻshini Gʻorga yetib, Guristonga hujum boshladi, qarshilik juda yuqori edi, u koʻp sonli askarlarini yoʻqotdi va Temur yarador boʻlib, orqaga chekindi, lekin Abdal Gulzayni gʻuridlar qoʻshiniga qarshi toʻplar yordamida yengish uchun yangi strategiya bilan qaytib keldi. qoʻshiniga qoʻshildi va Hindistonni bosib olishda Amir Temurga unga yordam berdi.

1398-yilda Temur Hindiston yarimoroli (Hindustan) tomon yurish boshladi. O'sha paytda Hindiston hukmronligi Dehli sultonligining Tug'loq sulolasi qo'lida edi, ammo u mintaqaviy sultonliklarning shakllanishi va imperator oilasi ichidagi vorislik kurashi tufayli allaqachon zaiflashgan edi. Temur qo'shinlari bilan Samarqanddan Hindistonga qarb yo'lga chiqdi. U 1398-yil 30-sentyabrda Hind daryosidan oʻtib, Shimoliy Hindiston yarimorolini (hozirgi Pokiston va Shimoliy Hindiston) bosib oldi.

Temuriylar qoʻshinlari dastlab Tulamba ni, soʻngra 1398-yil oktyabrigacha Multanni[12] talon-toroj qildilar. Temur Dehliga bostirib kirishidan avval uning nabirasi Pir Muhammad oʻz yurishini boshlagan edi. U Uch shahrini qo'lga olgan edi. Keyin Pir Muhammad Temurga qoʻshildi. Bxatner qalʼasining hokimi Bhati Rajput mag'lubiyatga uchradi va Temur qalʼa va shaharni vayron qildi[13]. U Meerut gubernatori tomonidan ham qarshilikka duch keldi, lekin u qarshiliklarga qaramay Dehliga yaqinlasha oldi, 1398-yilda Dehli sultonligining barcha muhim maʼmuriy markazlarini mag'lub etdi[13].

Mallu Iqbol[14] bilan ittifoqdosh boʻlgan Sulton Nosiriddin Tugʻloq va Temur oʻrtasidagi jang 1398-yil 17-dekabrda boʻlib oʻtdi. Hind qo'shinlari tarkibida zahar bilan zirhlangan jangovar fillar bor edi, bu esa Temuriylar qo'shinlariga qiyin vaziyatni tug'dirdi[3].Ammo oradan vaqt o'tib Temur fillar shovqindan qo'rqib, osongina vahima qo'zg'ashini tushundi. Fillarni shovqin va nog'ora ovozi bilan qo'rqitishga erishdi. Natijad Nosiruddin Tug'luq qo'shinlari orasida tartibsizliklar boshlanganidan foydalanib, oson g'alabani taʼminladi. Dehli sultoni qolgan harbiy kuchlarini bilan qochib ketdi. Jangdan keyin Temur Multan gubernatori Xizrxonni Dehliga yangi sultoni etib tayinlab, oʻz hukmronligi oʻrnatdi.

Boyazid I Temur qoʻlida. Temur Anqarada Boyazidni magʻlub etganidan soʻng musulmon olami va Yevroosiyodagi nufuzli hukmdorga aylandi.

Dehlining zabt etilishi Temurning eng katta g'alabalaridan biri bo'lib, u safarning og'ir sharoitlari va o'sha paytdagi dunyoning eng boy shahrini zabt etishga erishganligi sababli Doro Makedonskiy, Iskandar Zulqarnayn va Chingizxonni ortda qoldirdi. Dehli bu tufayli katta yo'qotishga uchradi va tiklanish uchun bir asr kerak bo'ldi[3].

G'arbiy Osiyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temur tarixiy Urganj shahrini qamal qiladi.
Temur bosqinlari davrida Gruziya podsholigi.

Gruziya Qirolligi, Kavkazning katta qismida hukmronlik qilgan xristian qirolligi[15][16] 1386—1403-yillarda AmirTemur tomonidan koʻp marta boʻysundirilgan[17].Bu to'qnashuvlar Temur va Oltin O'rdaning oxirgi xoni To'xtamish o'rtasidagi urushlar bilan chambarchas bog'liq edi[18]. U oʻzining bosqinlarini rasman musulmon boʻlmaganlarga qarshi jihod deb eʼlon qildi. Temur Gruziyaga ko'p marta bostirib kirgan bo'lsada, Gruziyani musulmon davlatiga aylantirishga hech qachon urinmagan[3]. Temurning o'zi boshchilik qilgan bu yurishlarning ko'pchiligi gruzin monarxini bo'ysundirish uchun edi. Gruziya qirolligi bu bosqinlar tufayli katta yo'qotishlarga uchradi va boshqa tiklanmadi. Jorj VII Temurning tinchlik shartlarini qabul qilishga va soliq to'lashga rozi bo'lishga majbur bo'lganida, u vayron qilingan shaharlar, vayron qilingan qishloqlar va parchalangan monarxiyadan boshqa narsaning ustasi edi[19].

Temur Gruziya Qirolligiga qarshi yurishni buyurdi.

Temurning Kavkazda birinchi marta paydo boʻlishi Toʻxtamishning 1385-yilda Kavkaz yerlari orqali Shimoliy Eronga bostirib kirishiga javob boʻldi[20] Ozarbayjon va Qarsni bosib olgach, Temur Gruziyaga yurish qildi. Dastlab u Gruziya qirolligi knyazligi Samtsxe atabegatega hujum qildi. U yerdan Gruziya qiroli Bagrat V mustahkamlagan Tbilisiga qarshi yurish qildi[21]. 1386-yil 21-noyabrda shahar quladi va qirol Bagrat V qo'lga olindi. Ammo Bagrat V ga Temur hukmronligi ostida Gruziyada o'zini tiklash uchun 12 000 ga yaqin askar berildi[22].

Keyingi yillarda Temur Gruziyaga ko'p marta bostirib kirdi va ko'p to'qnashuvlarda g'alaba qozondi. 1387-yil bahorida u qasos olish uchun Gruziyaga yana qaytib keldi. 1394-yilda u Toʻxtamish-Temur urushlari paytida gruzinlar tomonidan bosib olingan sharqiy viloyatlarni yana qoʻlga kiritdi.

1395-yilda umidsiz gruzinlar Shekkilik Sidi Ali bilan ittifoq tuzib, Jaloyiriylar shahzodasi Tohirni asirga oldilar. Bu voqea Temurni keyinroq 1399-yilda qaytishga undadi. U Shekkini olib, qo'shni Kaxeti viloyatini vayron qildi[23]. 1400-yil bahorida Temur Gruziya davlatini butunlay yoʻq qilish uchun ortga qaytdi. U Jorj VIIga Jaloyirid Tohirni topshirishni talab qildi, lekin Jorj VII buni rad etdi va Temur bilan Quyi Kartlidagi Sagim daryosida uchrashdi, ammo mag'lubiyatga uchradi[24]. Urushdan soʻng jang va qatagʻonlardan omon qolgan askarlarning minglab nafari ochlik va kasallikdan halok boʻldi, tirik qolgan 60 ming kish AmirTemur qoʻshinlari tomonidan qul boʻlib olib ketildi[22].

1401-yil oxirida Temur yana Kavkazga bostirib kirdi[9]. Jorj VII tinchlik uchun sulh tuzishga majbur bo'ldi va ukasini sovg'a salom va o'lpon bilan Amir Temur yoniga yubordi. Temur Jorj VII bilan sulh tuzdi, sharti Gruziya podshohi Usmonlilar imperiyasiga qarshi yurishi chogʻida unga qoʻshin yetkazib berish va musulmonlarga alohida imtiyozlar berishi kerak edi[25].Usmonlilar mag'lubiyatga uchragach, 1402-yilda Erzurum shahriga qaytib kelgan[21][22].

Jorj VII Amir Temurga katta o'lpon to'lashi kerak edi. O'lpondan keyin Temur Jorj VII bilan sulh tuzdi va nihoyat Kavkazni butunlay tark etdi. Beylagandan Trebizondgacha boʻlgan barcha hududlar Amir Temur tomonidan nabirasi Xalil Sultonga hukumronlik qilish uchun rasman berilgan[22].

Sharqiy Yevropa[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temur va uning qo'shinlari Oltin O'rda xoni To'xtamishxonga qarshi urush boshladilar.

Oltin Oʻrda asosan Sharqiy Yevropada hukmronlik qilgan Moʻgʻul imperiyasining boʻlinmasi edi[26][27].Chingizxonning toʻngʻich oʻgʻli va Oltin Oʻrda imperatori Jochi vafotidan keyin Oltin Oʻrdaning oʻzi Jochi avlodlari orasida asosan oq va koʻk qanotli koʻp qanotlarga boʻlingan[28][29].1370-yillarning oxiri va 1380-yillarning boshlarida Temur Toʻxtamishga amakisi Urusxonga qarshi birinchi navbatda Oq qanotda oliy hokimiyatni oʻz qoʻliga olishga, soʻngra Oltin Oʻrdani birlashtirishga yordam berdi[30].Temur ham uni 1382-yilda Buyuk Moskva knyazligiga hujum qilishda va Muskoviyadan o'lpon olishiga yordam berdi.

Tashkil etilgandan so'ng, 1385-yilda Temur Forsni zabt etish bilan band bo'lganida, To'xtamish Ozarbayjon va Shimoli-g'arbiy Eronni bosib oldi[31]. Toʻxtamish Tabrizni talon-toroj qilishi mumkin edi. Temurning muqarrar javobi ular o'rtasida katta urushga olib keldi. 1391-yilda Volga daryosida ular o'rtasida bo'lib o'tgan dastlabki jang Temur uchun g'alaba olib keldi va To'xtamishni qolgan qo'shini bilan qochishga imkon berdi[20]. Toʻxtamish magʻlubiyatga uchraganiga qaramay, oʻz mavqeini tiklab oldi va 1395-yil bahorida Shirvonning temuriylar hududiga bostirib kirdi[31].

O'sha paytda Temur qarshi hujumga o'tib, nafaqat o'z hududlarini, balki Kavkaz hududi orqali dushmanlar saltanatini ham egallab oldi[20]. 1395-yilda Temur Terek daryosi boʻyidagi jangda Toʻxtamishni magʻlub etib, ular oʻrtasidagi kurashni yakunlaydi. Oʻsha yili Temur Oltin Oʻrdaning poytaxti Saroyni[32] va boshqa muhim shaharlarni, jumladan, Ukek, Majar, Azoq va Astraxonni ham talon-toroj qildi[33] Terek daryosidagi jangdan so'ng To'xtamish taxtdan ag'dariladi va Ukraina dashtlariga qochib ketadi va u erda Litva Buyuk Gertsogi Vitautasdan yordam so'radi, ammo u qaytib o'z kuch qudratini tiklay olmadi[34].

Temur Ediguni Toʻxtamish oʻrniga oʻz hukmronligi ostida taxtga oʻtqazdi, Oltin Oʻrda Temurning irmogʻiga aylandi va Temuriylar saltanati chegaralari taʼminlandi[3] Oltin O'rda bundan boshqa hech qachon tiklanmadi va 15-asr o'rtalarida u mayda xonliklarga : Qozon xonligi, No'g'ay O'rdasi, Qosim xonligi, Qrim xonligi va Astraxan xonligiga bo'linib ketdi. Bu rus erlari ustidan tatar-mo'g'ul hukmronligining pasayishiga olib keldi va shuning uchun 1480-yilda Moskvaning Buyuk O'rda tatar-mo'g'ullarga soliq to'lash huquqiga ega bo'ldi[35].

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Manz, Beatrice Forbes. The Rise and Rule of Tamerlane (en). Cambridge University Press, 1999-03-25. ISBN 9780521633840. 
  2. ↑ „The Rehabilitation Of Tamerlane“. Chicago Tribune (1999-yil 17-yanvar).
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Marozzi, Justin (2004).
  4. ↑ InpaperMagazine. „Past present: Emperor's new names“ (en). DAWN.COM (2011-yil 1-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 13-aprel.
  5. ↑ Shterenshis, Michael. Tamerlane and the Jews. Hoboken: Taylor and Francis, 2013 — 28 bet. ISBN 978-1136873669. 
  6. ↑ Sonbol, Amira El-Azhary. Beyond the Exotic : Women's Histories in Islamic Societies, 1., Syracuse Univ. Press, 2005 — 340 bet. ISBN 978-0-8156-3055-5. 
  7. ↑ Shterenshis, Michael. Tamerlane and the Jews. RoutledgeCurzon, 2002 — 28 bet. ISBN 978-0-7007-1696-8. 
  8. ↑ 8,0 8,1 „Mirza Muhammad Haidar“. Silk Road Seattle. University of Washington. — „On the occasion of the birth of Babar Padishah (the son of Omar Shaikh)“. Qaraldi: 2019-yil 12-fevral.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Beatrice Forbes Manz, The Rise and Rule of Tamerlane.
  10. ↑ Marozzi, Justin (2004).
  11. ↑ Manz, Beatrice Forbes. The Rise and Rule of Tamerlane (en). Cambridge University Press, 1999-03-25. ISBN 9780521633840. 
  12. ↑ Hunter, Sir William Wilson „The Indian Empire: Timur's invasion 1398“,. The Imperial Gazetteer of India, 1909 — 366 bet. 
  13. ↑ 13,0 13,1 „Timur invades India - Venue, Year, Reasons, Winner, Loser“. www.mapsofindia.com. Qaraldi: 2019-yil 13-aprel.
  14. ↑ Mallu, who later received the title of Iqbal Khan, an ally of Muqarrab Khan, but later on betrayed him and Nusrat Khan, and allied with Nasir-ud-din Mahmud Shah.
  15. ↑ Chufrin, Gennadiĭ Illarionovich. The Security of the Caspian Sea Region. Stockholm, Sweden: Oxford University Press, 2019 — 282 bet. ISBN 978-0199250202. 
  16. ↑ Waters, Christopher P. M.. Counsel in the Caucasus: Professionalization and Law in Georgia. New York City, USA: Springer, 2013 — 24 bet. ISBN 978-9401756204. 
  17. ↑ René Grousset, Lʼempire des Steppes, versio francesa 1938 reedició 4ª 1965, i versió anglesa 1970. ISBN 0-8135-1304-9
  18. ↑ Marozzi, Justin. Tamerlane Sword of Islam, Conqueror of the World. HarperCollins, 2004. ISBN 0-00-711611-X. 
  19. ↑ Suny, Ronald Grigor (1994), The Making of the Georgian Nation, p. 45.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Hookham, Hilda. Tamburlaine the Conqueror. Hodder and Stoughton, 1962. 
  21. ↑ 21,0 21,1 The Empire of the Steppes: A History of Central Asi
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Minorsky, Vladimir, "Tiflis", in: M. Th. Houtsma, E. van Donzel (1993), E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, p. 757. Brill, ISBN 90-04-08265-4.
  23. ↑ Hodong Kim, "The Early History of the Moghul Nomads: The Legacy of the Chaghatai Khanate."
  24. ↑ Mirza Muhammad Haidar.
  25. ↑ Sicker, Martin (2000), The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to Siege of Vienna, p. 155.
  26. ↑ The Cambridge History of Russia: Volume 1, From Early Rus' to 1689 Perrie: . Cambridge University Press, 2006 — 130 bet. ISBN 978-0-521-81227-6. 
  27. ↑ "Golden Horde". Encyclopædia Britannica. 2007. https://www.britannica.com/place/Golden-Horde. "Also called Kipchak Khanate Russian designation for Juchi's Ulus, the western part of the Mongol Empire, which flourished from the mid-13th century to the end of the 14th century. The people of the Golden Horde were mainly a mixture of Turkic and Uralic peoples and Sarmatians & Scythians and, to a lesser extent, Mongols, with the latter generally constituting the aristocracy. Distinguish the Kipchak Khanate from the earlier Cuman-Kipchak confederation in the same region that had previously held sway, before its conquest by the Mongols." 
  28. ↑ Sir Henry Hoyle Howorth History of the Mongols: from the 9th to the 19th century, Volume 2, p.180–220
  29. ↑ Вывод сформулирован в 1840 году австрийским ориенталистом Й. Хаммер-Пургшталем, написавшим (по заказу Российской Академии) первую в мире обобщающую работу по истории Золотой Орды. К этому выводу присоединились авторы первой советской монографии Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. М.-Л., 1950.
  30. ↑ Andoza:TES
  31. ↑ 31,0 31,1 Nicholas V. Raisanovsky; Mark D. Steinberg: A History of Russia Seventh Edition, pg 94
  32. ↑ „Mongolia - The Golden Horde“. countrystudies.us. Qaraldi: 2019-yil 13-aprel.
  33. ↑ Martin, Janet. Medieval Russia, 980-1584 (en). Cambridge University Press, 2007-12-06. ISBN 9780521859165. 
  34. ↑ Kołodziejczyk, Dariusz. The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Leiden: Brill, 2011. ISBN 9789004191907.  (Wayback Machine saytida 2017-06-30 sanasida arxivlangan)
  35. ↑ Michael Khodarkovsky, Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500–1800 (Indiana University Press, 2002), 80.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Beatris Forbes Manz, "Temur va bosqinchi merosi muammosi" , Qirollik Osiyo jamiyati jurnali, Uchinchi seriya, jild. 8, № 1 (aprel, 1998-yil)
  • Abazov, Rafis. “Temur (Temurlan) va Oʻrta Osiyodagi Temuriylar imperiyasi”. Palgrave Markaziy Osiyoning qisqacha tarixiy atlasi. Palgrave Makmillan AQSh, 2008. 56–57.
  • YÜKSEL, Musa Shamil. "Timur'un Yükselişi va Batı'nın Diplomatik Cevabi, 1390–1405." Selchuk Universiteti Turkiyat Araştırmaları Dergisi 1.18 (2005): 231–243.
  • Shterenshis, Maykl V. "Tamerlanga yondashuv: an'ana va innovatsiya". Markaziy Osiyo va Kavkaz 2 (2000).
  • Marozzi, Jastin, Tamerlan: Islom qilichi, dunyoni zabt etuvchi, London: HarperCollins, 2004-yil
  • Marlou, Kristofer: Buyuk Tamburlayn. Ed. JS Kanningem. Manchester universiteti matbuoti, Manchester 1981-yil.
  • Novosel'tsev, AP "Tamerlanning tarixiy bahosi to'g'risida". Tarixda sovet tadqiqotlari 12.3 (1973): 37-70.
  • Sayks, Bosh vazir "Tamerlan." Markaziy Osiyo jamiyati jurnali 2.1 (1915): 17–33.
  • </img> Bu maqola jamoat mulki
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Temuriylar_istilolari_va_bosqinlari&oldid=3984852" dan olindi